Praistorija niškog kraja kao dela buduće Srbije imale je značajnu ulogu u razvoju i formiranju mnogih kultura srednje i jugoistočne Evrope. Ova regija je, pre svega, sastavni deo osnovne prirodne saobraćajnice Balkanskog poluostrva (moravsko—vardarski put) kojom su se kulturni uticaji i etnička pomeranja odvijali u dugom vremenskom razdoblju, od rane praistorije do dolaska Rimljana na Balkansko poluostrvo. U svom burnom kulturno istorijskom postojanju, kao prometna raskrsnica puteva i središte bogate i prostrane teritorije, niški kraj je bio svedok mnogih zbivanja, a materijalni ostaci brojnih praistorijskih kultura sa tog područja danas su vredno spomeničko nasleđe Srbije.[1]
Civilizacija centralnog Balkanskog poluostrva nastala je u periodu neolita, na osnovu dodira dveju komponenti: starosedelačke i one koja dolazi sa Bliskog istoka i iz Anadolije. To je istorijski period kada se sa lovačko—sakupljačke privrede prešlo na nešto drugačiju ekonomiku, čija su glavna obeležja rana zemljoradnja, koja označava početak organizovane proizvodnje hrane, i domestifikacija životinja.[2]
U tom razdoblju započinje masovna i veoma važna proizvodnja keramike kojom se menja dotadašnji način ishrane stanovništva (prelazi se sa pečenja hrane na kuvanja hrane bogate vitaminima i mineralima iz žitarica, mleka i mlečnih proizvoda, što se ogledalo u remodelovanju ljudskih skeleta).
U ovom razdoblju izrađuju se oruđa i oružja od glačanog kamena i kosti, što je začetak zanatske proizvodnje. Sve te novine uticale su na svest ljudi i njihov duhovni život koji se prati preko sačuvanih umetničkih predmeta.
Sedelački način života podrazumevao je i osnivanje stalnih naselja. Stanovalo se prvo u zemunicama, a kasnije u poluzemunicama i nadzemnim zgradama. Naselja su bila smeštena na osunčanim padinama ili rečnim terasama, ali uvek u blizini vode.
Položaj i značaj nišavskog kraja u praistorijiuredi
Podunavlje, kao i dolina Morave i Nišave, zbog svog geografskog položaja, može se reći, najznačajnija su prirodna komunikacija centralnog Balkana. To je područje gde su ponikle dve najznačajnije kulture kamenog doba: mezolitska kultura Lepenskog Vira iz 7. i 6. milenijuma pre n. e.[3] i kasnije, u neolitu, starčevačka i vinčanska kultura mlađeg kamenog doba (6—5 milenijum pre n. e.). Te dve kulture, svojim usponom u materijalnoj i duhovnoj oblasti, označile su Balkan kao središte evropske prapismenosti.
Preko Nišave, Sofijskog polja i doline Marice, područje niškog kraja vezuje se za Egej, sa jedne, i Bliski istok, sa druge strane. Druga važna transverzala povezuje Nišavsku dolinu, preko Toplice i zapadnog Kosova, sa jadranskom obalom, gde su se nalazile grčke kolonije lat.Lissus и Dirachion, a to je ujedno i najkraći put koji spaja Podunavlje sa Jadranskim morem, odnosno centralnu Evropu sa Mediteranskim basenom. Dolinom Timoka južno Pomoravlje dobro komunicira sa donjim Dunavom i karpatsko—transilvanskim područjem.
Zahvaljujući povoljnom geografskom položaju, Pomoravlje i Ponišavlje je imalo značajnu posredničku ulogu između udaljenih kultura. O tome svedoče mnogobrojni materijalni tragovi kulture: ostaci naselja, nekropola, humki, grobova, ostava i usamljeni nalazi.[4]
Niška arheološka regija, jedna je od bolje istraženih oblasti na Balkanskom poluostrvu. Značajan doprinos istraživanju praistorijskog perioda dali su: A. Nenadović, B. Popović, B. Gojković, A. Oršić Slavetić, V. Fjuks, M. Grbić, D. i M. Garašanin, R. Ajdić i drugi. Rezultati iskopavanja na Bubnju i Medijani poslužili su M. Garašaninu za definisanje kulturnih grupa Bubanj i Medijana.
Prvi popis arheoloških lokaliteta napravljen je između dva svetska rata na teritoriji Moravske banovine. Tada je otpočeo rad na topografiji i arheološkoj karti te oblasti i prikupljanju arheološke građe iz tog perioda, koju čine pojedinačni, slučajno nađeni predmeti, koji su i kao takvi značajni za određena arheološka razmatranja.[5] Među kartiranim nalazištima zabeleženi su nalazi iz svih perioda praistorije.
Najznačajniji lokaliteti i predmeti otkriveni u niškoj regijiuredi
Na ovim lokalitetima nađene su sporadično keramičke posude, do tada nepoznate u neolitu Srbije, koje se, prema nekim tipološkim odlikama, dovode u vezu sa pojedinim formama grnčarije kulture Sesklo u Tesaliji (Grčka).
Predmeti
Iz samog Niša i njegove bliže okoline, iz tog najstarijeg razdoblja praistorije potiču sledeći značajniji predmeti:
velika valjkasta sekira, koja je služila i kao oruđe i kao oružje (ima analogije sa sekirama iz Lepenskog Vira),
klinasti kameni bat, kameno dleto, fino polirano,
fragment vrata amfore sa antropomorfnom predstavom,
koštana spatula, instrument,
ogrlica od fosilnih hidrozoa – ukras za ženske grudi.
Pobrojani arheološki nalazi i nalazišta Niša i okoline prikazuju život ljudi u niškom kraju tokom više hiljada godina. O tom kontinuitetu naseljavanja Niša rečito govore arheološki predmeti koji najbolje izražavaju duh ljudi i objašnjavaju vreme u kome su predmeti nastali. Kao primer bogatog kulturnog nasleđa najbolje govori poptpuno istraženo arheološko nalazište 47 Bubanj, na kome je dokumentovan život u šesnaest faza praistorije (Stojić – Jocić).
Teritorija Balkanskog poluostrva bila je nastanjena od pradavnih vremena. Naučnici smatraju da su zemlje zapadne i srednje Evrope bile naseljene već u prvom odseku pleistocena (diluvij, ledeno doba), a da se u oblastima Balkanskog poluostrva čovek pojavljuje u periodu poslednje kvartarne glacijacije (Virmska glacijacija). U to doba hladne klime pre više od 40.000 godina, večiti led spuštao se do 1.500 metara nadmorske visine.
To su potvrdila i nedavno završena arheološka istraživanja dvaju pećina — Velike i Male Balanice (od 2006—2010), u okolini naselja Sićevo u Sićevačkoj klisuri. Prema tvrdnjama prof. dr Dušana Mihailovića, sprovedena istraživanja, na ovom nalazištu omogućila su prikupljanje više hiljada alatki koje je proizveo pračovek — neandertalac koji je živeo na ovom prostoru Srbije u društvenim zajednicama od 10—15 članova, od jedne do tri biološke porodice koje su se uglavnom bavile sakupljanjem plodova i lovom.[6]
Kompleks se sastoji od dve prostrane pećine: Male i Velike Balanice. U Velikoj Balanici se od 2004. godine istražuju slojevi u kojima je nađena velika količina artefakata (za sada više od 5.000) i veoma fragmentovanih životinjskih kostiju, dok su u Maloj Balanici 2005. godine potvrđeni jedan srednjopaleolitski horizont i jedan sloj sa ostacima hominina.[7] U Velikoj Balanici su nalazi konstatovani u gornjim slojevima (2a-2c, 3a-3c), a najviše ih je bilo u slojevima 2b i 3b. U Maloj Balanici se takođe javljaju odmah ispod humusa, u slojevima 2a-2c, ali je njihov broj znatno manji.
Ova istraživanja dopunjena su i pronalaskom iz dubljih, starijih slojeva, pećine Male Balanice, u kojoj je otkrivena vilica hominida, još drevnije ljudske vrste, koja je prethodila neandertalcu. Što znači da su istu pećinu, ali u različita vremena, nastanjivala dva tipa pračoveka, najverovatnije pre više od 150.000 do 600.000 godina.[a]
Najnovijim istraživanjem Vilijama Rinka, iz Kanade, utvrđeno je da je fosil vilice iz Belanice star najmanje 397.000 godina, da je verovatno stariji od 525.000 godina, i da pronađena vilica predstavlja najstariji istočnoevropski fosil srednjopleistocenskih hominida.[9]
Ono što je možda i najinteresantnije, ako bi se utvrdilo budućim istraživanjima, u jednoj od pećina u okolini Sićeva, onda bi to moglo značiti da je u jednom periodu neandertalski čovek živeo u praktičnoj kohabitaciji sa savremenim čovekom na prostoru Sićevačke klisure. Na to upućuje pronađen deo donje vilične kosti, za koji se veruje da je najstariji ostatak, jako primitivnog čoveka, koji je živeo u balkanskoj kotlini. Dobijeni datumi u dosadašnjim studijama pomeraju granice u proučavanju evolucije čoveka. Istraživanja su pokazala da je Balkan predstavljao „kapiju Evrope“ i bio jedno od tri refugijalna područja gde su ljudi, biljke i životinje našli utočište tokom glacijala.[9]
U 5 i 6 milenijumu pre n. e. na širokom prostoru, od južne Mađarske, na severu, do severne Makedonije, na jugu, na zapadu do reke Bosne, i na istoku do Transilvanije, nastala je Vinčanska kultura mlađeg kamenog doba.
Na širem prostoru niškog kraja evidentirano je preko osamnaest nalazišta te kulture:
Kovanluk i Radačje u Malči,
Selište u Trupalu,
Velika gomila u Gornjoj Vrežini,
Čabura i Bujimirski potok u Bujimiru,
Radosinj u Jelašnici,
Bubanj u Nišu i drugi.
Arheološki artefakti grnčarije nađeni na pobrojanim lokalitetima, kao i brojna plastika, tipološki je veoma slična odgovarajućoj vinčanskoj arheološkoj građi u ostalim delovima Pomoravlja, u dolini Velike Morave i na severnom Kosovu, kkkao jedinstvenom kulturnom jezgru. Plastika se pojavljuje u više varijanti (sedeće i stojeće muške i ženske figure, figure gravidne žene itd).[10]
Među mnogbrojnim nalazima iz tog perioda ističu se:
ornitomorfna posuda,
posuda s falusom,
deo posude sa predstavom kentaura,
žrtvenik sa antropomorfnim protomima,
figurine,
ogrlica od životinjskih zuba i druge.
Prodorom nosioca novog kulturnog kompleksa Krivodol – Salkuca – Bubanj, koji se pojavio i stabilizovao u oblasti bugarskog i rumunskog Podunavlja, presečena je u daljem razvoju Vinčanska zajednica u dolini Nišave. Za taj kulturni kompleks karakteristični su tipovi „telovi” ili manja naselja na uzvišenjima, kakvo je npr. Bubanj. Oni se kontinuirano protežu od Egeje na jugu (Dikili Taš) do Panonije na severu.[11]
Iz eneolita (3200–2000. pre n. e.), prelaznog perioda od neolita ka metalnom dobu, u Niškoj kotlini zabeležen je najveći broj arheoloških lokaliteta — trideset jedan. U tom periodu došlo je i do ekspanzije nakit kulture balkansko-podunavske oblasti, nakon otkrića rudarstva i metalurgije bakra od strane određene kulturnih grupa. Uz sirovine, ove grupe morala su posedovati i određena tehnološka znanja, i sposobnost organizovanja transport sirovina do mesta prerade, da bi se mogla dobiti veća količina metala.
Najranije u Evropi vinčanska kultura upoznala je tajne metalurgije i počela sa eksploatacijom ruda bakra (malahita), zlata i srebra. U početku su bakarni predmeti bili sasvim retki i isključivo su se svodili na nakit. Na onim područjima koja su među prvima odbacila neolitsku tradiciju i prihvatila novu ekonomiku, razvoj je bio mnogo dinamičniji, a samim tim je došlo i do oštrije društvene i klasne diferencijacije i intenzivnijeg razvoja trgovine i uspostavljanje veza između oblasti i grupa, zahvaljujući već formiranim rudarskim centrima i radionicama.
Nov period i pojava novih kultura obeleženi su velikim etničkim pomeranjima koja se odvijaju u više migracionih talasa iz oblasti crnomorskih stepa prema Balkanu. Pod pritiskom novih populacija starosedelačko stanovništvo povlačilo se ili sažimalo sa pridošlicama iz stepskih predela (oblasti Urala, Kavkaza, ruskih stepa i Karpata). U tom mešanju plemena nastaju i prve zajednice Indoevropljana na Balkanu.
Materijalni ostaci, topografija i dispozicija nalazišta iz tog perioda u niškom kraju nađeni su u Vrtištu, Vrežini, Malči, Nišu, Bubnju, Humu, Ostrovici, Kravlju, Krastavču, Sićevačkoj klisuri, Pasi-poljani i Toponici. Oni imaju tipične odlike etnokulturnog razvoja centralnog dela Balkanskog poluostrva tokom bakarnog doba. Na širokom području koje obuhvata karpatsko — podunavsku regiju nalažene su bakarne sekire sa otvorom za držalje (pojedinačno ili u ostavama) koje potiču iz prelaznog perioda od neolita ka metalnom dobu. Velika koncentracija tih sekira zabeležena je i u rudonosnim oblastima, pa se one smatraju i rudarskim alatkama. Čini se manje verovatnim objašnjenje da su to ingoti — oblici namenjeni trgovini metalom.
Eponimni lokaliteti eneolitske kulture su Bubanj, Hum u Srbiji, Krivodol u Bugarskoj i Salkuca u Rumuniji. Faza Bubanj – Hum II (kompleks Kocofeni – Baden – Kostolac) takođe nosi odlike karakteristične za rano bakarno doba.
Naselja tog perioda su ravničarska, na terasama po obodu dolina reka, ili gradinska, na dominantnim uzvišenjima pogodnim za odbranu, osmatranje i kontrolu komunikacija ili čitave kotline, kao što je to naselje izgrađeno na strmom, nepristupačnom bregu, na Velikoj čuki u selu Hum kod Niša. Kuće su bile nadzemne i izgrađene od pleteri i blata. Proizvodnja hrane, brojni pašnjaci, šume bogate divljači, a reke ribom, uslovili su opstanak naselja tokom čitavog tog perioda.
^Na osnovu ostataka donje vilice hominida — što je najstariji do sada pronađeni trag o ljudskom prisustvu u Sićevačkoj klisuri i na ovom tlu, orijentaciono je procenjena starost ove naseobine, koja je još u fazi detaljnih istraživanja i proučavanja.[8]
^Roksandić, Mirjana, Dušan Mihailović, Norbert Mercier, Vesna Dimitrijević, Mike W. Morley, Zoran Rakočević, Bojana Mihailović, Pierre Guibert and Jeff Babb. 2011. A human man-A human mandible (BH-1) from the Pleistocene deposits of Mala Balanica cave (Sićevo Gorge, Niš, Serbia). Journal of Human Evolution
^ abRink WJ, Mercier N, Mihailović D, Morley MW, Thompson JW, et al. (2013) New Radiometric Ages for the BH-1 Hominin from Balanica (Serbia): Implications for Understanding the Role of the Balkans in Middle Pleistocene Human Evolution. PLoS ONE 8(2): e54608. . doi:10.1371/journal.pone.0054608.Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć). Plos One, Abstract, Pristupljeno 25. 4. 2013.
^Jugoslovensko Podunavlje od indoevropske seobe do prodora Skita, Balkanološki institut SANU, Matica srpska, Beograd, Novi Sad 1983, 167 + XXIX t. (Posebna izdanja, knj. 17)
^Nikola Tasić, Borislav Jovanović, Metodologija istraživanja u praistorijskoj arheologiji, Balkanološki institut SANU, Beograd 1979, 119 (Posebna izdanja, knj. 8)
Nikola Tasić, Neolitska naselja istočne Srbije i njihova ekonomika, Materijali Arheološkog društva Jugoslavije XIV, Kongres arheologa Jugoslavije, Prilep 1976, Beograd 1978, 103–109.
Nikola Tasić, Naselja bakarnog doba u istočnoj Srbiji, Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije 2, Bor 1982, 19–36 + 6 tab.
Nikola Tasić, Prehistoric Migration Movements in the Balkans, Migration in the Balkan History, Department of History, University of California Santa Barbara; Institute for Balkan Studies, Belgrade, Belgrade 1989, 29–37 (Posebna izdanja Balkanološkog instituta, 39).
Nikola Tasić, Vinča nach der Vinča-Kultur, Vinča and its World, Serbian Academy od Sciences and Arts, Beograd 1990.
Nikola Tasić, Eneolitska nalazišta istočne Srbije i njihov odnos prema nalazištima u severnoj Bugarskoj, Zbornik Narodnog muzeja XIV/1, Arheologija, Beograd 1991, 195–201.
Nikola Tasić, Metal bronzanog doba, Praistorijski metal Pomoravlja, Arheološki institut, Beograd 1992, 17–21 (Građa, knjiga 6).
Nikola Tasić, Neka razmišljanja o migracijama paleobalkanskih plemena u predrimskom periodu, Nastava istorije IV/7, Novi Sad 1998, 5–13.
Nikola Tasić, Eneolit i bronzano doba severoistočne Srbije, Arheologija istočne Srbije, Beograd 1997, 79–90 (Centar za arheološka istraživanja, knjiga 18)
