Нацрт:Sticaj krivičnih djela

Ako je učinilac jednom radnjom ili sa više radnji učinio više krivičnih djela za koja mu se istovremeno sudi, sud će prethodno utvrditi kazne za svako od tih djela, pa će na osnovu ocjene svih tih djela u njihovoj ukupnosti i ličnosti učinioca za sva ta djela izreći jedinstvenu kaznu.

Iz ovoga proizilazi da je za postojanje sticaja potrebno ispunjenje sljedećih uslova:

• Dva ili više krivičnih djela

• Djela učinjena od iste osobe

• Da se za sva djela učiniocu istovremeno sudi i izriče jedna presuda

Za postojanje sticaja nije bitno da li je sva ta djela učinilac ostvario sam ili u saučesništvu sa drugom osobom.

Postojanje više krivičnih djela na strani jednog učinioca pokazatelj je velikog stepena društvene opasnosti učinioca, ponekad se radi i o velikom broju izvršenih krivičnih djela, serijama, te odmjeravanje kazne je od velikog značaja.

Kod odmjeravanja kazne za krivična djela u sticaju, postoje tri sistema:

• sistem kumulacije – kazne se sabiraju

• sistem asperacije – za svako krivično djelo se utvrđuje kazna posebno, pa se najteža, odnosno najviša kazna uvećava uz određena ograničenja i učiniocu krivičnih djela se izriče jedinstvena kazna. Jedinstvena kazna mora da bude veća od najveće utvrđene kazne, ali kada se sve kazne saberu, ona ne smije da daje zbir svih pojedinačno utvrđenih kazni. Ne smije da se pređe opšti zakonski maksimum, sabiranjem svih pojedinačnih kazni.

• sistem apsorpcije – utvrđuju se kazne za svako krivično djelo individualno, pa se izriče ona kazna koja je najveća, odnosno najteža.

Sticaj krivičnih djela može biti

• a) idealni
• b) realni

Idealni sticaj

Idealan sticaj krivičnih djela postoji kada je učinilac sa jednom radnjom učinio više krivičnih djela. Idealni sticaj naziva se još i formalni sticaj krivičnih djela. Dakle, kod idealnog sticaja učinilac preduzima samo jednu radnju, činjenje ili nečinjenje, i tom radnjom prouzrokuje više posljedica, i time izvrši više krivičnih djela, ali mu se prilikom izricanja kazne izriče jedinstvena kazna za sva krivična djela koja je učinio. Iz navedenog jasno proizilazi da zakon idealni sticaj smatra kao sticaj krivičnih djela, što je opravdano. Ako učinilac jednom radnjom prouzrokuje više posljedica, nema nikakvog razloga da se ne prizna da je učinilac u takvom slučaju učinio više krivičnih djela. Za postojanje idealnog sticaja potrebno je, na prvom mjestu, da je učinilac preduzeo samo jednu radnju izvršenja. Drugi uslov za postojanje idealnog sticaja jeste da je izvršenom radnjom prouzrokovano više posljedica, tj. da je izvršeno više krivičnih djela.

Postoje dva oblika idealnog sticaja, s obzirom na vrste krivičnih djela koja se mogu u njemu naći i to:

a) Homogeni ili istovrstan idealni sticaj postoji onda kada učinilac jednom radnjom učini više posljedica iste vrste (istovrsnih) krivičnih djela. Npr. učinilac jednom istom radnjom prouzrokuje dvije tjelesne povrede na dvije osobe.

b) Heterogeni ili raznovrstan idealni sticaj postoji onda kada učinilac jednom radnjom prouzrokuje više raznovrsnih krivičnih djela Npr. kada jednom radnjom učinilac prouzrokuje smrt jednog lica i tjelesnu povredu drugog lica. Razlikovanje homogenog od heterogenog idealnog sticaja nije od značaja za postojanje samog sticaja, a može da bude samo od značaja kod odmjeravanja kazne.

Realni sticaj

Za razliku od idealnog, realni (materijalni) sticaj postoji kada je učinilac sa više radnji (činjenja ili nečinjenja) učinio više krivičnih djela, koja mogu biti prostorno i vremenski odvojena. Npr. učinilac jednim udarcem nanese tjelesnu povredu jednom licu, a nakon određenog vremena i drugom licu. Za realni sticaj karakteristično je da se radi o više krivičnih djela jednog učinioca za koje mu nije suđeno, tj. da se radi o više djela za koja mu se istovremeno sudi. Kao i kod idealnog sticaja, i realni sticaj može biti:

a) Homogeni ili istovrstan realni sticaj postoji kada učinilac sa više radnji učini više istovrsnih krivičnih djela (npr. provalne krađe, prevare, razbojništva, itd.).

b) Heterogeni ili raznovrstan realni sticaj postoji kada učinilac s više radnji učini više raznovrsnih krivčnih djela (npr. kad jednom radnjom izvrši ubistvo, a drugom radnjom izvrši silovanje).

Kod realnog sticaja nije bitno koliko je vremena proteklo između pojedinih krivičnih djela. Isto tako, nebitno je da li su sva djela učinjena na jednom mjestu ili na različitim mjestima. Kao i kod idealnog sticaja, za postojanje realnog sticaja potrebno je da se ispune dva uslova.

Prvi uslov se sastoji u tome da učinilac treba da preduzme više radnji izvršenja, i sa tim radnjama prouzrokuje više posljedica koje su obilježje više krivičnih djela.

Drugi uslov koji mora da bude ispunjen da bi postojao realni sticaj jeste da učiniocu u vrijeme izvršenja posljednjeg krivičnog djela nije izrečena pravosnažna sudska presuda ni za jedno ranije učinjeno krivično djelo, tj. da mu se istovremeno sudi za sva izvršena krivična djela. Zajedničko i za idealni i realni sticaj je da je prouzrokovano više krivičnopravnih posljedica, dok se razlika ogleda u tome što su ove posljedice kod idealnog sticaja prouzrokovane jednom radnjom, a kod realnog sticaja sa više radnji. Ne pojavljuju se u praksi po pravilu teškoće u razlikovanju idealnog od realnog sticaja.

Prividni sticaj

Prividni idealni sticaj krivičnih djela postoji naročito u slučajevima kada između tih djela postoji odnos specijaliteta, supsidijariteta, konsumpcije, inkluzije ili alternativiteta. Prema tome, idealni sticaj krivičnih djela je prividan kad se jednom radnjom ostvari biće više krivičnih djela ali se, i pored toga, smatra da je učinjeno samo jedno krivično djelo, i učiniocu se sudi i biva kažnjen samo za jedno krivično djelo. Prividni idealni sticaj pojavljuje se u više oblika.

To su:

• specijalitet

• supsidijaritet

• konzumpcija

• inkluzija

• alternativitet

U zakonu prividni sticaj se u opšte ne spominje, već je to pravna i doktrinirana kategorija koja je stvorena u sudskoj praksi, a kao takva razrađena u krivičnopravnoj teoriji. Zbog pravilne pravne kvalifikacije učinjenog djela, potrebno je razlikovanje prividnog od pravog sticaja. Kod prividnog sticaja postoji samo jedno krivično djelo, a kod pravog idealnog i realnog sticaja postoje dva ili više krivičnih djela.

Specijalitet postoji u slučaju kada se jedno djelo pojavljuje kao poseban oblik nekog drugog, opšteg krivičnog djela. U tom slučaju se primjenjuje pravilo lex specialis derogat legi generali (poseban zakon derogira ili ukida opšti zakon). U takvim slučajevima ne postoje dva krivična djela, tj. opšti i posebni oblik, već samo posebni oblik određenog krivičnog djela, iako su jednom radnjom ostvarena oba krivična djela (npr. krivično djelo ubistva i krivično djelo ubistva bremenite žene). Ovo drugo krivično djelo se, u odnosu na krivično djelo ubistva, pojavljuje kao specijalni vid krivičnog djela ubistva, pa se i sam propis koji reguliše to krivično djelo pojavljuje kao specijalni propis u odnosu na propis koji reguliše krivično djelo ubistva. Između ova dva krivična djela sticaj je samo prividan, a učinilac će uvjek odgovarati samo za jedno djelo, tj. za njegov posebi oblik.

Supsidijaritet je prividni sticaj koji postoji kad jedno krivično djelo predstavlja prethodni stadijum drugog krivičnog djela. Npr. ako jedno lice učestvuje u tuči i u krivičnom djelu teške tjelesne povrede, i ako to lice jednom radnjom izvrši oba krivična djela, postojaće samo krivično djelo teške tjelesne povrede. U tom slučaju je prethodno djelo supsidijarno naknadnom djelu kao primarnom. Dakle, u ovom slučaju prethodni stadijum je određen kao posebno krivično djelo ako se kriminalna radnja na njemu zaustavi. Ako se kriminalna radnja nastavi, prethodni stadijum gubi svoju samostalnost u krivičnom pogledu i postaje sastavni dio krivičnog djela koje je ostvareno ukupnom djelatnošću. U slučaju da se jedno djelo pojavljuje kao primarno u odnosu prema drugom kao supsidijarnom djelu, onda se po pravilu lex primaria derogat legi supsidiarie, ima primijeniti primarni a ne supsidijarni zakon. Suština supsidijariteta je u djelimičnom preklapanju bića dva krivična djela. Supsidijaritet može biti formalni ili zakonski i materijalni.

Formalni ili zakonski supsidijaritet postoji u slučaju kad zakon izričito upućuje na primjenu jednog krivičnog djela samo onda ako nisu ostvareni uslovi za primjenu nekog drugog krivičnog djela. Npr. učinilac će se kazniti za bludne radnje, samo ako nije učinjen ni pokušaj krivičnih djela silovanja, polnog odnosa s nemoćnom osobom, polnog odnosa zloupotrebom položaja ili prinude na polni odnos. Ovdje se radi o krivičnim djelima primarnog karaktera u odnosu na bludne radnje koje su supsidijarnog karaktera.

Materijalni supsidijaritet proizilazi iz same prirode određene odredbe i njenog odnosa prema odredbama kojima su inkriminisana druga krivična djela, a utvrđuje se njenim tumačenjem. Na primjer, krivično djelo učestvovanja u tuči je po svojoj prirodi supsidijarno u odnosu na krivična djela ubistva i teške tjelesne povrede. Propisivanjem ovog krivičnog djela obezbjeđuje se kažnjavanje onih učesnika u tuči koji nisu preduzeli radnju kojom je neko lišen života ili kojom je drugom nanijeta teška tjelesna povreda. Oni učesnici u tuči, koji su svojim radnjama izvršili ubistvo ili nanijeli tešku tjelesnu povredu, neće se primjenjivati odredba o učestvovanju u tuči, već odredbe o ubistvu ili teškoj tjelesnoj povredi, jer su te odredbe primarne u odnosu na odredbu o učestvovanju u tuči, koja je supsidijarna. Konsumpcija postoji kada biće jednog krivičnog djela redovno u potpunosti obuhvata biće nekog drugog krivičnog djela, pod uslovom da nije riječ specijalitetu. Konsumpcija postoji samo u onim slučajevima u kojima se izvršenje jednog krivičnog djela ne može zamisliti bez izvršenja nekog drugog krivičnog djela. Npr. lice A. nanese licu B. više udaraca od kojih neki rezultiraju teškim tjelesnim povredama, a neki lišavanjem života. Tada lice A. neće odgovarati za teške tjelesne povrede, već samo za ubistvo, jer će teške tjelesne povrede biti konzumirane ubistvom. Postoje slučajevi kada se sa više radnji učinjenja ostvari više krivičnih djela, s tim da jedno glavno konzumira ostala krivična djela. Ovakve situacije postoje kod tzv. nekažnjivog prethodnog djela i nekažnjivog naknadnog djela. Nekažnjivo prethodno djelo je ono djelo čije je nepravo u tolikoj mjeri obuhvaćeno nepravom drugog kasnijeg djela da se uzima da je dovoljno izvršioca kazniti samo za to kasnije djelo.77 Tako bi nekažnjivo prethodno djelo postojalo npr. kada izvršilac prethodno ukrade ključ koji mu je kasnije poslužio za izvršenje provalne krađe. Nekažnjivo naknadno djelo je ono djelo koje učinilac izvršava poslije ostvarenja prethodnog djela, pod uslovom da ono po svojoj suštini može da samo predstavlja realizaciju prethodnog djela. Npr.učinilac ukrade auto, i to auto krije u garaži. Ovdje učinilac sa dvije radnje ostvaruje obilježja dva krivična djela. Prvo, krivično djelo krađe, a drugo, krivično djelo prikrivanja. U ovom slučaju krivično djelo prikrivanja će biti konzumirano krivičnim djelom krađe. c) Inkluzija je poseban oblik konsupcije gdje se neko djelo koje se ostvaruje kroz neko teže djelo ukazuje kao bagatelno u odnosu na to teže djelo. Npr. kod ubistva pucanjem iz pištolja dolazi do ostvarenja bića krivičnog djela oštećenja tuđe stvari oštećenjem odjeće žrtve. Kod inkluzije je prateće djelo bagatelno tj. zanemarivo u odnosu na glavno ili teže krivično djelo. Dakle inkluzija predstavlja pravni izraz za nekažnjivo prateće djelo. d) Alternativitet je slučaj kada se dva ili više bića javljaju kao ravnopravna i potpuno je nebitno da li će se uzeti da postoji jedan, drugi ili treći oblik tog krivičnog djela. Alternativitet se javlja kad se radi o ostvarenju više kvalifikovanih oblika jednog te istog krivičnog djela a preduzimanjem samo jedne radnje učinjenja. Npr. ako je učinjeno teško ubistvo na okrutan način a zarad prikrivanja drugog krivičnog djela. U ovom slučaju postoji samo jedno krivično djelo i to djelo teškog ubistva.

Prividni realni sticaj

Prividni realni sticaj krivičnih djela postoji u slučaju kada je sa više radnji izvršeno više krivičnih djela, ali sa gledišta krivičnog zakona ipak postoji samo jedno krivično djelo, ukoliko su ispunjeni određeni uslovi. Razlika koja se pojavljuje između pravog i prividnog realnog sticaja ogleda se u tome što se kod pravog realnog sticaja sa više radnji ostvaruje više krivičnih djela, pa se kazna posebno utvrđuje za svako od tih djela, a izriče jedna jedinstvena kazna za sva ta učinjena djela, a kod prividnog realnog sticaja se sa više radnji ostvaruju obilježja više krivičnih djela, ali se zbog povezanosti radnji smatra da postoji samo jedno krivično djelo, a učinilac se kažnjava kaznom koja je propisana za to krivično djelo.

Oblici prividnog realnog sticaja su:

a) produženo krivično djelo

b) kolektivno krivično djelo

c) složeno krivično djelo

Produženo krivično djelo

Iako jugoslovensko krivično zakonodavstvo nije poznavalo produženo krivično djelo, krivičnim zakonicima svih novonastalih država normiran je ovaj institut. Razlaganjem definicija produženog krivičnog djela datih u svim zakonicima bivših jugoslovenskih država na obavezne i fakultativne elemente, izdvojeni su elementi zajednički za sve sisteme. Na osnovi zajedničkih elemenata moguće je skicirati integralnu definiciju produženog krivičnog djela na sledeći način: produženo krivično djelo postoji kada jedno lice sa više istih ili istovrsnih radnji umišljajno (sa namjerom) izvrši više vremenski povezanih krivičnih djela („istovremeno ili jedno za drugim“ – sintagma upotrebljena u slovenačkom zakoniku), pri čemu način izvršenja i druge stvarne okolnosti poput istovjetnosti oštećenog, istovjetnosti predmeta krivičnog djela, iskorišćavanja iste prilike ili trajnog odnosa, istovjetnost mesta izvršenja doprinose integrisanju pojedinačno ostvarenih krivičnih djela u jedinstvenu cjelinu (u pravnom smislu). Dakle, reč je prividnom realnom sticaju u obliku konzumpcije. U poređenju sa ovako datom zajedničkom definicijom produženog krivičnog djela biće razmatrane sve različitim zakonicima predviđene osobenosti u vezi sa ovim institutom. Potrebno je, ipak, izdvojiti pojam produženog krivičnog djela iz KZ Slovenije. Naime, KZ Slovenije predviđa primenu konstrukcije produženog krivičnog djela samo kod imovinskih krivičnih djela. Jasno je, dakle, da se u Sloveniji institut produženog krivičnog djela ne može primjeniti na krivična djela kojima se povređuje ili ugrožava neko drugo pravno dobro ili vrijednost. Produženo krivično djelo (član 54 KZ Slovenije) postoji kada jedno lice izvrši ili pokuša da izvrši, istovremeno ili neposredno jedno za drugim, dva ili više istih ili istovrsnih krivičnih djela protiv imovine, sa namerom da sebi pribavi korist ili da drugome načini štetu, pri čemu mjesto, način i druge okolnosti izvršenja djela ukazuju na jedinstvo radnje. Ova zakonska definicija sadrži, pored zajedničkih elemenata integralnog pojma produženog krivičnog djela, bitna obeležja

1) istovremeno ili sukcesivno izvršjenje više krivičnih djela

2) izvršenje više imovinski krivičnih djela

3) učinilac vrši krivična dela u namjeri da sebi pribavi korist ili drugome pričini štetu. Ima mišljenja da je neophodno da učinilac vrši imovinsko produženo krivično djelo sa predumišljajem, što dodatno sužava primjenu ovog instituta u praksi. Primena pravila o sticaju krivičnih djela kada je u konkretnom slučaju ostvareno produženo krivično djelo izričito je isključena Krivičnim zakonicima Bosne i Hercegovine i Slovenije. Važno je primjetiti da su odredbe o produženom krivičnom djelu u crnogorskom KZ identične odredbama o ovom institutu iz domaćeg zakonika, s tim što je u KZ CG predviđena mogućnost izricanja strože kaznu od propisane pod uslovom da produženo krivično djelo čini najmanje tri krivična djela (st. 5 čl. 49 KZ CG) i uz ograničenje da stroža kazna ne sme da pređe ni dvostruku mjeru propisane kazne ni dvadeset godina zatvora (st. 6 čl. 49 KZ CG).

Druga razlika ogleda se u tome što crnogorski KZ, za razliku od srpskog, ne sadrži pravilo o produženom krivičnom djelu koje obuhvata krivična djela čije je bitno obelježje novčani iznos. Hrvatski i Krivični zakonik Republike Srpske bezuslovno isključuju primjenu konstrukcije produženog krivičnog djela kada je pojedinim krivičnim djelima povređeno ili ugroženo lično dobro, to jest kada su ostvarena krivična djela protiv života i telesnog integriteta, protiv polne ili drugih sloboda čoveka. U ovom slučaju crnogorski zakonik postavlja uslov, te produženo krivično djelo mogu činiti krivična djela protiv pomenutih dobara kada su izvršena prema istom licu, dok bosanski, makedonski i slovenački zakonici nemaju odredbe kojima je ovo pitanje regulisano. U svim zakonicima na identičan način rešeno je pitanje kvalifikacije produženog krivičnog djela kada su u njegovom sastavu lakši i teži oblici istog krivičnog djela, odnosno kada je produženo krivično djelo sastavljeno od istovrsni (a ne istih) krivičnih djela – smatraće se da je ostvaren najteži oblik po kom će produženo krivično djelo biti kvalifikovano. Posebno je normiran, u KZ Slovenije, KZ Severne Makedonije i KZ Republike Srpske, slučaj kada posledice ostvarene djelima u sastavu produženog krivičnog djela u svojoj ukupnosti predstavljaju posledicu nekog težeg krivičnog djela. Tada će se produženo krivično djelo kvalifikovati kao to teže krivično djelo.

Kolektivno krivično djelo

Kolektivno krivično djelo je zakonom određeni oblik prividnog realnog sticaja koji postoji u slučaju učinjenja više istih ili istorodnih krivičnih djela od strane iste osobe koja se pravno tretiraju kao jedno krivično djelo pri čemu sva djela rezultiraju iz određenog psihičkog stanja učinitelja i njegovog načina života.

Kolektivno krivično djelo u vidu zanata

Kolektivno krivično djelo u vidu zanata postoji kada učinilac učini jedno ili više istih ili istorodnih krivičnih djela pri čemu učinilac pokazuje spremnost, sklonost da na ovaj način ostvaruje izvor prihoda, tj. da pribavlja protivpravnu imovinsku korist. Dakle, subjektivni elemenat ovog oblika kolektivnog krivilnog djela sastoji se u postojanju namjere kod učiniioca krivilnih djela ostvaruje stalne osnovne ili dopunske izvore prihoda.

Kolektivno krivično djelo u vidu zanimanja

Kolektivno krivično djelo u vidu zanimanja postoji kada učinilac učini jedno ili više istih ili istorodnih krivičnih djela pri čemu od samog početka pokazuje spremnost da nastavi sa njihovim činjenjem i to u vidu obavljanja posla, zanimanja ili profesije. Za postojanje ovog djela bitno je da se činnjenje krivičnog djela pojavljuje kao vrsta poslovanja učinioca bez obzira da li on na taj način ostvaruje imovinsku korist ili ne.

Kolektivno krivično djelo iz navike

Kolektivno krivično djelo iz navike postoji kada učinilac ućini jedno ili više istih ili istorodnih krivičnih djela iz sklonosti koja je kod njega nastala ranijim činjenjem tih krivilnih djela. Motiv činjenja djela nije tendencije koja odražava način ponašanja navike, sklonosti tendencije koja odražava način ponašanja učinitelja njegov stil života u određenim uslovima.

Složeno krivično djelo

Složeno krivično djelo se sastoji iz dva ili više krivičnih djela koja su zakonom međusobno nužno povezana pri čemu je propisana teža kazna za njegovog učinioca. Ukoliko zakonodavac ne vrši spajanje posebnih krivičnih djela u jedno djelo, tada ne postoji složeno krivično djelo, več dva ili više krivičnih djela u sticaju. Složeno krivično djelo dakle, isključuje postojanje realnog sticaja, jer se ono zakonom određuje kao jedno krivično djelo.

Razlikuje se pravo i nepravo složeno krivično djelo. Pravo složeno krivično djelo se sastoji od dva ili više samostalnih krivičnih djela. Nepravo složeno krivično djelo sastoji iz jednog krivičnog djela i druge komulativne, zakonom određene djelatnosti koja je inače dozvoljeni akt, ali zajedno čine novo, teže krivično djelo za koje zakon propisuje strožiju kaznu.

Od složenog krivičnog djela treba razlikovati dvoaktna i višeaktna krivična djela gdje postoji više radnji ali koje samostalno uzete ne čine krivična djela svaka za sebe već sve zajedno čine jedno djelo i to samo onda kada su povezane u jedinstveni tok. Kod dvoaktnog i višeaktnog djela postoji jedno krivično djelo koje nastaje iz dvije ili više posebnih radnji koje samostalno krivičnodjelo pri čemu zbog zakonske povezanosti sa drugim djelom gubi tu svoju samostalnost i ulazi u novu cjelinu, u sastav novog bića, gdje je svako od njih samo elemenat tog novog bića.

Za složeno krivično djelo zakon određuje posebnu kaznu veču od one kazne koja je propisana za svako djelo u sastavu složenog djela. Ukoliko kod složenog krivičnog djela dođe do učinjenja samo prvog djela njegovog sastava tada postoji pokušaj.