Википедија

Protestantizam u Beogradu u Kraljevini Jugoslaviji

Protestantizam u Beogradu u Kraljevini Jugoslaviji smatra se zlatni dobom u razvoju ove verske konfesije, koja je prema popisu iz 1931. godine, imala mešu nemačkom nacionalnom manjinom koja je brojala je 499.969 stanovnika odnosno 3,5 odsto ukupnog stanovništva Kraljevine Jugoslavije, 10.471 vernika koliko ih je živelo u Beogradu.[1][2][3][4][5][6][7]

Istorija uredi

Prvo naseljavanje protestanata na prostor današnje Srbije zabeleženo je nakon povlačenja Osmanlija, iako je instrukcija austrijskog cara Leopolda I iz 1687. godine podrazumevala dozvolu naseljavanja oblasti „južno od Segedina“ isključivo katoličkim podanicima. Dalji priliv doseljenika iz Moravske, nemačkih delova Češke i drugih delova Habzburškog carstva u Beograd i Srbiju zabeležen je tokom takozvane treće austrijske vladavine 1790—1791. godine. Po sticanju državne samostalnosti i kneževske titule, potvrđene donošenjem Hatišerifa 1830. godine, knez Miloš Obrenović je počeo da razmišlja o osnivanju nemačkih kolonija, i inicirao geološka iskopavanja rudarskog inženjera Fon Herdera, u nameri da tako podstakne dolazak saksonskih Nemaca u Srbiju.[8]

Prva nemačka kolonija sa oko dvadeset porodica stigla je 1839. godine, a njeno uvećavanje je već 1840-tih godina ukazalo na mogućnost osnivanja nemačke evangeličke zajednice.[9]

Prema podacima iz 1833. godine, beogradski evangelisti su za bogosluženje koristili jedan stari turski objekat u tadašnjoj abadžijskoj ulici (danas Kraljice Natalije), koji nije bio izvorno sakralnog karaktera niti je u potpunosti odgovarao stvarnim potrebama vernika.[10]

Beogradska protestantska zajednica razvijala se nezavisno od vojvođanske. Ona je bila toliko jaka da je bila angažovana samo deset dana nakon donošenja Ukaza kojim se regulišu odnosi i verska prava nepravoslavnih hrišćana, luterana i kalvinista, od 9. septembra 1853. godine,[11] da osnuje Beogradsku protestantsku opštinu. To je bilo u skladu s namerama luteranske Unutrašnje misije u Nemačkoj da intenzivira verski i školski život luterana u dijaspori. Beograd se u tim namerama pokazao kao idealan da postane jedan od dvanaest „centara za dušebrižništvo u jugoistočnoj Evropi“.[12][13]

Na inicijativu pruskog konzula Meronija knez Mihailo je, „podanicima vjeroispovjedanija augsburgskog“ dao na korišćenje kapelu u Ulici Vuka Karadžića 7 (koja je pod imenom „Lazareva crkva“, prvobitno je bila podignuta za potrebe katoličke zajednice u Beogradu).

Osnivanje evangeličke crkvene opštine u Beogradu uredi

Prva evangelička crkvena opština zvanično je priznata 17. juna 1863. godine od strane Evangeličkog vrhovnog saveta u Berlinu. Statutom Evangeličke crkvene opštine iz 1898. godine, objavljenim na nemačkom jeziku, kojim je za beogradsku crkvenu zajednicu prestao da važi prethodni statut od 1. januara 1860. godine, određeno je da se Služba Božija odvija prema pravilima Pruske zemaljske crkve, čiji je beogradska zajednica sastavni deo, a po odobrenju Ministarstva unutrašnjih poslova Kraljevine Srbije.[14]

Prema pisanju Ugarskog poslanika u Beogradu, 26. oktobra 1911. godine protestantska opština u Beogradu imala je u svom sastavu Nemce, Austrijance, Mađare, Švajcarce i Šveđane, kao i da im je država dala 3.000 dinara na ime pomoći.[15][16] Luterani su u tom periodu predstavljali najveću protestantsku grupaciju koja je ikada postojala na teritoriji današnje Srbije. Evangeličku veroispovest u Srbiji uglavnom su širili pripadnici nacionalnih manjina (Nemci, Mađari, Slovaci).[17][18] U periodu postojanja Austrougarske carevine slovački luterani pripadali su Evangeličkoj augzburgškoj ispovednoj crkvi u Ugarskoj, koja je na crkvenim službama koristila nemački, slovački i mađarski jezik.

Tokom Prvog svetskog rata, Protestantska crkvena opština izgubila je mnogo svojih članova.

Nakon osnivanja Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, na osnovu Ugovor o zaštiti manjina koji je potpisan između glavnih sila i Kraljevine SHS i priložen uz 51. član Senžermenskog ugovora, predstavljao je jedno od najvažnijih nacionalnih pitanja, koje je regulisano i u Ustavu Kraljecine SHS od 28. juna 1921. godine, na ovaj način:

  • u članu 4 Ustav je proglašavao jednakost i ravnopravnost svih građana pred zakonom i garantovao zaštitu vlasti,
  • dok je član 12 Ustav garantovao slobodu vere i savesti.

Tim ustavnim aktom praktično su pod zaštitu države stavljene sve manjine, a obaveza države je bila da se o njima stara.[19]

Ujedinjenjem južnoslovenskih naroda i formiranjem 1919. godine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd je postao prestonica višenacionalne i višekonfesionalne države, u kojoj je paralelno delovao katolicizam, pravoslavlja, islam, judaizam i protestantizam.[20]

Na dan sedamdesetpetogodišnjice od osnivanja evangeličke crkve u Beogradu 1929. godine broj vernika bio je 2.993. Nemačka nacionalna manjina bila je brojno najveća manjina u Kraljevini Jugoslaviji i prema podacima iz 1921. činila je 4,22 odsto celokupnog stanovništva. Prema popisu iz 1931. godine, nemačka nacionalna manjina brojala je 499.969 stanovnika odnosno 3,5 odsto ukupnog stanovništva Kraljevine Jugoslavije, od kojih je 10.471 živelo u Beogradu.[1]

Kralj Aleksandar I Karađorđević, iako je bio je veran tradiciji starih srpskih vladara i Srpske pravoslavne crkve, on nije zanemarivao ni podršku drugim veroispovestima, zalažući se za njihov potpuno ravnopravan položaj. To potvrđuje i podatak da je 1930. godine parlament Kraljevine Jugoslavije usvojio zakon koji je potvrdio postojanje sve tri struje u okviru evangeličke crkve: nemačku, slovačku i reformatorsku (kalvinističku) crkvenu organizaciju, predvideo slobodu održavanja bliskih odnosa sa Evangeličkom crkvom u Nemačkoj, kao i finansijsku pomoć za njihovo delovanje.[21][22][23]

Gradnja Evangeličkih crkava u Beogradu uredi

 
Zgrada u kojoj je bilo sedište Nemačke Evangeličke crkvene opština u Beogradu

Izgradnja objekta za evangeličku zajednicu u Beogradu može da se tumači na više načina:

  • Prvo zbog politike verske tolerancije kralja Aleksandra.
  • Drugo zbog političkih razloga, a u svetlu činjenice da je još od početka dvadesetog veka srpskim političkim, društvenim i kulturnim životom neprikosnoveno vladao francuski uticaj, pa je moguće da je nemačka država u podizanju svoje crkve u Beogradu videla jedan od načina širenja sopstvenog uticajnog kruga. Na ovo upućuje i činjenica da se gradnja Evangelističkih crkava u Beogradu vremenski poklapa i s propagandnom kampanjom za promociju modela urbanizma i arhitekture Trećeg rajha.[24][25]

Evangelička crkva u Beogradu uredi

Gradnja crkvenog objekta za potrebe nemačkih protestanata u Beogradu, po idejnoj zamisli nemačkog arhitekte Ota Bartninga, vodećeg neimara evangelističkih zdanja u Evropi, čiju je razradu nacrta, tipskog u rešenju, izveo arh. Valerij Staševski, otpočela je 20. avgusta 1940. godine. Izvođač je bilo tehničko preduzeće arhitekte Milana Sekulića. Temelji nove crkve svečano su osvećeni 20. oktobra 1940. godine u prisustvu uglednih ličnosti Beograda. Objekat zbog posedovanja svojevrsne kulturnoistorijske vrednosti i svedočenja o postojanju i delovanju evangelističke zajednice u međuratnom periodu u Beogradu, proglašen za kulturno dobro Beograd.[26]

Evangelička crkva u Zemunu uredi

 
Evangelička crkva u Zemunu

Evangelička crkva u Zemunu sagrađena je u ulici Tošin bunar krajem 1920-ih godina, za potrebe dela (protestantskog) nemačkog pretežno stanovnika Zemuna, među kojima su Nemci protestanti i katolici tada činili oko četvrtinu stanovništva.[27]

Crkva predstavlja originalno i retko arhitektonsko ostvarenje oblikovano u dosledno sprovedenom modernističkom konceptu. Njena kulturno-istorijska i dokumentarna vrednost, ogleda se u tome što svedoči o postojanja i življenja jedne hrišćanske konfesionalne zajednice u periodu između dva svetska rata u Zemunu.[28]

Crkva je služila svojoj nameni od završetka izgradnje (1926—1930) do kraja Drugog svetskog rata, kada je prestala da bude aktivna zbog iseljavanja nemačkog življa u Nemačku. Jedno vreme je crkva bila zakatančena a kasnije je služila kao sedište mesne zajednice i prostor za društveni i kultuni život mladih Zemuna. Uprkos tome što su, još 2003. godine, Evangelička verska zajednica i Opština Zemun postigle dogovor da se crkva vrati vernicima na korišćenje, ona i danas služi kao poslovni prostor.[29]

Crkva je, krajem 2005. godine, proglašena za spomenik kulture.[28][30]

Vidi još uredi

Izvori uredi

  1. ^ a b Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941, knjiga III, Beograd, 1997, 8–9.
  2. ^ Bjelajac, B., Protestantizam u Srbiji, Alfa i omega, Beograd, 2003.
  3. ^ Bjelajac, B. i Vidović, D. (prir.), Udar na verske slobode, Alfa i omega, Beograd, 2001.
  4. ^ Verske zajednice u Republici Srbiji, Ministarstvo vera Republike Srbije, Beograd, 1997.
  5. ^ Enciklopedija živih religija, Nolit, Beograd, 1992.
  6. ^ Milić, Jasmin, Ivan Balta (2005). Povijesni razvoj protestantizma s posebnim osvrtom na kalvinizamu Slavoniji. Život i škola 14 (2): 46–60
  7. ^ Ćutić-Gorup, Maja (2009). Dekret nadvojvode Ferdinanda iz 1599. o izgonu protestanata. CroaticaChristiana Periodica 33 (63): 77–85
  8. ^ Kuzmič, Franc (2007). Pregled povijesti pentekostnog pokreta u Jugoslaviji od početka do 1991.Kairos I (2): 221–34
  9. ^ Crnković, Nikola (1985). Protestantizam u južnoslavenskim zemljama (Pogovor). U Jean Boisset Kratka povijest protestantizma, Zagreb: Kršćanska sadašnjost, str. 155–95
  10. ^ Kosta N. Hristić, Zapisi starog Beograđanina, Beograd, 1937, 439–440.
  11. ^ Ukaz kneza Aleksandra Karađorđevića, 9. septembar 1853.
  12. ^ Branko Bjelajac, Protestantizam u Srbiji: prilozi za istoriju reformacijskog nasleđa u Srbiji, I deo, Beograd, 2003, 44–45, 75–6
  13. ^ Tomislav Branković, Protestantske zajednice u Jugoslaviji 1945–1991, Niš – Beograd, 2006, 31–32.
  14. ^ Bjelajac, B., Protestantizam u Srbiji, Alfa i omega, Beograd, 2003.
  15. ^ Branko Bjelajac, Protestantizam u Srbiji: prilozi za istoriju reformacijskog nasleđa u Srbiji, I deo, Beograd, 2003, 50.
  16. ^ Branković, T.,”Protestantske verske zajednice u Srbiji”, Gledišta, br. 3-4, Beograd, 1996.
  17. ^ Dr Zorica Kuburić, Verske zajednice u Srbiji i verska distanca, Novi Sad, 2010, 104
  18. ^ Ivan Cvitković, Rječnik religijskih pojmova, Sarajevo, 2005, 134.
  19. ^ Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941, knjiga III, Beograd, 1997, 5–7.
  20. ^ Đorđević, D. (prir.), Učenje, organizacija i delovanje verskih zajednica i pokreta, JUNIR, Niš, 2001.
  21. ^ Branko Bjelajac, Protestantizam u Srbiji: prilozi za istoriju reformacijskog nasleđa u Srbiji, I deo, Beograd, 2003, 53
  22. ^ Tomislav Branković, Protestantske zajednice u Jugoslaviji 1945–1991, Niš–Beograd, 2006, 37–41.
  23. ^ Kuburić, Z., Vera i sloboda: verske zajednice u Jugoslaviji, Centar za empirijska istraživanja religije, Novi Sad, 2002.
  24. ^ Zoran Manević, Jučerašnje graditeljstvo 1, Urbanizam Beograda, broj 53–54, prilog 9, Beograd, 1979.
  25. ^ Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941, knjiga III, Beograd, 1997, 186–204; 446–447.
  26. ^ Šećibović, R., Uvod u opštu geografiju religije, JUNIR-Prometej-Tersit, 1995.
  27. ^ Kristina Vlahović, „Kuće u Francstalu vrede 100 miliona evra“ glas-javnosti.rs
  28. ^ a b „Evangelistička crkva u Zemunu proglašena za spomenik kulture”. www.ekapija.com (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2023-11-02. 
  29. ^ http://arhiva.glas-javnosti.rs/arhiva/2003/06/19/srpski/BG03061803.shtml „Kockari i boemi u crkvama“
  30. ^ Službeni glasnik RS br. 108/05
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Протестантизам_у_Београду_у_Краљевини_Југославији&oldid=26983710”