Turski narodni instrumenti
Turski narodni instrumenti imaju veoma značajnu ulogu u folklornom stvaralaštvu turskog naroda.
Turski narodni instrument poznat pod nazivom čalgija (Çalgı) može se definisati kao "instrument koji nije napravljen u fabrici već je ručno izrađen u narodu pomoću jednostavnih alatki, instrument koji se ne uklapa u zakone akustike, standardne mere i kalupe, i kao instrument koji poseduje etnografske karakteristike".
Žičani instrumenti uredi
Žičani instrumenti su oni kod kojih se zvuk proizvodi pomoću žica, bilo trzanjem, prevlačenjem gudala preko njih ili udaranjem batićima po njima. U turskoj narodnoj muzici zastupljeni su trzalački i gudački žičani instrumenti.
Žičani instrumenti sa trzalicom uredi
Turski muzikolozi sve žičane instrumente nazivaju sazovima. Najstarija varijanta saza vodi poreklo od instrumenta koji se zvao kopuz i koji su koristili oguški Turci. Imao je kutiju od kože, vrat bez pragova o dve-tri žice, i svirao se povlačenjem žica prstima. Koristili su ga vračevi u svojim magijskim obredima, zbog čega se smatra svetim instrumentom. Nakon sto su turska plemena naselila Anadoliju, popularno je bilo sviranje dvožičanog dutara (Dutar). Još jedna vrsta kopuza koja je bila popularna je bio sestar (Sestar) koji je dobio ime po tome što je imao šest žica.[1]
Metalne žice se prvi put upotrebljabaju u 15. veku u centralnoj Anadoliji na novoj vrsti kopuza od kojeg je nastao instrument čogur (çöğür), koji predstavlja prelazni tip između kopuza i danšnjih sazova. Zbog metalnih žica kutija je izmenjena da bi bila čvršća i počela se izrađivati od drveta, vrat je postao duži i dodati su pragovi (perde). Umesto dve-tri žice, odnosno najviše šest, instrument dobija dvanaest žica raspoređenih u četiri grupe od po 3 žice.
- Saz je turski nacionalni instrument čiji koreni sežu u postojbinu turskih plemena, centralnu Aziju. Danas postoji više vrsta sazova od kojih su najčešći:
Divan (Divan), najveći instrument iz porodice saza. Rezonantna kutija mu je veličine 47-50 centimetara, vrat 63-66 centimetara, a ukupna dužina 135-140 centimetara. Ima ukupno šest žica, dve dole, dve na sredini i dve u gornjem delu. Ranije su postojali divani sa 10 do 12 žica.[1]
Tambura (Tambura), najrasprostranjeniji instrument iz porodice saza. Ima kutiju veličine 38-40 centimetara, vrat dužine 50-52 centimetra, a ukupna dužina mu je 110-115 centimetara. Ima osam žica, tri u donjem delu, dve na sredini i tri u gornjem delu.
Džura (Cura), najmanji instrument iz porodice saza i proizvodi najviše tonove. Postoji nekoliko vrsta: divan džura, baglama džura i tambura džura. Najviše se koristi ona sa kutijom veličine 70-75 centimetara, sa ukupno šest žica, od kojih se dve nalaze dole, dve na sredini i dve u gornjem delu.
Baglama (Bağlama), žičani instrument koji se poistovećuje sa sazom. Dimenzije su joj slične tamburi. Sastoji se kao i svi drugi žičani instrumenti od tela (tekne), kobilice (göğüs), vrata (sap), i glave sa čivijama (burguluk). Od tambure se razlikuje po tome što poseduje četiri vida štimovanja sa posebnim nazivima, što zajedno sa njihovim mnogobrojnim varijacijama čini interesantnu karakteristiku turske folklorne muzike. Svira se trzalicom, ali postoji i tehnika sviranja prstima koja se zove šelpe (şelpe).[1]
Tar (Tar), zastupljen najviše u Azerbejdžanu, Gruziji, Uzbekistanu, i Iranu, a u Turskoj u severoistočnoj Anadoliji. Od baglame se razlikuje po obliku kutije. Kutija se sastoji iz dva dela različitih veličina, tako da telo ima kruškasti oblik. Žice su podeljene u dve grupe. Onima u prvoj grupi se svira melodija dok one u drugoj grupi služe za ukrašavanje melodije i zovu se kok (kök) i zengi (zengi). Ukupna dužina instrumenta je 80-95 centimetara.[1]
Gudački instrumenti uredi
Gudački intrumenti su dobili ime zbog načina na koji se ton proizvodi. Naime, prevlačenje gudala preko žice izaziva treperenje žice i stvara ton. Turski narodni gudački instrumenti su:[1]
Kabak kemane (Kabak Kemane), instrument koji vodi poreklo iz Azije o čemu govori postojanje njegovih drugih oblika i varijacija u Azerbejdžanu i među Turkmenima. Njegovi srodnici su: iklig, rebab, kamanča, gičak. Na kutiji se nalazi tanak drveni ili metalni produžetak koji se stavlja na koleno i omogućava okretanje instrumenta nalevo i nadesno. Ima tri ili četiri žice.
Kemenče (Kemençe), instrument karakterističan za područje crnomorskog primorja i obavezna je pratnja narodne igre horon. Ima tri žice i proizvodi specifičan rezak i pomalo piskav zvuk.
Duvački instrumenti uredi
Kod duvačkih instrumenata ton se proizvodi duvanjem iz usta i pluća svirača. Predstavljaju veliku i raznovrsnu porodicu. Razlikuju se po obliku, materijalu, načinu duvanja i ulozi. Karakteristični turski narodni duvački instrumenti su:[1]
Zurna (Zaruna), najstariji, najznačajniji i najčešće korišćen instrument. Proizvodi veoma prodoran zvuk. Svira se na otvorenom prostoru zajedno sa velikim bubnjem davulom zamenjuje ceo orkestar na raznim svetkovinama. Sa prednje strane ima sedam rupa a sa zadnje jednu. Na njemu se nalaze još i rupe čija se funkcija ne zna ali se nazivaju đavolje rupe (şeytan deliklleri). Prema veličini koja varira od 30-60 centimetara postoje: kaba zurna (najveća), orta kaba zurna (srednje veličine), džura zurna ili zil zurna (mala).
Kaval (Kaval), u Turskoj se najviše svira među čobanima. Sa prednje strane ima sedam rupa a sa zadnje jednu. Postoje dve vrste kavale: sa jezičkom i bez jezička. Raspon mu je od dve do tri oktave.
Mej (Mey), Balaban (Balaban), Duduk (Düdük), veoma slični instrumenti, raspona od jedne oktave, ima sedam rupa sa prednje i jednu sa zadnje strane. Posebno su popularni u istočnoj Anadoliji i zemljama srednje Azije.
Čigirtma (Çığırtma), vrsta dubka bez jezička. Danas e sve ređe u upotrebi, a ranije se često svirao među čobanima.
Sipsi (Sıpsı), najmanji duvački instrument izrađen od trske. Ima pet rupa napred i jednu pozadi. Ime je dobio po usniku dužine 3-5 centimetara koji se umeće na vrh instrumenata. Pošto je male veličine, u njega mora snažno da se duva, a zvuk koji prizvodi je relativno visok.
Čifte (Çıfte), čije ime znači parni, dvojni, dupli, u stvari predstavlja dva spojena sipsija, kavala ili duduka, u obliku dve cevi spojene jedna do druge. Na taj način se dobija dvostruki zvuk.
Tulum (Tulum), drugi naziv za gajde. Tulum se svira u Trakiji i Crnomorskoj oblasti. Sastoje se od mešine, piska i gajdenice. Koristio se kako u Aziji tako i širom Evrope. Zadržao se na Balkanu. Turski tulum je modifikovan u smislu da nema dugačku cev koja kontroliše niske tonove.
Udaraljke uredi
Udaraljke su po građi najprimitivniji rod muzičkih instrumenata. Zvuk se dobija udarom po zvučnom izvoru. Udara se rukom, raznim vrstama palica ili jednom površinom o drugu. Najčešće korišćene udaraljke u turskoj narodnoj muzici su:[1]
Davul (Davul), Nagara (Nağra/Koltuk davulu), Def/Tef (Def/Tef) ili Daire (Daire), Darbuka/Dumbelek/Deblek (Darbuka/Dümbelek/Deblek), Kašike (Kaşık), Zil (Zil) ili Zvončići.
Davul (Davul), najstariji je poznati instrument. Koristio ga je vrač prilikom rituala isterivanja demona. Danas se najčešće koristi uz zurnu i svira na otvorenom. Sastoji se iz drvenog okvira po kome je razapeta životinjska koža. Koža je sa jedne strane deblja a sa druge tanja. Po debljoj se udara tokmakom (tokmak), a po tanjoj tankim drvenim prutom čubukom (çubuk/çıbık). Dok se svira davul se najčešće drži okačen kaišem o rame.
Kašike (Kaşık), kriste se u igrama koje su po njima dobile naziv - igre sa kašikama (kaşık dansları). Izrađuju se od šišmirovog drveta. Najčešće se u svakoj ruci drže po dve kašike okrenute jedna prema drugoj izbočenim stranama kako bi proizvele zvuk i davale ritam, slično kastanjetama.
Drugi instrumenti koji su takođe u upotrebi uredi
Pored izvornih instrumenata koji su nabrojani u upotrebi su još i neki koje ne treba izostaviti. To su: Ud (Ut), Rebab (Rebep), Džumbuš (Cümbüş), Kanun (Kanun). Pored izvornih i orijentalnih instrumenata, u narodnoj muzici se nešto ređe mogu čuti harmonika, klarinet i violina.
Ud (Ut), arapski trzalački žičani instrument kruškastog oblika i kratkog zakrivljenog vrata na vrhu. Smatra se pretečom laute.
Džumbuš (Cümbüş), žičani instrument koji podseća na bendžo. Telo instrumenta može da se odvjia od vrata, nanovo pričvrsti i tako nameštati.
Kao rezultat kulturnih uticaja usled širenja Osmanlijskog carstva, na prostorima Balkana mogu se sresti instrumenti sa istim ili sličnim nazivima i osobinama kao oni koji karakterišu tursku narodnu muziku, među koje spada i šargija kao vrsta saza.