Pribor za jelo
Pribor za jelo je pribor koji se koristi tokom jela. Osnovni pribor za jelo sastoji se od četiri pribora: nož, viljuška, kašika i kašičica kao i čaše i tanjiri. Osnovni pribor za jelo može se dobiti u više oblika, u zavisnosti od namene: pribor za ribu, pribor za kolače, pribor za voće, pribor za torte, pribor za sladoled itd. Pribor za jelo odavno se pravi od kalajnog gvožđa, a najčešće se izrađuje od nerđajućeg čelika, ponekad metala ili srebra.[1]
Osoba koja pravi ili prodaje pribor za jelo naziva se nožar (engl. cutler). Grad Šefild u Engleskoj poznat je po proizvodnji pribora za jelo još od 17. veka, a po toj industriji je nazvan i voz – Master Katler – koji vozi od Šefilda do Londona.[2] Donoseći pristupačan pribor za jelo masama, nerđajući čelik je razvijen u Šefildu početkom 20. veka.[3] Glavni predmeti pribora za jelo prvi put su se pojavili zajedno na stolovima u Britaniji u doba džordžijanske ere.[4] U novije vreme napravljene su hibridne verzije pribora za jelo koje kombinuju funkcionalnost različitih pribora za jelo, uključujući spork (spoon / fork), spajf (spoon / knife) i nork (knife / fork). Sporf ili splejd kombinuje sva tri.
Upotreba uredi
Viljuška i nož postavljaju se sa leve strane tanjira (nož bliže tanjiru), a kašika sa desne strane. Kašika za desert na vrhu tanjira. Pribor za jelo postavlja se prema redosledu upotrebe, pri čemu su prva jela najudaljenija od tanjira. Čaše su raspoređene na vrhu tanjira, iznad pribora za deserte, sleva nadesno (voda, crno vino, belo vino), od najvećeg do najmanjeg.[5]
Etimologija uredi
Engleska reč cutler potiče od srednjoengleske reči 'cuteler', a ova zauzvrat potiče od starofrancuske reči 'coutelier' što dolazi od 'coutel'; čije značenje je nož (savremeni francuski: couteau).[6] Rano poreklo reči može se videti u latinskoj reči 'culter' (nož).
Kompozicija uredi
Metalni pribor za jelo uredi
Sterling srebro je tradicionalni materijal od kojeg se pravi kvalitetan pribor za jelo. Istorijski gledano, srebro je imalo prednost u odnosu na druge metale zato što je manje hemijski reaktivno. Hemijske reakcije između određene hrane i metala pribora za jelo mogu dovesti do neprijatnog ukusa. Zlato je još manje reaktivno od srebra, ali je upotreba zlatnog pribora za jelo bila ograničena na izuzetno bogate, kao što su monarsi.[7]
Čelik se uvek koristio za utilitarnije noževe, a pjuter je korišćen za neke jeftinije predmete, posebno kašike. Od devetnaestog veka, galvanizovano nikl srebro (EPNS) je korišćeno kao jeftinija zamena za sterling srebro.[8][9]
Godine 1913, britanski metalurg Hari Brirli je slučajno otkrio nerđajući čelik,[10][11][12] omogućavajući pristupačni pribor za jelo masama.[3] Ovaj metal je postao dominantan metal koji se koristi u priboru za jelo. Alternativa je melhior, legura nikla i bakra otporna na koroziju, koja takođe ponekad može da sadrži mangan i nikl-gvožđe.
Plastika uredi
Plastični pribor za jelo je napravljen za jednokratnu upotrebu i često se koristi na otvorenom za kampovanje, izlete i roštiljanje, na primer. Plastični pribor za jelo se takođe obično koristi u prodavnicama brze hrane ili za poneti i dobija se uz obroke u ekonomskoj klasi. Plastika se takođe koristi za dečiji pribor za jelo. Često je deblji i izdržljiviji od plastičnog pribora za jelo za jednokratnu upotrebu.
Drveni pribor za jelo uredi
Drveni pribor za jelo za jednokratnu upotrebu dostupan je kao popularna biorazgradiva alternativa. Bambus (iako nije drvo) i javor su popularni izbori.
Jestivi pribor za jelo uredi
Jestivi pribor za jelo se pravi od osušenih žitarica.[13] Oni se prvenstveno prave od pirinča, prosa ili pšenice. Pošto je za uzgoj pirinča potrebno mnogo vode, proizvođači nude proizvode na bazi prosa kao ekološki prihvatljivije. Testo se peče u kalupima koji ga stvrdnjavaju. Neki proizvođači nude opciju aromatizovanog pribora za jelo. Jestivi pribor za jelo se raspada za oko nedelju dana ako se odloži.
Industrija uredi
Pre sredine 19. veka, kada je jeftin meki čelik postao dostupan zbog novih metoda proizvodnje čelika, noževi (i drugi alati sa ivicama) su se pravili zavarivanjem čelične trake na komad gvožđa koji je trebalo da se formira u nož, ili u sendvič. čelična traka između dva komada gvožđa. To je učinjeno jer je čelik tada bio mnogo skuplja roba od gvožđa. Moderna sečiva su ponekad laminirana, ali iz drugog razloga. Pošto je najtvrđi čelik krt, sloj tvrdog čelika se može postaviti između dva sloja blažeg, manje krhkog čelika, za sečivo koje dobro drži oštru ivicu i manje je verovatno da će se slomiti tokom upotrebe.
Nakon izrade, nož je morao da se naoštri, prvobitno na žrvnju,[14][15] ali od kasnog srednjeg veka u točku za oštrenje ili (kako su bili poznati u regionu Šefilda) sekačkom točku.[16]
Pribor za jelo za jednokratnu upotrebu uredi
Plastika uredi
Uveden u svrhu pogodnosti (lagan, nije potrebno čišćenje nakon obroka), plastični pribor za jelo za jednokratnu upotrebu postao je ogromno svetsko tržište.[17][18] Zajedno sa drugim posuđem za jednokratnu upotrebu[19][20] (papirni tanjiri, plastični pokrivači za stolove, čaše za jednokratnu upotrebu, papirne salvete, itd.), ovi proizvodi su postali neophodni za industriju brze hrane i ugostiteljstva. Ovi proizvodi su simbol potrošačkog društva i uzrok milionima tona nerazgradivog plastičnog otpada.[21] Evropska unija je zabranila takve plastične proizvode od 3. jula 2021. u okviru Evropske strategije za plastiku.[22][23] Zabrane su takođe planirane u Velikoj Britaniji i Kanadi.[24][25]
Drveni pribor za jelo uredi
Kao ekološki prihvatljiva alternativa nerazgradivoj plastici, drveni pribor za jelo dobija na popularnosti. Neki proizvođači premazuju svoje proizvode biljnim uljima, voskovima i limunovim sokom bezbednim za hranu zarad dužeg roka trajanja, što ih čini bezbednim za ljudsku ishranu. Pribor za jelo se zatim suši nekoliko dana pre nego što napusti proizvodni pogon.[26]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ „History of Table Settings”. Classroom Synonym (na jeziku: engleski). Pristupljeno 5. 2. 2020.
- ^ Pathé, British. „The Master Cutler”. britishpathe.com.
- ^ a b „Made in Great Britain, Series 1, Steel”. BBC. Pristupljeno 28. 3. 2019.
- ^ Extraordinary Origins of Everyday Things. Reader's Digest. 27. 11. 2009. str. 49. ISBN 978-0276445699.
- ^ „Kako pravilno rasporediti pribor za jelo? Gde na stolu treba da stoje čaše za vino i vodu”. Lepa i srećna. Arhivirano iz originala 05. 02. 2020. g. Pristupljeno 5. 2. 2020.
- ^ The Sheffield Knife Book, Geoffrey Tweedale, The Hallamshire press. 1996. ISBN 1-874718-11-3.
- ^ Miodownik, Mark (29. 4. 2015). „Stainless steel revolutionised eating after centuries of a bad taste in the mouth”. The Guardian.
- ^ Principles of Metallurgy. str. 62. ISBN 978-1-4400-5699-4.
- ^ Gayle, Margot; Look, David W.; Waite, John G. (april 1993). Metals in America's Historic Buildings: Uses and Preservation Treatments, Pt. 1, A Historical Survey of Metals, Pt. 2, Deterioration and Methods of Preserving Metals. str. 35. ISBN 978-0-16-061655-6.
- ^ Davis, Joseph R., ur. (1994). Stainless Steels. ASM Specialty Handbook. Materials Park, OH: ASM International. ISBN 9780871705037. Arhivirano iz originala 14. 4. 2021. g. Pristupljeno 8. 3. 2020.
- ^ Boulané-Petermann, L. (1996). „Processes of bioadhesion on stainless steel surfaces and cleanability: A review with special reference to the food industry”. Biofouling. 10 (4): 275—300. ISSN 0892-7014. PMID 22115182. doi:10.1080/08927019609386287. Pristupljeno 21. 1. 2022.
- ^ Zaffora, Andrea; Di Franco, Francesco; Santamaria, Monica (oktobar 2021). „Corrosion of stainless steel in food and pharmaceutical industry”. Current Opinion in Electrochemistry. 29: Article 100760. doi:10.1016/j.coelec.2021.100760. Pristupljeno 21. 1. 2022.
- ^ „Edible Cutlery Market to Witness an Outstanding Growth During 2018 to 2026”. The Guardian Tribune. 23. 8. 2019. Arhivirano iz originala 28. 12. 2019. g. Pristupljeno 2. 9. 2019.
- ^ Grindstones, Arhivirano iz originala 2006-01-17. g., Pristupljeno 2010-02-10.
- ^ Knight, Edward Henry (1876), Knight's American mechanical dictionary, Houghton, Mifflin, str. 1022—1023.
- ^ Council, ACT Heritage (jun 2015). „Background information: Molonglo Valley Grinding Grooves” (PDF). Pristupljeno 21. 10. 2021.
- ^ „Environmental Impact of Plastic Cutlery and Some Affordable Solutions”. Conserve Energy Future. 2018-12-07. Pristupljeno 2019-06-03.
- ^ „GUIDES: EATS”. Plastic Pollution Coalition. Pristupljeno 2019-06-03.
- ^ e.g. „Disposable Tableware”. Walmart.com. Pristupljeno 2018-05-23.
- ^ „Eco-Friendly Disposable Tableware Hits Mainstream”. Ecology Global Network. 2015-02-19. Arhivirano iz originala 20. 07. 2017. g. Pristupljeno 2018-05-23.
- ^ Schnurr, Riley E.J.; Alboiu, Vanessa; Chaudhary, Meenakshi; Corbett, Roan A.; Quanz, Meaghan E.; Sankar, Karthikeshwar; Srain, Harveer S.; Thavarajah, Venukasan; Xanthos, Dirk; Walker, Tony R. (2018). „Reducing marine pollution from single-use plastics (SUPs): A review”. Marine Pollution Bulletin. 137: 157—171. PMID 30503422. S2CID 54522420. doi:10.1016/j.marpolbul.2018.10.001.
- ^ „EU Plastics Strategy”. European Commission - European Commission. Pristupljeno 2019-06-03.
- ^ Valdivia, Ana Garcia (2019-01-22). „The End Of Plastic Cutlery, Plates And Straws: EU Market Says Goodbye To Single-Use Plastic Products”. Forbes. Pristupljeno 2019-06-03.
- ^ „Government to ban single-use plastic cutlery”. BBC News. 28. 8. 2021.
- ^ Aiello, Rachel (7. 10. 2020). „Canada banning plastic bags, straws, cutlery and other single-use items by the end of 2021”. CTVNews.
- ^ „Wooden cutlery manufacturing”. How it's Made. Arhivirano iz originala 2019-07-30. g.
Literatura uredi
- Gayle, Margot; Look, David W.; Waite, John G. (april 1993). Metals in America's Historic Buildings: Uses and Preservation Treatments, Pt. 1, A Historical Survey of Metals, Pt. 2, Deterioration and Methods of Preserving Metals. str. 35. ISBN 978-0-16-061655-6.
- Hey, D. The Fiery Blades of Hallamshire: Sheffield and Its Neighbourhood, 1660–1740 (Leicester University Press 1991). 193–140.
- Lloyd, G. I. H. The Cutlery Trades: An Historical Essay in the Economics of Small Scale Production. (1913; repr. 1968).
- Beck, Benjamin B. (1980). Animal tool behavior : the use and manufacture of tools by animals. New York: Garland STPM Pub. ISBN 0-8240-7168-9. OCLC 5607368.
- Shumaker, Robert W.; Walkup, Kristina R.; Beck, Benjamin B. (2. 5. 2011). Animal Tool Behavior: The Use and Manufacture of Tools by Animals. ISBN 978-0801898532. Arhivirano iz originala 29. 8. 2022. g. Pristupljeno 28. 8. 2022.
- Finn, Julian K.; Tregenza, Tom; Norman, Mark D. (2009). „Defensive tool use in a coconut-carrying octopus”. Curr. Biol. 19 (23): R1069—R1070. PMID 20064403. S2CID 26835945. doi:10.1016/j.cub.2009.10.052
. - Jones, T. B.; Kamil, A. C. (1973). „Tool-making and tool-using in the northern blue jay”. Science. 180 (4090): 1076—1078. Bibcode:1973Sci...180.1076J. PMID 17806587. S2CID 22011846. doi:10.1126/science.180.4090.1076. Arhivirano iz originala 2022-05-10. g. Pristupljeno 2022-08-28.
- Tom L. Beauchamp; R.G. Frey, ur. (2011). The Oxford Handbook of Animal Ethics. Oxford University Press. str. 232. ISBN 978-0195-3719-63.
- Jones, S.; Martin, R.; Pilbeam, D., ur. (1994). The Cambridge Encyclopedia of Human Evolution
. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-32370-3. - McPherron, Shannon P.; Zeresenay Alemseged; Curtis W. Marean; Jonathan G. Wynn; Denne Reed; Denis Geraads; Rene Bobe; Hamdallah A. Bearat (2010). „Evidence for stone-tool-assisted consumption of animal tissues before 3.39 million years ago at Dikika, Ethiopia”. Nature. 466 (7308): 857—60. Bibcode:2010Natur.466..857M. PMID 20703305. S2CID 4356816. doi:10.1038/nature09248.
- Sahnouni, Mohamed; Semaw, Sileshi; Rogers, Michael (2013-07-04). „The African Acheulean”. Oxford Handbooks Online. doi:10.1093/oxfordhb/9780199569885.013.0022. Arhivirano iz originala 2022-07-30. g. Pristupljeno 2021-01-27.
- Hägermann, Dieter; Schneider, Helmuth (1997), Propyläen Technikgeschichte. Landbau und Handwerk, 750 v. Chr. bis 1000 n. Chr. (2nd izd.), Berlin, ISBN 3-549-05632-X
- White, Lynn Jr. (1962), Medieval Technology and Social Change, Oxford: At the Clarendon Press
- Dhamija, Jasleen (1970), Indian folk arts and crafts, National Book Trust, India, 1992, „The simple clay kulhar, which is made in thousands as an inexpensive container for curd, sweets, tea or water, and after being used only once is thrown away, has the same form as those excavated at the Indus Valley or ...”
- Hankin, Nigel B. (1997). Hanklyn-janklin: a stranger's rumble-tumble guide to some words, customs, and quiddities, Indian and Indo-British. Banyan Books. ISBN 9788186558065. „For the fussy, on request, the beverage will usually be served in a hand- less, unglazed, disposable earthenware pot, the kulhar, straight from the kiln ...”
- „Cakes and Desserts”. bittersweetnyc.com. Bittersweet NYC. Arhivirano iz originala 3. 3. 2016. g. Pristupljeno 4. 9. 2010. „Kulfi (Indian Ice Cream) ... in India is traditionally served in Kulhars, unbaked terracotta ...”
- Jain, Sonu (6. 7. 2004), „Why Laloo's kulhad isn't as green as he makes it out to be”, Indian Express, „Contrary to common perception, the red kulhad takes nearly a decade to return to its natural form ... "The water in the clay disappears and the salts melt into a glassy state and bind together making the clay stronger," said D Chakravorty, ceramic engineer at CGCRI. It takes a while before this salt, exposed to vagaries of nature, decomposes ...”
- „Change on table: Ditch the plastic spoons and plates, make an informed choice”. The Financial Express. 2017-12-24. Pristupljeno 2018-05-23.
- Embree, Kari (2016-04-15). „Eating our way out of the plastic waste dilemma”. PlasticsToday. Arhivirano iz originala 07. 07. 2018. g. Pristupljeno 2018-05-23.
- „PAPSTAR”. PAPSTAR. Arhivirano iz originala 24. 01. 2020. g. Pristupljeno 2018-05-23.
- Pierson, Phebe (2019-04-22). „You Asked: What Are the Most Eco-Friendly Garbage Bags?”. State of the Planet - Columbia University (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 2019-05-04. g. Pristupljeno 2021-01-05.
Spoljašnje veze uredi
- Associazione culturale Coltellinai Forgiatori Bergamaschi - Research laboratory on damascus steel