Sitar

Sitar ili indijska gitara je tradicionalni muzički instrument iz Indije.

Sitar, indijska gitara

Istorijat i oblik instrumenta

Delovi instrumenta

Ime instrumenta potiče iz persijskog jezika koji se govorio na dvorovima severne Indije između 13. i 19. veka i znači „trožični“ muzički instrument. Neke varijante sitara danas imaju od 18 do 20 žica. Sviraju ga podjednako i muškarci i žene.

Sitar se danas smatra jednim od najprepoznatljivijih indijskih muzičkih instrumenta. U prošlosti se najčešće svirao po muslimanskim i hindu dvorovima, a za njegov pronalazak smatra se da je zaslužan pesnik Amrir Khuslav. Današnji izled sitar dobija u 18. veku.

Sitar se može svirati samostalno ili u sklopu ostalih tradicionalnih instrumenata. U pratnji, najčešće se koristi tabla bubnjevima. Rezonatorska kutija se pravi od tikve koja daje zvuku odjek, a nastavlja se velikim drvenim vratom (najčešće od tikovina ili mahagoni) koji je ispresecan pragovima koji se mogu pomerati tj. podešavati. Podešavanjem pragova (kojih obično ima oko 20 i pravljeni su od mesinga) omogućava sviraču da menja visinu tona povlačenjem žica u stranu preko vrata, omogućavajući proizvodnju tzv. „klizajućeg slivanja“, karakterističnog za indijsku muziku. Pragovi, ili mostovi se nalaze iznad žica.

Svira se u položaju turskog seda, na podu, gde je sitar naslonjen na podignutu butinu desne noge, ili možda uobičajnije sa levom nogom savijenom ravno ispod desne i kutijom naslonjenom na šupljinu desne noge. Dužina celog instrumenta je 122 cm, dok samo vrat ima 90 cm. Širina vrata je oko 9 cm.

Verzije i modeli sitara

Najuobičajni sitar jeste takozvani tarafdar sitar, koji se još naziva i koncertna indijska gitara, a može biti napravljen u dva osnovna modela: sa jednom tikvom ili dve. Postoji i bas verzija sitara, koja se naziva surbahar bas sitar. Oni proizvode znatno dublji ton jer je i vrat širi i duži, a pragovi su, za razliku od običnog sitara, fiksirani i ne mogu se pomerati. Rezonatorska kutija je, takođe, većeg oblika. Smatra se da ga je prvi napravio Gunlam Muhamad 1820. godine.

Što se tiče dizajna, sitar je često ukrašen raznim minijaturnim detaljima i indijskim šablonima iz hindu religije i kulture. Poznati su stilovi gajaki sa veoma malo ili nimalo dekorisanim instrumentom, obično lakiranim crnom ili zagasitotamnom bojom, dok je instrumentalni stil (nazivan još i Ravi Šankar stil, po tvorcu tog stila) sa punom dekoracijom od vrata do rezonatorske tikve.

Gajagi sitar svira se uz pomoć 11 žica ali postoje verzije koje idu do 13. Mostovi su isto neznatno drugačiji i ima samo jednu glavnu tikvu na dnu, što se razlikuje od instrumentalne verzije koji ima dodatnu tikvu – rezonator koja se nalazi na vrhu vrata instrumenta, iza pragova.

Osim njih, sitar se kao instrument razlikuje i po proizvođaču koji određuju cenu na osnovu kvaliteta, pa su visoko kotirani instrumenti proizvođača Rikhi Ram iz Delhija i Hiren Roj iz Kalkute. Što je poznatiji majstor izrađivač, to je i instrument skuplji i cenjeniji.

Kad se govori o sitaru često se nailazi i na naziv „vina“. Vina je opšti naziv za sve žičane instrumente u Indiji, i u takve spada i sitar. Prvobitno vina je bila instrument, koji podseća na sitar, ali se znatno razlikuje jer je vina štapoliki tip citre sa vratom razvučenim između dve tikve. Pretrpevši strukturne promene u 16. veku, vina postaje tip instrumenta poput laute sa velikim vratom i drvenim rezonatorom sa sedam žica od kojih su tri bile monotone i 24 podešavajuća praga. U poređenju sa današnjom sitarom, imala je mekši zvuk i bila je osnovni instrument indijske tradicionalne muzike.

Mada se ne smatra pravim sitarom, postoje i neke verzije električne indijske gitare sa specijalnim mostom nazivan „buzz bridge“. Ima šest žica i, za razliku od klasičnog instrumenta, njegovi pragovi se ne mogu pomerati.

Sviranje

Instrument se svira u sedećem položaju postavljen da balansira između sviračevog između levog stopala i desnog kolena. U tom položaju ruke su kao potpora slobodne za sviranje jer je cela težina instrumenta na podu. Muzičar može u sviranju koristiti trzalicu najčešće napravljenu od metala. Za trzanje se koristi kažiprst i srednji prst ruke, ali neki muzičari koriste i domali. Palac je postavlja preko vrata i ne koristi se za sviranje.

Postoji i tehnika „meend“ koja se sastoji od izvlačenja glavne melodijske žice na način koji proizvodi polutonove ili tonove niže od toga (tzv. mikrotonove netipične u zapadnoj muzici). Međutim, budući da sitar svakako ima pomerajuće pragove, samim štimovanjem moguće je doći do proizvodnje mikrotonova. Neki muzičari koriste razne tehnike sviranja sa nazivima poput Kan, Krintam, Murki, Zamzama itd.

Generalno, učenje sviranja sitara dugačak je proces i do pravog majstorstva potrebno je više godina učenja i vežbanja.

Ravi Šankar i uticaj na zapadnu muziku

Detalji na Sitaru "Ravi Šankar" tipa

Jedan od najistaknutijih majstora sviranja sitara jeste Ravi Šankar, tvorac posebnog stila sviranja i stvaralac posebnog tipa sitara, kompozitor i plesač. Zahvaljujući Džordžu Harisonu, gitaristi benda Bitls koji mu postaje učenik nakon njegove posete Indiji, Šankar biva primećen i u svetu. Zvuk sitara buće uključen u pesme popun „Norwegian Wood“, „Love You To“ i „Within You Without You“. U istom period i bend Rolingstonsi koristi zvuk sitara za pesmu „Paint It Black“, dok ga još jedan engleski gitarista, Dejv Mason, koristi u pesmama „Paper Sun“ i „Hole in My Shoe“.

Sitar su u svojim pesmama koristili i bendovi poput The Byrds, Led Zeppelin, The Doors, Fleetwood Mac, Progressive Metal i dr.

Šezdesetih i sedamdesetih godina nastala je prava ekspanzija indijskog zvuka u pop pesmama, pa taj period Ravi Šankar naziva „velikom sitar eksplozijom“. U julu 1967, rekao je: Puno ljudi, naročito mladih, počelo je da sluša sitar, nakon što je Džordž Harison, jedan od Bitlsa, postao moj učenik. To je sad u modi.

Zahvaljujući Raviju Šankaru u to vreme, indijska muzika ulazi na velika vrata na Zapad a njen hiptišujući zvuk postaće godinama kasnije osnova za raznu filmsku muziku, ambijentalno uživanje i pratnju pri vežbama joge u zdravstvenim, spa i sportskim centrima.

Vidi još

• Indija
• Indijska muzika
• Muzički instrumenti
• Ravi Šankar
• Džordž Harison

Literatura

• Lavezzoli, Peter (2006). The Dawn of Indian Music in the West. New York, NY: Continuum. ISBN 0-8264-2819-3. 
• Shankar, Ravi (2007). My Music, My Life. San Rafael, CA: Mandala Publishing. str. 100. ISBN 978-1-60109-005-8. 
• Muzika – Ilustrovana enciklopedija muzičkih instrumenata i velikih kompozitora – Maks Vejd-Metju i Vendi Tompson – JRJ –Zemun . 2006. ISBN 86-7609-473-X.

Spoljašnje veze

• Ukratko o instrumentu Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. septembar 2015)
• Uputstvo za održavanje i sviranje, delovi instrumenta