Википедија

Priložništvo u pirotskoj kulturi 19. veka

Priložništvo u pirotskoj kulturi 19. veka je bilo jedan od glavnih činilaca koji je imao uticaj na formiranje crkvenih riznica bogoslužbenih predmeta u varoškim i seoskim crkvama.[1] Navedeni hronološki okvir u kome se razvijalo priložništvo odgovara standardnoj periodizaciji evropske istorije („dugi 19. vek“) i poklapa se sa političkim, društvenim i kulturnim dešavanjima na ovim prostorima, pre svega sa događajima vezanim za stvaranje samostalne, a potom nezavisne Kneževine i Kraljevine Srbije.[2] Bez obzira na postojanje različitih tumačenja političkog i društvenog razvoja Pirota i okoline u 19. veku, ostaje činjenica da je reč o državnoj izgradnji (modernoj, građanskoj...) u okviru koje je formiran i specifičan domen privatnosti ili privatnog života u kome su postavljene neke etičke i kulturne vrednosti bliske savremenom čoveku.[2] Deo tih specifičnosti preuzet iz Evrope, promovisane i primenjene u sredini kakav je Pirot i njegova okolina kroz priložništvo lokalnim crkvama najviše su iskazale zanatlije i trgovci, koji ne samo da su raspolagali znatnim kapitalom, već i dobro razvijenom osobinom za rodoljubivo ktitorstvo i priložništvo. Te osobine oni će iskazati pri obnovi i gradnji crkava u Pirotu i okolini, ukrašavajući divot-ikonostase i opremajući crkve bogoslužbenim predmetima.

Umetnost i vizuelna kultura Pirota

uredi

Umetnost i vizuelna kultura u Pirotu imale je u 19. veku javnu funkciju. Međutim kako je pirotski kraj sve do 1870-tih bio pod okupacijom Osmanlija, putem podizanja i ukrašavanja crkvenih zdanja, javnih spomenika i održavanjem artificiranih javnih svečanosti unutar crkave delovalo se u javnom prostoru. Na stvaranje i razvoj ove kulture, svakako su značajno uticali brojni priložnici, koji su svojim dobročinstvom opremili skoro sva crkvena zdanja u Pirotu i okolini.[3]

Vremeno umetnost i vizuelna kultura iz božjih hramova imala je značajnu ulogu u izgradnji privatnog života u Pirotu i okolini. To se ostvarivalo podizanjem i dekorisanjem domova, krstovima, kandilima, naručivanjem portreta svetaca, opremanjem domaćinstva artificiranim i luksuznim religioznim predmetima, kao i nošenjem različitih tipova kostima.[4]

Istorija

uredi

Posle Jedrenskog mira 1829. godine hrišćani dolaze do ravnopravnijeg položaja u društvu. Reforme uvedene 1839. godine, poznate pod nazivom Tanzimat, omogućile su i određene kulturne slobode različitih verskih, etničkih i nacionalnih zajednica.[5] Stečena prava tanzimatskim reformama hrišćanima su omogućila masovno obnavljanje i gradnju crkave. Grade se i obnavljaju hramovi i pravoslavni hrišćani u Pirotu i okolini zauzimaju značajnije mesto u društvu u gradskim sredinama.[5][6] Tanzimat je uslovio i velike promene u vizuelnoj kulturi Pirotskog kraja, koja je uslovila obimne graditeljske i slikarske aktivnosti.[7]

U sklopu navedenih aktivnosti prvo je nastala crkva Roždestvo Hristovo u delu grada Pirota koji se naziva Pazar, građena od 29. jula do 21. decembra 1834. godine zahvaljujući priložništvu vernika.[1] Pola veka kasnije, započela je 1868. a završena 1870. godine gradnja Saborna crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Pirotu u naselju Tijabara (između 1868. i 1870. godine), u romantičarskom stilu ali i sa baroknim, vizantijske i romanske motive.[8]

Nakon Berlinskog kongresa teritorija Kneževine Srbije je prođirena na jugu i obuhvatila je četiri nova okruga: Toplički, Niški, Pirotski i Vranjski. Eparhije na ovom prostoru, koje su do tada bile pod upravom Vaseljenske patrijaršije i jedno vreme Bugarske egzarhije – Niška, Nišavska (Pirotska) i Vranjska ušle su u sastav Beogradske mitropolije, koja potom postaje autokefalna crkva.[9][10]

Razvoj i opšti tokovi crkvene umetnosti u južnim krajevima Srbije mogu se sagledavati bezmalo kroz dva veka dugu istoriju crkva u Pirotu, u kojima su nastala bogate crkvene riznice u crkavama Pirota i okoline čiji inventari, arhivska građa...a najviše Tefter nišavske mitropolije 1834-1872. (koji sadrži pre svega, prihode i rashode koje je crkvena opština činila za razne potrebe u Pirotu i obližnjim selima u okviru svoje mitropolije) i drugi dragoceni podaci govore o formiranju crkvenih riznica bogoslužbenih predmeta zahvaljujući priložništvu.[11]

Vremenom su kroz priložništvo za potrebe obavljanja liturgije[12] u crkvama Pirota i okoline vizuelno uobličava prostor ovih hramova freskodekoracijom i nizom bogoslužbenih predmeta, crkvenih knjiga[13] i svešteničkih odeždi.[14]

Tokom liturgijskog života crkava u Pirotu crkveni fond bogoslužbenih predmeta uvećavan je i prinavljanjem[a] proporcionlno ekonomskoj snazi zajednice. Izgled liturgijskog rituala, u smislu materijalnih objekata koji su ga vizuelno definisali, menjao se periodično tokom bogoslužbenog trajanja određenog hrama zahvaljujući stalnom obnavljanju predmetnog fonda. Stari i dotrajali predmeti smenjivani su novim kojima je nastavljano liturgijsko bogosluženje, a oni su mahom odražavali umetničku praksu recentnu vremenu darivanja.[15]

Tokom 19. i prve polovine 20. veka mnogi bogoslužbeni predmet i ikone priložnika u riznicama crkava Pirota i okoline bili su izložene brojnim negativnim uticajima, tokom okupaciji Bugara u više navrata, poplavama, individualnim pljačkama, pa i nebrizi. I pored toga zahvaljujući zalaganju sveštenstva i verujućeg naroda do danas su sačuvani vredni obredni predmeti i ikone priložnika.[11]

Pozadina

uredi

Duša je, prema hrišćanskom učenju, najveća čovekova vrednost, i jedina večna i nepropadljiva na ovom svetu. Zbog toga briga za njeno spasenje predstavlja jedna od najvećih hrišćanskih dužnosti, koja je oblikovana vekovima. Briga za očuvanje duše, koja je smatrana večnom i nepromenjljivom, prema crkvenom učenju bila je najveća čovekova vrednost. Iz brige za očuvanje duše nastao je priložnički čin u sakralnoj, a kasnije i u kulturnoj sferi treba sagledava u kontekstu spasenja duše priložnika.[16][17]

Prema T. Zebić (Pirotski zbornik 41 (2016) 41-55)... sotirološku dimenziju priložničkog čina moguće je dvostruko sagledati. S jedne strane, kao dobro delo poniklo na Hristovom učenju o milosrđu, kao jedna od bitnih hrišćanskih vrlina, a sa druge strane, kroz mogućnost sticanja ktitorskog prava čiji se jedan od najbitnijih segmenata odnosio na ustanovljavanje liturgijske memorije.

Darivanjem crkve, priložnik je pored redovnog upućivanja molitvi u okviru liturgije za zdravlje njegovo i njegovih najbližih, i traženjem spasa za njegovu dušu nakon upokojenja, svesno ili nesvesno uticao i na razvoj Pirota kao kulturnog središta ovog dela Srbije.

Takođe pojedinci i društvene grupe priložništvom su fiksirali svoj društveni status unutar polja sakralne memorije identifikujući ga sa svojim prilozima[9]

Ko su bili priložnici?

uredi

Priložništvo u pirotskom kraju u 19. veku je bilo jedan od glavnih činilaca koji je imao uticaj na formiranje crkvenih riznica bogoslužbenih predmeta u pirotskim crkvama.[1]

Među priložnicima najviše su se istakli:[18]

Pirotski esnafi, koji su kroz priložništvo iskazivali svoju ekonomsku moć i društveni prestiž, Pripadnost pravoslavnom verskom i kulturnom krugu esnafi su javno manifestovali poštovanjem svetitelja zaštitnika, uređenjem esnafske kuće u kojoj centralno mesto imaju ikona i krst, ktitorijom zidnih slika, ikona na ikonostasima i prilaganjem bogoslužbenih predmeta crkvama, kao i učešćem članova esnafa u litijama i crkvenim svečanostima

Trgovci, koji su kroz priložništvo iskazivali svoju ekonomsku moć i društveni prestiž,

Individualni darodavci, verujući narod.

Početkom 1859. godine u mineju Sukovskog manastira sačuvan je zapis o priložništvu grnčarskog esnafa iz Pirota koji je u tom periodu bio razvijen. Među sasudima pirotskih grnčara bili su petohlebnice, kadionice, kupelji i posude za agiazmu, od pečene i gleđosane keramike vezani su za veštinu i umetnost grnčarstva.[b] Izrada keramičkih predmeta namenjenih svakodnevici, dekorativno oblikovanih i pokrivenih različitim glazurama, u Osmanskom carstvu imala je dugu tradiciju. Narodno grnčarstvo formirano na tim iskustvima imalo je udela i u oblikovanju predmeta bogosluženja, naročito u Pirotu i seoskim sredinama u kojima je ovaj vid zanatske proizvodnje bila razvijena.[19]

Među priložnicima bio je i Mitropolit Beogradski Mihajlo kojni je pirotskom abadžiji Ignjatiju Stamenkoviću, dao 1.000 groša za manastir Sukovo.[20]

Na razvoj kulure u Pirotu uticali su i brojni pirotski darodavci koji su 1884. godine davali priloge za školovanje siromašnih đake. Kako Ranko Barišić navodi u svom članku „Zanati u Pirot” među darodavcima ima dosta zanatlija i to: Pera Ćirić obućar, Kostadin Ćirić krojački kalfa, Todor Jocić krojač, Mica Jovanović obućar, Kosta Tošić stolar, Jelenko Klisarević krojač, Stojan Stanković krojač, Stojan Stanković ćurčija, Todor Stamenković abadžija, Stavrija Klisarević krojač, Sava Ćirić opančar, Toma Đorđević kujundžija, Dragutin Pantelić krojač, Đorđe Tešić opančar, Sotir Mitić abadžija, Aleksa Zdravković kolar, Gala Marinković ćurčija, Dimitrije Petrović ćurčija, Kola Kostić opančar.[21]

Uloga kujundžija i zlatara Pirota u priložništvu

uredi

U prvoj polovini 19. veka u Pirotu je postojao organizovan kujundžijski esnaf, čije priložništvo je u Pirotu redovno evidentirano između 1848. i 1850. godine.[22] Priložništvo ovog esnafa zabeležen je i u starom liturgijskom pomenku Pazarske crkve u Pirotu iz 19. veka.[23] U navedenim zabeleškama pojedinačno se u ovom razdoblju pominju kujundžije priložniici po imen u Mana[24] i Kira Šaga.[25] A na crkvenim predmetima koje su izrađivali među majstorima iz prve polovine 19. veka nalazi se i ime Peša Belutin, koji je izradi onimbove sa pozlaćenim krunama cara Konstantina i carice Jelene, kao i okov Časnog krsta.[26]

Početkom druge polovine 19. veka kao priložnici pomilju se u mitropolijskom tefteru kujundžije Mitraš, koji je bio aktivan i u prethodnim decenijama,[27] Jovan Mangarka[27] i Kosta Kolin.[28]

Zahvaljujući priložništvu nastala je jedinstvena celina, pokretnog kulturno-istorijskog nasleđa, značajna za proučavanje duhovnih, kulturnih i umetničkih prilika u kojima je ova crkva, od svog osnivanja do danas igrala značajnu ulogu u Pirotu.

Tefter nišavske mitropolije 1834-1872. saznajemo da je crkva od priložnika primala poklone u kandilima, vosku, ikonama, litijama, knjigama... Crkvena opština Nišavske mitropolije primala je stvari i u reim (zalogu) kao što su: grivne, minđuše, razno posuđe, tepeluci, pojasevi, pafte...[11]

Uloga kujundžija i zlatara Pirota u priložništvu najviše se ogledala kroz izradu bogoslužbenih predmeta. Tako značajan deo priložnitva čine autentičani umetnički predmeta nastalih za potrebe crkvava u pirotu i okolini nastali u radionicama lokalnih varoških kujundžija i zlatara. Priložništvom crkvama zanatlije Pirota su namerno ili nenamerno stvarale sponu između svakodnevnog i duhovnog života.

Posebnu grupu predmeta čine radovi priložnika zlatara iz Pirota s kraja 19. veka, koji se istovremeno javljaju kao tvorci bogoslužbenih predmeta ali i njihovi priložnici. Većina bogoslužbenih predmata pirotski majstora, iako su nastali pod uticajem zlatarstva 18. veka, nadovezuju se na tradicije hrišćanske umetnosti juga Balkanskog poluostrava i Levanta.

Među predmetima pirotskih majstora, priložnika, koji su do danas sačuvani u pirotskim crkvama spadaju:

  • okovi jevanđelja,
  • masivni srebrni putiri sa diskosima,
  • prestoni krstovi,
  • ripide,
  • tasovi i anafornike,
  • branna venčila,
  • bogati okovi ikona.

Priložništvo kujundžija i zlatara Pirota u bogoslužbenih predmeta za crkve u Pirotu i okolini, posebno je intenzivirano u periodu od tanzimatskih reformi do Prvog svetskog rata, kada pirotski majstori izrađuju reprezentativno crkveno srebro, čijaje osnovna vizuelna karakteristika dosledno negovale kasnobarokne tradicije i odsustvo istorističkih stilova.

Napomene

uredi
  1. ^ „Prinavljanje“ se kao termin često susreće u crkvenim inventarima i popisnim knjigama odnoseći se na kontinuirano prilaganje novih a u crkvi već postojećih tipova bogoslužbenih predmeta.
  2. ^ Značajna zbirka keramičkih agiazmi i kadionica iz XIX veka čuva se u Muzeju ponišavlja u Pirotu.

Izvori

uredi
  1. ^ a b v M. Lazić, Ktitori i priložnici u srpskoj kulturi 19. i početkom 20. veka , u: Privatni život kod Srba u 19. veku, prir. A. Stolić, N. Makuljević, Beograd 2006, 611–659.
  2. ^ a b Ana Stolić, Nenad Makuljević Privatni, privatni život kod Srba u 19. veku, Srbija
  3. ^ Nenad Makuljević, Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku: sistem evropske i srpske vizuelne kulture u službi nacije, Beograd 2006, 198-200.
  4. ^ Privatni život kod Srba u devetnaestom veku : od kraja osamnaestog veka do početka Prvog svetskog rata. Priredili Ana Stolić, Nenad Makuljević, Beograd 2006.
  5. ^ a b T. Zebić: Četiri ikone Pazarske crkve u Pirotu. Prilog poznavanju duhovnog čivota u 18. veku. Pirotski zbornik 41 (2016) 41-55
  6. ^ Makuljević, N. (prir.) (2008). Saborni hram Svete Trojice u Vranju: 1858-2008, Vranje, Fond „Sveti Prohor Pčinjski“ Pravoslavne eparhije vranjske.
  7. ^ Velkova, S., Panajotović, M. (prir.) (2012). Putopisci o Pirotu i pirotskom kraju, Pirot, Muzej Ponišavlja
  8. ^ Kostić, Kosta (1973). Istorija Pirota. Pirot: Muzej Ponišavlja.
  9. ^ a b Vuk F. Dautović Kasnobarokna retrospektivnost izlatarstvo Nišavske eparhije u XIX veku Odeljenje za istoriju umetnosti, Filozofski fakultet,Univerzitet u Beogradu str.106
  10. ^ Vučković V. 2007, Organizacija Srpske pravoslavie Crkve u novom krajevima Kneževine Srbije posle Berlinskoe kongresa, Pirot.
  11. ^ a b v „Izložbe:”Riznica Stare crkve” povodom obeležavanja 180 godina Hrama Roždestva Hristovog.”. Galerija ”Čedomir Krstić” Pirot (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-01-03. 
  12. ^ L. Mirković, Pravoslavna liturgika ili Nauka o bogosluženju Pravoslavne istočne crkve. 1, Opći deo, Beograd 1995, 101-142.
  13. ^ Između tradicije i inovacije: 520 godina od prve ćirilske knjige štampane na srpsko-slovenskom jeziku, Narodna biblioteka Srbije, Beograd 2014.
  14. ^ Nenad Makuljević, Liturgija, simbolika i priložništvo : ikonostas crkve Svete Trojice u Vranju, u: Saborni hram Svete Trojice u Vranju : 1858-2008, prir. N. Makuljević, Vranje-Beograd 2008, 45-109.
  15. ^ Dautović, Vuk (2021-02-02). „Umetnost i liturgijski ritual: bogoslužbeni predmeti u srpskoj vizuelnoj kulturi 19. veka”. Univerzitet u Beogradu str.324
  16. ^ Makuljević M, 1998, Portreti dečanskog arhimandrita Hadži Danila i igumana Hadži Zaharija, rad Aleksija Lazovića u Akatistu Svetom Stefanu Dečanskom. Mileševski zapisi, str. 126
  17. ^ Lazić M, 2006, Ktitori i priložnici u srpskoj kulturi 19. i početkom 20. veka. U A. Stolić i N. Makuljević (prir.), Privatni život kod Srba u devetnaestom veku: od kraja osamnaestog veka do početka Prvog svetskog rata Beograd, Clio. str. 663.
  18. ^ „Riznica Stare crkve, povodom obeležavanja 180 godina Hrama Roždestva Hristovog”. Galerija ”Čedomir Krstić” Pirot
  19. ^ P. Tomić, Grnčarstvo u Srbiji, Beograd 1983, 13–53
  20. ^ I. Nikolić, Pirot i srez Nišavski dtr.152
  21. ^ Ilija Nikolić, Pirot i srez Nišavski, 1801–1918 (građa), knjiga druga, Pirot 1981, str.83
  22. ^ Nikolić I. (prir.) 1976, Tefter Nišavske mitropolije 1834-1872, Pirot str.140, 142, 156-157.
  23. ^ Kostić N. K. 1973, Istorija Pirota, Pirot. str.46
  24. ^ Vuk F. Dautović Kasnobarokna retrospektivnost izlatarstvo Nišavske eparhije uXIX veku Odeljenje za istoriju umetnosti, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu str. 112
  25. ^ Nikolić I. (prir.) 1976, Tefter Nišavske mitropolije 1834-1872, Pirot str.23, 156
  26. ^ Vuk F. Dautović Kasnobarokna retrospektivnost i zlatarstvo Nišavske eparhije u XIX veku Odeljenje za istoriju umetnosti, Filozofski fakultet,Univerzitet u Beogradu str. 112
  27. ^ a b Nikolić I. (prir.) 1976, Tefter Nišavske mitropolije 1834-1872, Pirot str. 15-16, 64, 104, 114
  28. ^ Nikolić I. (prir.) 1976, Tefter Nišavske mitropolije 1834-1872, Pirot str.66

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Приложништво_у_пиротској_култури_19._века&oldid=26982434”