Википедија

Vojna uprava u Srbiji (1941—1944)

подручје Краљевине Југославије које је стављено под окупациону војну управу Вермахта након инвазије
Ovaj članak je o teritoriji pod njemačkom vojnom okupacijom. Za srpsku marionetsku vladu pogledajte stranicu Vlada narodnog spasa.

Područje Vojnog zapovjednika u Srbiji (njem. Gebiet des Militärbefehlshabers in Serbien) bilo je područje Kraljevine Jugoslavije koje je stavljeno pod okupacionu vojnu upravu Vermahta nakon invazije, okupacije i podjele Jugoslavije u aprilu 1941. godine. Područje je uključivalo današnju središnju Srbiju, sa dodatkom sjevernog dijela Kosova (okolina Kosovske Mitrovice) i Banata. Ovo područje je bila jedina oblast podijeljene Jugoslavije u kojoj su njemački okupatori uspostavili vojnu upravu. Razlog su bili ključni željeznički i plovni putevi koji su prolazili kroz to područje, kao i vrijedni resursi, naročito neželjezni metali. Dana 22. aprila 1941. godine, područje je stavljena pod vrhovnu vlast njemačkog vojnog zapovjednika u Srbiji, sa svakodnevnom administracijom područja pod kontrolom šefa osoblja vojne administracije. Linije komandanta i kontrole na okupiranom području nikada nisu sjedinjene i postale su sve složenije imenovanjem neposrednih predstavnika viših nacističkih figura, kao što su SS-rajhsfirer Hajnrih Himler (za pitanja policije i bezbjednosti), rajhsmaršal Herman Gering (za privredu) i rajhsministar Joahim fon Ribentrop (za spoljnja pitanja). Nijemci su koristili bugarske snage kao pomoć u okupaciji, ali oni su cijelo vrijeme bile pod njemačkom komandom. Izvori različito opisuju okupirano područje kao marionetsku državu, protektorat, „posebnu administrativnu pokrajinu” ili je opisuju kao marionetsku vladu. Vojni komandant u Srbiji imao je vrlo ograničene njemačke garnizonske snage i policijske odrede za održavanje reda, ali je mogao zatražiti pomoć od korpusa sačinjenog od tri divizije slabo opremljenih okupacionih snaga.

Područje Vojnog zapovjednika u Srbiji
Gebiet des Militärbefehlshabers in Serbien  (nemački)

Područje Vojnog zapovjednika u Srbiji na mapi Evrope, 1942.
Geografija
Kontinent Evropa
Regija Balkan
Zemlja  Treći rajh
Prijestonica Beograd
Društvo
Službeni jezik srpski, njemački
Religija pravoslavlje, katolicizam, protestantizam, islam
Oblik države Područje pod njemačkom vojnom upravom
 — Predsjednik vlade (marionetske vlade) Milan Aćimović (1941)
Milan Nedić (1941—1944)
Istorija
Istorijsko doba Drugi svjetski rat
 — Osnivanje 1941.
 — Ukidanje 1944. (3 god.)
Događaji  
 — Komesarska uprava 30. april 1941.
 — Ustanak u Srbiji 1941. 7. jul—29. novembar 1941. 
 — Vlada narodnog spasa 29. avgust 1941. 
 — Kragujevački masakr 19—21. oktobar 1941. 
 — Savezničko bombardovanje Beograda 16. april—6. septembar 1944. 
 — Bitka za Srbiju 22. septembar—21. oktobar 1944. 
Geografske i druge karakteristike
Stanovništvo 4.500.000 (1941)
Valuta Srpski dinar
Njemačka rajh marka
Zemlje prethodnice i nasljednice
Prethodnice: Nasljednice:
Uprava grada Beograda (Kraljevina Jugoslavija) Federalna Država Srbija
(DF Jugoslavija)
Dunavska banovina (Kraljevina Jugoslavija)
Moravska banovina (Kraljevina Jugoslavija)
Drinska banovina (Kraljevina Jugoslavija)
Zetska banovina (Kraljevina Jugoslavija)
Vardarska banovina (Kraljevina Jugoslavija)
Zgrada Gestapoa u Negotinu

Njemački vojni komandant u Srbiji imenovao je dvije srpske marionetske vlade koje su izvršavale administrativne zadatke u skladu sa njemačkim smjernicama i pod njemačkim nadzorom. Prva od njih bila je kratkotrajna Komesarska uprava, uspostavljena 30. maja 1941. Komesarna vlada bila je osnovni alata okupacionog režima, bez ikakvih ovlašćenja. Krajem jula 1941, na okupiranom području izbio je ustanak, koga nisu uspjele ugušiti srpska žandarmerija, njemačka policija i sigurnosne snage, ni obližnje pješadijske snage. Kako bi pomogla pri suzbijanju ustanka, koga su na početku vodili jugoslovenske komunistički partizani i monarhistički četnici, osnovana je druga marionetska vlada. Vlada narodnog spasa na čelu sa Milanom Nedićem zamijenila je Komesarsku vladu 29. avgusta 1941. To nije dovelo do promjene stanje, te su Nijemci bili prisiljeni da dovedu snage sa linije fronta u Francuskoj, Grčkoj i čak sa Istočnog fronta kako bi ugušili ustanak. Počevši krajem septembra 1941. godine, operacija Užice protjerala je partizane sa područje okupirane Srbije, dok je operacija Mihailović rasula četnike. Otpor je nastavljen na nižem nivou sve do 1944, praćen čestim odmazdama, a jedno vrijeme je u znak odmazde ubijano 100 talaca za svakog ubijenog Nijemca.

Nedićev režim nije imao određen status prema međunarodnom pravu, nije imao ovlašćenja izvan onih koje su odredili Nijemci i bio je samo instrument njemačke vlasti. Jedina oblast u kojoj je marionetska vlada imala inicijativu i stekla uspjeh bila je prijem i briga o stotinu hiljada srpskih izbjeglica iz svih dijelova okupirane Jugoslavije. Tokom okupacije, Banat je bio autonomna oblast, koji je formalno odgovara marionetskoj vladi u Beogradu, ali su oblašću u praksi upravljali folksdojčeri. Iako je Komesarska uprava imala ograničenu upotrebu žandarmerije, Nedićeva vlada imala je ovlašćenje da osnuje oružane snage — Srpska državna straža — kako bi nametnula red, ali su snage odmah stavljene pod kontrolu višeg SS i policajfirera, i u suštini su djelovali kao njemačke pomoćne snage do njemačkog povlačenja u oktobru 1944. godine. Nijemci su takođe osnovali još nekoliko pomoćnih snaga za razne namjene unutar okupiranog područja. Da bi obezbjedili rudnik Trepču i željeznicu Beograd—Skoplje, Nijemci su sklopili dogovor sa albanskim kolaboracionistima na sjeveru Kosova, čime je to područje dobilo efektivnu autonomiju od marionetske vlade u Beogradu, koja je kasnije postala formalna njemačkim dogovorom. Vlada narodnog spasa je opstala sve do njemačkog povlačenja tokom sukoba sa kombinovanom Crvenom armijom, Bugarskom narodnom armijom i partizanskom Beogradskom ofanzivom. Tokom okupacije, njemačke vlasti su pobile skoro sve Jevreje koji su živjeli na okupiranom području, ubijanjem muškaraca u znak odmazde sprovođene 1941. godine i ubijanjem žena i djece u dušegupkama početkom 1942. godine. Nakon rata, vođeno je suđenje pojedinim ključnim njemačkim i srpskim vođama u okupiranom području i oni su pogubljeni zbog ratnih zločina.

21. oktobra, na godišnjicu masakra u Kragujevcu, Srbija obeležava se praznik Dan sećanja na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu. U periodu od 1945. do 2001. godine se 7. jula slavio Dan ustanka naroda Srbije.

Nazivi

Dok je zvanično ime bilo Područje Vojnog zapovjednika u Srbiji, u različitim izvorima korišteni su razni termini:

  • Područje pod njemačkom kontrolom;[1]
  • Tzv. njemački protektorat;[2]
  • posebno „njemačko zaštićeno područje”;[3]
  • Srbija pod njemačkom okupacijom;[4]
  • Nedićeva Srbija;[5]
  • Srbija;[6]
  • Srbija—Banat;[7]
  • Srbija pod njemačkom vojnom upravom.[8]

Istorija

1941.

Invazija i podjela Jugoslavije

Glavni članak: Okupatorska podela Jugoslavije
 
Okupacija i podela Jugoslavije

U aprilu 1941. godine, Njemačka i njene saveznice su napale i okupirale Kraljevinu Jugoslaviju, koja je kasnije podijeljena. Dijelove Jugoslavije anektirali su njeni osovinski susedi: Mađarska, Bugarska i Italija. Nijemci su osmislili i podržali osnivanje marionetske države, Nezavisne Države Hrvatske (NDH), koja je uključivala veći dio teritorije predratne Banovine Hrvatske, uz dodatak područja današnje Bosne i Hercegovine i nekih susjednih teritorija. Italijani, Bugari i Mađari su okupirali ostale dijelove Jugoslavije.[9] Njemačka nije anektirala nijedan dio Jugoslavija, ali je okupirala sjeverne dijelove današnje Republike Slovenije i stacionirala je svoje vojne snage u sjevernoj polovini NDH. Slovenija pod njemačkom okupacijom bila je podijeljena na dvije administrativne oblasti, koje su stavljene pod upravu gaulajtera susjednih Rajhsgau Karntena i Rajhsgau Štajermarka.[10]

Preostala teritorija, koje se sastojala od uže Srbije, sjevernog dijela Kosova (okolina Kosovske Mitrovice) i Banat bile su pod njemačko okupacijom i stavljene pod upravu njemačke vojne vlasti.[3] Razlog su bili ključni željeznički i plovni putevi koji su prolazili kroz to područje i bogatstvo prirodnim resursima, posebno neželjeznim metalima.[9] Neki izvori navode da je okupirano područje bila marionetske država[11] ili „posebna administrativna pokrajina”,[12] dok je drugi izvori smatraju marionetskom vladom.[13] Demarkaciona linija, poznata kao „Bečka linija”, prolazila je kroz Jugoslaviju od granice Rajha na zapadu do tačke gdje se granica Srbije pod njemačkom okupacijom dodirivala sa granicama Jugoslavije koje su anektirale Bugarska i Albanija. Sjeverno od linije bila je njemačka zona uticaja, dok su Italija imali glavnu ulogu na prostoru južno od linije.[14]

Uspostavljanje vojne okupacione vlasti

Vidi još: Vojna uprava (Treći rajh)
 
Organizacija nemačke Vojne uprave u okupiranoj Srbiji.
 
Pred streljanje

Još prije kapitulacije Jugoslavije, Vrhovna komanda kopnene vojske Vermahta (VKKV) izdala je proglas stanovništvu pod njemačkom okupacijom,[15] objašnjavajući zakone koji će se primenjivati na svim teritorijama pod njemačkom okupacijom. Kada su se Nijemci povukli sa prostora Jugoslavije koji su anektirali ili okupirali njemački saveznici, ti zakoni su se primjenjivali samo u dijelu današnje Slovenije koja našla pod upravom dva Rajhsgaua i u Srbiji.[16] Srbija je bila „potpuno okupirana od strane njemačkih snaga i stavljena pod vojnu vlast”.[14] Tačne granice okupiranog područja odredio je Adolf Hitler direktivom koju je izdao 12. aprila 1941. godine, kojom je takođe naređeno uvođenje vojne uprave.[3] Nakon ove, 20. aprila je izdata direktiva po naređenju zapovjednika VKKV kojom je je Vojni zapovjednik u Srbiji uspostavljen kao šef okupacionog režima, odgovoran general-kvartimejsteru VKKV. U međuvremenu osoblje za vojnu upravu je okupljeno u Njemačkoj i dužnosti Vojnog zapovjednika u Srbiji su razrađivane. To je uključivalo zaštitu željezničke pruge Beograd—Solun i plovnog puta Dunavom, izvršavanje privrednih naredbi (koje naredi Gering) i uspostavljanje i održavanje reda i mira. Nedugo, on je bio odgovoran za čuvanje velikog broja jugoslovenskih zarobljenika i obezbjeđivanje zarobljenog oružja i municije.[17]

 
Uhapšeni mladi komunisti

Da bi se to postiglo, osoblje Vojnog zapovjednika podijeljeno je po vojnim i administrativnim ograncima, a dodjeljeno je i osoblje za osnivanje četiri oblasne komande i deset okružnih komandi, koje je odgovaralo šefu administrativnog osoblja, a vojnom osoblju dodjeljene su snage jačine od četiri mjesne odbrambena bataljona širom oblasnih komandi. Prvi vojni zapovjednik na okupiranom području bio je general avijacije Helmut Ferster, oficir Luftvafea, postavljen 20. aprila 1941. godine,[18] a asistirao mu je šef administrativnog osoblja, SS-brigadefirer i državni savjetnik, dr Harald Turner.[19] Pored vojnog komandnog osoblja, u Beogradu je bilo još nekoliko važnih ličnosti koje su predstavljale ključno nevojne snage njemačke vlasti. Među istaknutijim bio je obergrupenfirer-NSAK, Franc Nojhauzen, koga je na početku imenovao Gering na dužnost punomoćnika za privredne poslove na okupiranom području 17. aprila.[20] Drugi je bio Feliks Bencler, izaslanik ministarstva spoljnih poslova, koga je postavio rajhsministar Joahim fon Ribentrop 3. maja.[21] Još jedna ključna figura u početnoj njemačkoj administraciji bio je SS-štanderfirer Vilhelm Fuks, koji je komandovao Ajnzacgrupom Srbija, koja se sastojala od Ziherhajtsdinsta (bezbjednosna služba), Ziherhajtspolicaja (bezbjednosna policija), 64. rezervnog policijskog bataljona[22] i odreda Gestapoa. Iako je formalno bio odgovoran Turneru, Fuks podnosio izvještaje neposredno svojim nadređenim u Berlinu.[21] U proglasu iz aprila zapovjednik VKKV je naredio stroge kazne za djela nasilja i sabotaže, predaju svog oružja i radio prijemnika, ograničenja u komunikaciji, sastancima i protestima, prihvatanje njemačke valute, kao i uvođenje njemačkog krivičnog zakona na okupiranom području.[15]

 
Nemci se slikaju sa uhapšenim seljacima u Negotinu u dvorištu Gestapoa

Kao pokazatelj stvari koje će se desiti, dan poslije kapitulacije Jugoslavije, 2. SS oklopna divizija Rajh streljala je 36 Srba u znak odmazde zbog ubistva jednog pripadnike te jedinice. Tri dana kasnije, selo Donji Dobrić istočno od Drine je sravnjeno sa zemljom zbog ubistva njemačkog oficira. Ubistva njemačkih snaga nakon kapitulacije izazvala su snažnu reakciju komandanta 2. armije, generalobersta Maksimilijana fon Vajhsa, koji je naredio kad god se primjeti oružana grupa, muškarci borbenog uzrasta iz tog područja treba okružiti i pobiti i da se njihova tijela objese u javnosti, osim ako su mogli dokazati da nisu imali veze sa oružanog grupom. On je takođe rukovodio uzimanjem talaca. Dana 19. maja, izdao je kobni dekret, kojim se naređuje od tog trenutka ubijanje 100 Srba za svakog njemačkog vojnika koji je ubijen u bilo kom srpskom napadu.[23] Gotovo čim je uspijeh invazije osiguran, svi njemački korpusi i divizije koji su bili raspoređeni na frontovima u Jugoslaviji premješteni su na Istočni front.[24]

Pripreme Komunističke partije

Dana 10. aprila, Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) imenovao je vojnu komisiju na čelu sa generalnim sekretarom Josipom Brozom Titom.[25] Od aprila, KPJ je razvila tajnu mrežu širom zemlje, uključujući i vojne odbore koji su se čekali priliku za pokretanje ustanka.[26] U maju, KPJ je izašla sa svojim politiko „jedinstva i bratstva među svim narodima Jugoslavije i neumorne borbe protiv stranih neprijatelja i njihovih domaćih pomagača, kao pitanje krajnjeg opstanka”.[27] Vojni komitet je 4. juna je dobio naziv Štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije[28]

Rane aktivnosti Dragoljuba Mihailovića

Krajem aprila, pukovnik Jugoslovenske vojske Dragoljub Mihailović i grupa od oko 80 vojnika, koji nisu poslušali naređenje da se predaju, prešli su rijeku Drinu i ušli na okupirano područje, marširajući od Doboja, na sjeveru Bosne, koji se u tom trenutku nalazio u sastavu NDH. Dok su prolazili u blizini Užica 6. maja, mala grupa se našla u okruženju i gotovo su je uništile njemačke snage. Prvobitna njegova grupa se dijelila i kada su stigli do izolovane planinske visoravni Ravne gore, njegova grupa se smanjila na 34 oficira i vojnika. Uspostavljanjem veze sa mjesnim stanovništvom, kao i tolerancijom žandarmerije u toj oblasti, Mihailović je stvorio relativno sigurno područje u kojem je mogao razmotriti svoje buduće akcije.[29] Ubrzo po dolasku na Ravnu goru, Mihailovićeve snage su uzele naziv Četnički odredi Jugoslovenske vojske.[30] Krajem maja, Mihailović je usvojio dugoročnu strategiju koja je za cilj imala sticanje kontrole nad što više oružanih grupa širom Jugoslavije, kako bi bili u poziciji da preuzmu vlast kada Nijemci budu poraženi ili krenu da se povlače.[31]

Uvođenje Komesarske uprave

Glavni članak: Komesarska uprava
 
Milana Aćimovića su izabrali Nijemci za viđenje kratkotrajne Komesarske uprave

Hitler je nakratko razmatrao mogućnost brisanja svakog znaka postojanja srpske države, ali je brzo odustao od ove ideje i počeo da traži pogodnog Srbina koji bi predvodio kolaboracionistički režim. Nakon uzimanja u obzir bivšeg jugoslovenskog premijera Dragiše Cvetkovića, bivšeg ministra spoljnih poslova Aleksandra Cincar-Markovića, bivšeg ministra unutrašnjih poslova Milana Aćimovića, predsednika fašističke Združene borbene organizacije rada (ZBOR) Dimitrija Ljotića i šefa beogradske policije Dragog Jovanovića,[32] Ferster se odlučio za Aćimovića, koji je oformio svoju Komesarsku upravu 30. maja 1941,[33] sačinjenu od deset komesara.[34] Za Ljotića se nije odlučio, jer je vjerovali da ima „sumnjivu reputaciju među Srbima”.[32] Aćimović je bio izraziti antikomunista i bio je u kontaktu sa njemačkom policijom i prije rata.[33] Preostalih devet komesara bili su: Stevan Ivanić, Momčilo Janković, Risto Jojić, Stanislav Josifović, Lazo M. Kostić, Dušan Letica, Dušan Pantić, Jevrem Protić i Milosav Vasiljević. Svaki komesar je bio zadužen za određeno ministarstvo, koje je nasleđeno od predratne jugoslovenske vlade, osim ministarstva vojske i mornarice koje je ukinuto.[33] Nekoliko komesara je imalo ministarske dužnosti u predratnoj jugoslovenskoj vladi, a Ivanić i Vasiljević su bili bliski Zboru.[35] Komesarska uprava bila je srpska administracije lošeg kvaliteta, pod kontrolom Turnera i Nojhauzena bila je samo instrument okupacionog režima,[36] koji nije imao nikakvu stvarnu moć.[35] Uskoro nakon formiranja Aćimovićeve administracije, Mihailović je poslao nižeg oficira u Beograd kako bi obavijestio Ljotića o svom napretku i kako bi pružio uvjerenja da nema planove o napadu na Nijemce.[37]

Jedan od prvih zadataka bio je izvršenje Turnerovog naređenja o registrovanju svih Jevreja i Roma u Srbiji i uvođenja strogih ograničenja na njihove aktivnosti. Sprovođenje ovih naređenja je nadgledala njemačka vojna uprava, a Aćimović i komesar unutrašnjih poslova bili su zaduženi za njihovo izvršavanje.[38] Osnovno sredstvo za izvršenje tih zadataka bila je srpska žandarmerija, koja je bila zasnovana na elementima bivših jugoslovenskih žandarmerijskih jedinica koje su se preostale,[39] tačnije Drinski i Dunavski puk žandarmerije.[40] Komandant žandarmerije bio je pukovnik Jovan Trišić.[39]

 
Obešen srpski vojnik u Beogradu 1941.

Tokom maja 1941, Ferster je izdao brojna naređenja, među kojima su zahtjev da se registruju sve štamparske mašine, ograničenja slobode štampe, rada pozorišta i drugih zabavnih mjesta i nastavak privredne proizvodnje. Takođe je raspustio Narodnu banku Kraljevine Jugoslavije i zamijenio ju je Srpskom narodnom bankom.[41] Sredinom maja, Aćimovićeva administracija je izdala deklaraciju prema kojoj srpski narod želi „iskrenu i vjernu saradnju sa njihovim velikim susjedom, njemačkim narodom”. Većina mjesnih činovnika u okruzima i srezovima ostala je na svojim dužnostima,[42] a njemačka vojna uprava je postavila svoje ljude da nadziru rad mjesnih vlasti.[43]

Ferster je kasnije prekomandovan na dužnost komandanta 1. vazdušnog korpusa, a 2. juna ga je nasljedio general protivavionske artiljerije Ludvig fon Šreder, još jedan oficir Luftvafea.[18] Dana 9. juna, komandant 12. njemačke armije, general-feldmaršal Vilhelm List, imenovan je za glavnog zapovjednika Vermahta u jugoistočnoj Evropi. Tri teritorijalna komandanta su podnosila izvještaje neposredno njemu; Šreder, vojni komandant u Solunsko-egejskoj oblasti i vojni komandant u južnoj Grčkoj.[44] Nakon povlačenja svih jedinica sa linija fronta u Jugoslaviji, jedine jedinice koje su preostale pod komandom Listovog štaba u Solunu bile su: štabovi 18. armijskog korpusa generala brdske-pješadije Franca Behmea, 5. brdske divizije na Kritu, 6. brdske divizije u Atini i 16. pješadijske divizije i 125. pješadijskog puka u Solunu i Egejskim ostrvima.[24]

Prvobitne okupacione snage

Vojni zapovjednik u Srbiji

Iz svog štaba u Beogradu, Šreder je neposredno kontrolisao četiri slabo opremljena mjesna odbrambena bataljona, koje su činili muškarci starije dobi. Krajem juna, bili su raspoređeni na sljedeći način:[45]

  • 266. landezšutcen bataljon, štab u Užicu na zapadu
  • 562. landezšutcen bataljon, štab u Beogradu
  • 592. landezšutcen bataljon, štab u Pančevu u južnom Banatu
  • 920. landezšutcen bataljon, štab u Nišu na jugu

Ove okupacione snage su dopunjene drugim oružanim elementima, kao što je 64. rezervni policijski bataljon Ordnungspolicaja, inženjerski puk koji se sastojao od pionirskih bataljona, premošćavajući stub i građevinski bataljon i nekoliko vojnih policijskih jedinica, koje su se sastojale od feldžandarmerskih četa, grupa Gehajme feldpolicaja i jedinice za obradu ratnih zarobljenika. Okupacione snage su takođe imale podršku vojnih bolnica i ambulanti, veterinarskih bolnica i ambulanti, opšti transportni most i logističke jedinice.[45]

Načelnik vojnog administrativnog osoblja bio je zadužen za popunjavanje četiri oblasne komande i devet okružnih komandi. Krajem juna 1941. godine, komande su bile sljedeće:[45]

Oblasne komande
Okružne komande
65. armijski korpus (specijalne namjene)
 
General artiljerije Paul Bader bio je na čelu 65. armijski korpus koja je prvobitno kontrolisala njemačke okupacione snage na teritoriji okupirane Srbije i NDH

Osim okupacionih snaga kojim je neposredno komandovao Šreder, u junu 1941. Vermaht je u Beogradu rasporedio 65. armijski korpus (specijalne namjene) koji bi komandovao sa četiri slabo opremljene divizije, pod zapovjedništvom generala artiljerije Paula Badera. 704. pešadijska divizija, 714. pješadijska divizija i 717. pješadijska divizija bile su razmeštene na okupiranom području, a 718. pješadijska divizija bila je razmještena u obližnjim dijelovima NDH.[46]

Tri okupacione divizije su regrutovane tokom proljeća 1941. godine, tokom 15. talasa regrutacije Vermahta. 704. divizija je regrutovana u vojnom okrugu Drezden, 714. u Kenigsbergu i 717. u Salcburgu.[47] Divizije regrutove tokom 15. talasa bile su sačinjene od dva pješadijska puka, jednog manje od frontovskih divizija, dok se svaki puk sastojao od tri bataljona, a bataljon od četiri čete. Svaka četa je bila opremljena sa samo jednim lakim merzerom, umjesto uobičajenih tri.[48] Prateće naoružanje ovih divizija, kao što su inženjerski i signalni elementi, bilo je dovoljno za jedinicu veličine čete, ali ne za jedinice veličine bataljona kao u frontovskim divizijama. Prateći elementi ovih divizija nisu uključivali srednje merzere, srednje mitraljeze ili protivtenkovske i pješadijske topove.[47] Čak je i artiljerija divizija bila ograničena na bataljon od tri baterije koja su činili četiri topa, umjesto punog puka,[47] a divizije su bile slabije opremljene po svim aspektima motorizovanog prevoza, uključujući i rezervne gume.[49]

Divizije 15. regrutacionog talasa obično su bile opremljene zarobljenim motornim vozilima i oružjem,[48] a formirane su od rezervista, obično starijih muškaraca koji nisu bili pogodni za liniju fronta, a čija je obuka bila nepotpuna.[47] Komandanti bataljona i četa uglavnom su bili veterani Prvog svjetskog rata, dok su komandanti voda obično bili između 27 i 37 godina starosti. Regrutovani vojnici bili su rođeni između 1907. i 1913. godine, što znači da su imali između od 28 do 34 godine.[49] Ove tri divizije bile su prebačene na okupirano područje između 7. i 24. maja i njihov početni zadatak bio je zaštita ključne željezničke linije između Bugarske i Grčke.[47]

Krajem juna, Baderov štab je uspostavljen u Beogradu, a tri divizije na okupiranom području bile su raspoređene na sljedeći način:[50]

  • 704. pješadijska divizija, komandant general-major Hajnrih Borovski, štab u Valjevu na zapadu;
  • 714. pješadijska divizija, komandant general-major Fridrih Štal, štab u Topoli u središtu okupiranog područja;
  • 717. pješadijska divizija, komandant general-major Paul Hofman, štab u Nišu na jugu.

Status Baderove komande bio je takav da je vojni zapovjednik u Srbiji mogao narediti Baderu da izvrši operacije protiv ustanika, ali inače nije mogao da djeluje kao Baderov nadređeni.[51] Baderova komanda je uključivala i 12. oklopnu četu (posebne namjene), koja je prvobitno bila opremljena sa 30 zarobljenih jugoslovenskih tanketa Reno FT-17 i motorizovanim signalnim bataljonom.[50] Četiri landezšucen bataljona bila su daleko od broja potrebnog za stražarske zadatke na okupiranom području, a zadaci su uključivali čuvanje: mostova, fabrika, rudnika, skladišta zarobljenog oružja i plovnosti na Dunavu. Zbog toga su bataljoni okupacionih divizija dobili mnoge od ovih zadataka, a u nekim slučajevima su bili stacionirani 120 km jedni od drugih, međusobno povezani lošim putevima i ometeni nedostatkom transporta.[49]

Problemi Aćimovićeve vlade

Iako su komesari imali iskustva u oblastima koje su im dodjeljene, kao i iskustva u politici i javnoj administraciji, Aćimovićeva vlada je bila u izuzetno teškom položaju jer nije imala nikakvu naznaku stvarne vlasti. Tri glavna zadatka Aćimovićeve vlade su bila da osigura pomirenje stanovništva sa njemačkom okupacijom, da pomogne u obnavljanju državnih službi i da identifikuje i ukloni nepoželjne iz državne službe.[36] Izbjeglice koje su bježale od progona u NDH, kao i područja koje anektirala Bugarska, Albanija i Mađarska, masovno su stizale na područje okupirane Srbije.[35]

Krajem juna 1941. Aćimovićeva vlada je izdala proglas u vezi uprave u Banatu, koja je uspostavljena kao autonomna oblast u sastavu Srbije, sa posebnom civilnom upravom pod kontrolom lokalnih folksdojčera na čelu sa Jozefom Jankom. Iako je Banat zvanično bio u nadležnosti Aćimovićeve vlade, u praksi je bio suštinski samostalan u odnosu na Beograd. U vojnom smislu, Banat je, kao i ostatak Srbije, bio pod kontrolom Vojne uprave u Srbiji, preko oblasne vojne komande u Pančevu.[52]

Početak ustanka

Glavni članci: Ustanak u Srbiji 1941. i Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi
 
Spomenički kompleks Bela Crkva

Početkom jula 1941. godine, nedugo nakon pokretanja operacije Barbarosa protiv Sovjetskog Saveza, počeo je oružani ustanak protiv Nijemaca i Aćimovićeve vlade.[35] Bio je to odgovor na molbe Josifa Staljina i Kominterne da komunističke organizacije u okupiranoj Evropi odvuku njemačke snage sa Istočnog fronta, nakon čega je uslijedio sastanak CK KPJ u Beogradu 4. jula. Na tom sastanku je odlučeno da se podigne opšti ustanak, formiraju partizanski odredi i započne oružani otpor i da se narod pozove na oružani otpor okupatoru širom Jugoslavije.[26] Ovi događaji su se poklopili sa odlaskom posljednjih njemačkih invazionih snaga koje su ostale da nagledaju prelazak na okupaciju. Od pojavljivanja postera i pamfleta koji su pozivali stanovništvo na vršenje sabotaža, brzo su se okrenuli pokušaju i stvarnom sabotiranju njemačkih propagandnih objekata i željezničkih i telefonskih linija.[53] Prvi oružani sukob desio se u selu Bela Crkva 7. jula, kada su žandari pokušali prekinuti govor komunista, nakon čega su dva srpska žandara ubijena.[26] Na kraju prve sedmice u julu, List je zahtjevao da Luftvafe na okupirano područje prebaci školu za obuku, pošto operativne jedinice nisu bile dostupne.[54] Nedugo zatim, žandarmerijske stanice i patrole su napadnute, a pucano je na njemačka vozila. Prva oružana grupa se pojavila u Aranđelovačkom srezu, sjeverozapadno od Topole.[53]

Dana 10. jula, Aćimovićeva vlada je reorganizovana, Ranisav Avramović je zamijenio Kostića na dužnosti komesara za saobraćaj, Budimir Cvijanović je zamijenio Protića na dužnosti komesara komesara za ishranu, dok je Velibor Jonić preuzeo dužnost komesara za obrazovanje od Jojića.[55]

Sredinom jula, pukovnik Dragoljub Mihailović je poslao poručnika Neška Nedića na sastanak sa predstavnicima Aćimovićeve vlade kako bi ih uvjerio da njegove snage nemaju nikakve veze sa „komunističkim terorom”. Nijemci su predlagali Aćimoviću da napravi sporazum sa pukovnikom Mihailovićem, ali je Mihailović to odbio. Ipak, ni Nijemci ni Aćimović nisu preduzeli efikasne akcije protiv Mihailovića, ni protiv partizana tokom ljeta.[56] Dana 17. jula, osoblje Ajzacgrupe Srbije raspoređeno je među četiri oblasne komande kao „savjetnici za bezbjednost”. Sljedećeg dana, general-major Adalbert Lončar, komandant 724. pješadijskog puka 704. pješadijske divizije putovao je iz Valjeva kada je na njegovo auto zapucano u blizini sela Razna, pri čemu je ranjen jedan njegov saputnik. Kao odgovor na to, okružna komanda je pogubila 52 Jevreja, komunista i drugih, uz pomoć srpske žandarmerije i Ajzacgrupe Srbije.[57] Takođe u julu, njemačka vojna uprava je naredila predstavnicima jevrejske zajednice da svake nedjelje predaju 40 talaca koji bi bili streljani kao odmazda za napade na pripadnike Vermahta i njemačke policije. Kada su streljanja talaca obznanjena, govorilo se da se ne radi o represalijama, već o streljanju „komunista i Jevreja”.[58]

 
Nijemci streljaju 16 zarobljenih partizana 20. avgusta 1941. u Smederevskoj Palanci.

Krajem jula, Šreder je preminuo nakon što je povređen u avionskoj nesreći.[46] Kada je novi njemački vojni zapovjednik u Srbiji, Luftvafeov general avijacije Hajnrih Dankelman, nije mogao da skupi dovoljno njemačkih vojnika i policajaca da uguši ustanak, morao je da razmotri svaku drugu mogućnost. Pošto je Dankelmanu naređeno da koristi dostupne snage najbezobzirnije moguće, Turner je predložio Dankelmanu da ojača Aćimovićevu vladu tako da ona može sama da uguši ustanak.[59] Nijemci su smatrali Aćimovićevu vladu nesposobnom i već polovinom jula su počeli da razmišljaju o smjenjivanju Aćimovića.[60] Dana 29. jula, u odmazdi za podmetanje paleži na njemačko vozilu u Beogradu od strane jevrejskog šesnaestogodišnjeg dječaka, Ajnzacgrupa Srbije pogubila je 100 Jevreja i 22 komunista.[61] U avgustu, približno 100.000 Srba je izbjeglo iz NDH na područje okupirane Srbije, bježući od ustaškog progona.[62] Pridružilo im se još 17.000 izbjeglica sa područja koje je anektirala Mađarska i 20.000 sa područja koje je anektirala Bugarska.[63] Krajem jula, dva bataljona 721. puka 704. pješadijske divizije poslata su u Banat kako bi ugušili ustanak, tokom kojeg je uništen veliki magacin pšenice u Bečkerečkom srezu. Intervencije je bila neuspješna, s obzirom da je okupacionim divizijama nedostajala mobilnost i obuka za gušenje pobune.[64]

Dana 4. avgusta, Denkelman je zahtijeva od VKV da ojača njegovu administraciju sa dva dodatna policijska bataljona i još 200 pripadnika ZD. Zahtjev je odbijen zbog potreba na Istočnom frontu, ali prije nego što je dobio odgovor, on je zatražio dodatne bataljone landezšutcena, a od Lista je zatražio dodatne divizije.[65] List je podržao njegove zahtijeve za još bataljona landezšutcena, tako da je 9. avgusta VKKV odobrio dvije dodatne čete za 562. landezšutcen bataljon sa sjedištem u Beogradu.[66] Dana 11. avgusta, u nemogućnosti da nađe pojačanje na drugom mjestu, Dankelman je naredio Baderu da uguši ustanak, a Bader je dva dana kasnije izdao naređenje za početak akcije.[67]

Apel srpskom narodu

Glavni članak: Apel srpskom narodu

Kao odgovor na ustanak, Aćimovićeva vlada je podstakla 545 ili 546 poznatih i uticajnih Srba da potpišu „Apel srpskom narodu”, koji je objavljen 13. i 14. avgusta u beogradskim dnevnim novinama Novo vreme, odobrenim od strane njemačkih okupacionih vlasti.[68][a] Među potpisnicima bila su i tri episkopa Srpske pravoslavne crkve, četvorica protojereja i najmanje 81 profesor Univerziteta u Beogradu,[71] iako prema istoričaru Stevanu K. Pavloviću, mnogi od potpisnika su bili prinuđeni da potpišu.[73] „Apel” je pozivao srpsko stanovništvo da pruži podršku vlastima na svaki način u borbi protiv komunističkih ustanika, da bude lojalno Nijemcima i osudio je partizanski pokret kao nepatriotski. Advokatska komora Srbije je jednoglasno podržala „Apel”.[59] Aćimović je naredio da se supruge komunista i njihovi sinovi stariji od 16 godina uhapse i drže kao taoci, dok su Nijemci spaljivali njihove kuće i uvodili policijski čas.[42]

Jačanje ustanka

 
U avgustu 1941. godine, selo Skela je uništeno u odmazdi nakon što je ubijen jedan njemački oficir

Dana 13. avgusta, Bader je odbio Dankelmanov zahtjev da se Komesarskoj upravi dozvoli kontrola nad srpskom žandarmerijom i naredio je da žandarmerija bude reorganizovana u jedinice od 50 do 100 ljudi pod neposrednom komandom mjesnih Nijemaca.[74] Takođe je naredio trojici divizionih komandanata da formiraju svoje bataljone od jagdkomandosa, lako naoružanih i mobilnih „lovačkih timova”, koje su uključivale elemente Ajzancgrupe Srbije i žandarmerije.[57] Sljedećeg dana, Komesarska uprava apelovala je na ustanike da se vrate svojim kućama i raspisala je nagrade za ubistva ustanika i njihovih vođa.[59]

Aćimovićeva administracija je pretrpjela 246 napada između 1. jula i 15. avgusta, pri čemu je ubijeno 82 ustanika zbog gubitka 26 ljudi. Nijemci su počeli da ubijaju taoce i spaljuju sela kao odgovor za napade.[59] Dana 17. avgusta, četa 724. puka 704. pješadijske divizije ubila je 15 komunista u borbi kod Užica, a zatim je ubila još 23 zbog sumnje da su krijumčarili namirnice interniranim komunistima. Tijela 19 pogubljenih obješena su na željezničkoj stanici u Užicu.[57] Krajem avgusta, 433. pješadijskom puku 164. pješadijske divizije sa sjedište u Solunu naređeno je da izdvoji bataljon koji bi se našao pod Baderovoj komandi.[75] Tokom avgusta, izvršena su 242 napada na Aćimovićevu administraciju i žandarmeriju, kao i na pruge, telefonske linije, rudnike i fabrike. Najteže je bila pogođena željeznička linija Beograd—Užice—Ćuprija—Paraćin—Zaječar.[76] Pokazatelj brze eskalacije ustanka bio je da se za samo 10 dana desilo 135 napada.[77] Same njemačke snage imale su gubitke od 22 ubijena i 17 ranjenih. Na kraju mjeseca, broj Jevreja i komunista koji su ubijeni ili streljani dostigao je 1.000.[78] Broj partizana na okupiranom području narastao je na oko 14.000 u avgustu.[79]

Da bi ojačao marionetsku vladu, Dankelman je morao da nađe Srbina koji je bio i poznat i poštovan među stanovništvom, a koji bi bio sposoban da osnuje efikasne srpske oružane odrede i da ih nemilosrdno iskoristi protiv ustanika, a da istovremeno ostane pod nemačkom kontrolom. Ovo je krajem avgusta dovelo do ostavke Aćimovićeve vlade krajem avgusta 1941. godine.[59]

Stvaranje Vlade narodnog spasa

Glavni članak: Vlada narodnog spasa
 
Njemačka vojna uprava imenovala je generala Milana Nedića da vodi novu marionetsku vladu

Kao odgovor na zahtjev izaslanika Feliksa Benclera, ministarstvo spoljnih poslova je poslalo SS-štandertfirera Edmunda Fezenmajera da pomogne u osnivanju nove marionetske vlade koja će zadovoljiti nemačke zahtjeve.[80] Pet mjeseci ranije, Fezenmajer je projektovao proglašenje NDH.[81] Fezenmajer je učestvovao u nizu konsultacija sa njemačkim komandantima i zvaničnicima u Beogradu, ispitivao je brojne moguće kandidate za predsjednika nove marionetske vlade, a onda je odabrao bivšeg jugoslovenskog ministra vojske i mornarice generala Milana Nedića kao najboljeg kandidata. Nijemci su morali da izvrše pritisak na Nedića da bi ga ubijedili da prihvati ponuđeni položaj, uključujući pretnje da će dovesti bugarske i mađarske trupe na okupirano područje i da će ga poslati u Njemačku kao ratnog zarobljenika.[82] Za razliku od većine nekadašnjih jugoslovenskih generala, Nedić nije bio interniran u Njemačku nakon kapitulacije, već je stavljen u kućni pritvor u Beogradu.[71]

Oko 75 uglednih Srba se okupilo na skupu 27. avgusta 1941. na kome je odlučeno da bi Nedić trebalo da sastavi Vladu narodnog spasa koja će zameniti Komesarsku upravu,[83] a Nedić je istog dana pisao Dankelmanu da pristaje da postane predsjednik nove vlade pod pet uslova, a tražio je i još neke dodatne ustupke. Dva dana kasnije, njemačke vlasti su imenovale Nedića njegovu vladu,[83] iako je stvarno moć ostala u rukama njemačkog okupatora.[84] Ne postoje izveštaji o tome da li je Dankelman prihvatio sve Nedićeve uslove, ali je pozitivno odgovorio na neke zatražene ustupke, kao što su upotreba srpskih narodnih i državnih simbola.[85] Ministarski savjet činili su Nedić, Aćimović, Janković, Ognjen Kuzmanović, Josif Kostić, Panta Draškić, Ljubiša Mikić, Čedomir Marjanović, Miloš Radosavljević, Mihailo Olćan, Miloš Trivunac i Jovan Mijušković. Ministri su bili okupljeni u tri široke grupacije: oni koji su bliski Nediću, saveznici Ljotića i Aćimovića. Nije postojalo ministarstvo spoljnih poslova i ministarstvo vojske i mornarice.[86] Nedićev režim nije imao status prema međunarodnom pravu, niti je imao ovlašćenja izvan onih koja su Nijemci odredili[87] i on je bio samo pomoćni organ njemačke okupacione vlasti.[88]

 
Teritorijalna situacija u Srbiji prvog dana nakon formiranja Vlade narodnog spasa(29.08.1941)
  Četnički posedi
  Partizanski posedi

Vlada narodnog spasa je imenovana u vrijeme kada je ustanak brzo eskalirao. Samo 31. avgusta, bilo je 18 napada na željezničke pruge i stanice širom okupiranog područja.[76] Loznicu je 31. avgusta zauzeo Četnički odred JV, kao dio sporazuma o međusobnoj saradnji sa partizanima.[89] List je bio iznenađen imenovanjem Nedića, jer on nije konsultovan. Data situaciju je prihvatio, iako je zadržao neke rezerve. Dana 1. septembra, izdao je naređenje Dankelmanu i Baderu o suzbijanju ustanka, ali nije dijelio Dankelmanov optimizam u pogledu Nedićevog kapaciteta za suzbijanje ustanka.[90]

Nedićeva vlada navodno je bila motivisana brigom za očuvanje Srbije u miru kako bi spriječila prolivanje srpske krvi. Režim je izvršivao njemačke zahtjeve vijerno, sa ciljem da obezbjedi mjesto Srbiji u Novom evropskom poretku koji stvaraju nacisti.[91] Režimska propaganda je predstavljala Nedića kao „oca Srbije”, koji obnavlja Srbiju i koji je prihvatio datu ulogu kako bi spasio srpski narod.[92] Institucije koje je osnovala Nedićeva vlada su bile slične onima u nacističkoj Njemačkoj, dok su dokumenti koje je potpisivao Nedić koristili rasističku terminologiju uzetu iz nacističke ideologije. Propaganda je slavila srpsku „rasu”, prihvatajući njeno „arijevstvo“ i određivala srpski „životni prostor“. Apelovalo se na omladinu da prati Nedića u izgradnji novog poretka u Srbiji i Evropi. Nedić je želio da ubijedi javnost da je za Srbiju rat završen aprila 1941. Svoje vrijeme je opisivao kao vrijeme poslije rata, tj. kao „vrijeme mira, napretka i spokojstva”. Nedić je tvrdio da su sve akcije njegove vlade odobrene od okupatora, kome narod treba da bude zahvalan za „obezbijeđen život i časno mjesto saradnika u izgradnji novog Svijeta”.[93]

Nedić se nadao da će njegov kolaboracionizam sačuvati ono što je ostalo od Srbije i izbjeći potpuno uništenje nacističkom odmazdom. Lično je održavao kontakt sa kraljem Petrom u izgnanstvu, uvjeravajući kralja da on nije novi Pavelić (poglavnik NDH), dok su Nedićevi branioci navodili da je on bio kao Filip Peten, koji se nalazio na čelu Višijevske Francuske i koji je tvrdio da je branio francuski narod kada je prihvatio okupaciju i negirao je da je predvodio slabi kvislinški režim.[94]

Kritična tačka ustanka

 
Zauzimanje Krupnja je bila prekretnica u ustanku

Nedugo nakon imenovanja Nedićeve vlade, ustanak je dostigao kritičnu tačku. Početkom septembra, područje sjeverno od Valjeva, između rijeka Save i Drine, bilo je središte aktivnosti dobro naoružanih i dobro vođenih naoružanih grupa. Šest četa njemačkih snaga i srpske žandarmerije se našlo na nišanu snajpera. Jedna četa je bila okružena i odsječena kod Koviljače, jugozapadno od Loznice na obali Drine, te je evakuisana vazdušnim putem. Situacija za njemačke snage je postala ozbiljna kada je garnizon na antimonskim radovima izolovan 1. septembra. Preko sljedećeg dana, udaljene ispostave 10. i 11. čete 724. pješadijskog puka 704. pješadijske divizije odbijene su u Krupanj napadima ustanika. Ustanici su zahtijevali da se garnizon preda i kada je dati rok istekao, niz napada na glavne pozicije obje čete pokrenut je između 00:30 i 06:00 3. septembra. Do večeri toga dana, obje čete su shvatile da se nalaze u velikoj opasnost i narednog dana su pokušale da izađu iz okruženja. Iz 10. čete, samo 36 vojnika bilo je u mogućnosti da krene ka Valjevu, dok su iz 11. čete nestala 42 vojnika.[95] Ukupno, uprkos vazdušnoj podršci, obje čete su imale 9 mrtvih, 30 ranjenih i 175 nestalih.[96]

Dana 4. septembra, List je naredio Behmeu da prepusti ostatak 433. pješadijskog puka 164. pješadijske divizije Baderu. Na kraju, Behme je prebacio 125. pješadijski puk i bataljon iz 220. pješadijskog puka, umjesto 433. puka. Bader je takođe preuzeo kontrolu nad 220 protivtenkovskim bataljonom iz 164. divizije.[97] Sljedećeg dana, Dankelman je zatražio ukoliko frontovske divizije ne bi bile u mogućnosti da pojačaju Baderove snage, da se obezbjedi divizija iz Rezervne armije.[98] Sljedeće nedjelje, ustanici su izvršili 81 napad na infrastrukturu, 175 na žandarmeriju i 11 na njemačke snage, koje su pretrpjele gubitke od 30 mrtvih, 15 ranjenih i 11 nestalih.[99] Tokom sedmice, List je obavijestio VKV da snage, uključujući i one koje su nedavno prebačene pod Baderovu komandu, nisu dovoljne za gušenje ustanka. On je preporučio da se najmanje jedna moćna divizija prebaci u Srbiju što je prije moguće, zajedno sa tenkovima, oklopnim vozilima i oklopnim vozovima,[100] a zatražio je i da se imenuje jedinstveni komandant koji će voditi sve operacije protiv ustanika.[100]

Dana 9. septembra, sa Dankelmanovim odobrenjem, Nedić je regrutovao bivše pripadnike Jugoslovenske vojske u žandarmeriju, povećavajući njenu brojnost sa 2—3.000 na 5.000. On je takođe uspostavio pomoćne policijske snage i tip milicije. Dankelman je Nediću odobrio i 15.000 pušaka i značajan broj mitraljeza za opremanje njegovih snaga. Nedić je 15. septembra koristio radio kako bi od ustanika zahtijevao da polože oružje i da prekinu svaki vid sabotaža. Osnovao je specijalne sudove i započeo čišćenje birokratije.[101] Manjak uspjeha izazvan ovim postupkom bio je očigledan kada je jedan bataljon žandarmerije odbio da se bori protiv ustanika, dok se drugi bataljon predao ustanicima bez ijednog pucnja. Kada je Bader negodovao zbog neuspješnog razmještanja 125. pješadijskog puka, Dankelman je insistirao da se u Šabac pošalje bataljon koji bi razoružao bataljon žandarmerije koji je odbio da se bori. Nakon gubitka u Krupnju, tri okupatorske divizije su se približile i koncentrisale u veću jedinicu, kako bi smanjile prijetnju da se više četa uništi pojedinačno. 718. pješadijska divizija je bila u okruženju na zapadnoj obali Drine, 704. kod Valjeva, 714. kod Topole, a 717. kod rudnika bakra u Boru.[102] Rasipanje 125. puka značilo je da Bader nije bio u mogućnosti da planira ofanzivu kod Valjeva. U to vrijeme, Nijemci nisu imali stvarnu kontrolu nad područjem zapadno od linije Mitrovica—Šabac—Valjevo—Užice.[103]

Njemačka pojačanja i operacije

Dana 14. septembra, Listov zahtjev za pojačanjem je dobio odobrenje od VKV. 342. pješadijskoj diviziji je naređeno da se uputi iz područja okupirane Francuske,[104] kao i 1. bataljonu 202. oklopnog puka 100. oklopne brigade, opremljenim sa zarobljenim francuskim tenkovima Somua S35 i Hočkis H-39,[105] i da stanu pod Baderovu komandu.[104]

342. pješadijska divizija je svoju prvu značajnu operaciju počela krajem septembra u Mačvi, oblasti koji se nalazi zapadno od Šapca između rijeka Drine i Save. Ciljna površina je bila oko 600 km². Prva faza operacije je bilo čišćenje Šapca od 24. do 27. septembra, zbog koje je divizija bila ojačana 2. bataljonom 750. pješadijskog puka 718. pješadijska divizije i četom 64. rezervnog policijskog bataljona. Druga faza je uključivala čišćenje čireg područja od 28. septembra do 9. oktobra, uz vazdušnu podršku, sa mogućom ograničenom podrškom jurišnih bombardera.[106]

Nakon operacije u Mačvi, odmah je uslijedila operacija koja je imala za cilj čišćenje ustanika sa područja planine Cer. Od 10. do 15. oktobra, 342. pješadijska divizija sprovela je ciljanu operacija na Ceru, gdje su se nalazili ustanici koji su se povukli nakon sprovođenja operacije Mačva. Tokom ove operacije, divizija je dodatno ojačana većim broja zarobljenih francuskih tenkova iz 1. bataljona 202. oklopnog puka.[107]

Nakon par dana pauze, 342. pješadijska divizija pokrenula je treću veću operaciju, sa ciljem čišćenja oblasti Jadar i glavnog središta ustaničkih aktivnosti na tom području, Krupnja. Pored podrške dvije oklopne čete, divizija je imala podršku mađarskih patrolnih čamaca iz Dunavske flotile.[108]

Obračun sa pokretima otpora

 
Stjepan Steva Filipović viče „Smrt fašizmu — sloboda narodu", prije pogubljenja u Valjevu
Vidi još: Užička republika i Prva neprijateljska ofanziva

Krajem 1941. godine, svaki napad četnika i partizana, doveo je do većih masakara nad Srbima u znak odmazde njemačkih oružanih snaga. Najveća četnička organizacija, Jugoslovenska vojska u otadžbini, predvođena pukovnikom Dražom Mihailovićem odlučila je da je najboljem interesu Srba da privremeno zaustave operacije protiv Nijemaca, sve dok poraz Nijemaca ne postane moguć, dolaskom savezničkih snaga.[109] Mihailović je zatim nerado odlučio da dozvoli pojedinim četnicima da se pridruže Nedićevom režimu u napadu na jugoslovenske partizane.[110] Mihailović je kao glavnu prijetnju za četnike, ali i za Srbe, vidio partizane,[111] koji su odbijali ustuknuti u borbi, koja bi gotovo sigurno dovela do masovnih njemačkih odmazdi nad Srbima. Sa oružjem obezbijeđenim od Nijemaca, oni četnici koji su se pridružili Nedićevim kolaboracionističkim oružanim snagama, mogli su nastaviti svoj građanski rat protiv partizana, bez bojazni od napada Nijemaca, protiv kojih su se kasnije planirali okrenuti. To je dovelo do povećanja regruta u režimskim oružanim snagama.[110]

1942.

U decembru 1941. i početkom januara 1942. četničke vođe iz istočne Bosne, uključujući Jezdimira Dangića, u savezu sa vladom Milana Nedića i nemačkim vojnim vrhom u Beogradu, pregovarali su o otcepljenju 17 okruga istočne Bosne i njihovom pripajanju Nedićevoj Srbiji. Tokom ovih pregovora formirana je privremena četnička uprava u istočnoj Bosni sa namerom da se uspostavi autonomija dok se ovo područje ne ujedini sa Srbijom. U to vreme izgleda da je četnički pokret uspeo da stvori početnu osnovu za „Veliku Srbiju“, ali su diplomatskom aktivnošću vlasti NDH prema Berlinu sprečeni pokušaji promene državnih granica NDH.[112]

1943.

U maju 1943. Nedić je istakao kao cilj stvaranje srpske seljačke zadružne države, što je on nazvao srpski nacionalni socijalizam.[113]

Jedan od Mihailovićev najbližim ličnih prijatelja i saradnika, Pavle Đurišić, istovremeno je bio jedan od Nedićevih komandanata, a njegove jedinice su 1943. izvršile nekoliko napada nad muslimanskim stanovništvom Sandžaka i učestvovale u antipartizanskim operacijama.[111] Nedića su Hitler i Ribentrop primili u Hitlerovoj Vučjoj jazbini 18. septembra 1943. godine.[114]

1944.

Prva polovina 1944. godine bila je znaku teških borbi u zapadnim i južnim dijelovima zemlje, s obzirom da su partizani napravili nekoliko upada preko rijeka Drine i Lima. Upadi su izvršeni kako bi se mjesni odredi ojačali snagama iz Bosne i Crne Gore, nanio poraz četnicima i ojačali položaji NOVJ u očekivanju dolaska snaga Crvene armije sa istoka.[115]

Kraj okupacije

 
Borba tokom Beogradske operacije
 
Proslava u oslobođenom Leskovcu
Glavni članci: Bitka za Srbiju i Beogradska operacija

Do jeseni 1944. godine, Istočni front je stigao do granica okupirane Srbije. Najveći dio Srbije oslobođen od njemačke okupacije tokom bitke za Srbiju, u kojoj su učestvovale snage Crvene armije, jugoslovenske partizanske i bugarske snage. Sa otpočinjanjem Beogradske operacije NOVJ i Crvene armije, administracija je evakuisana iz Srbije u Beč u oktobru 1944.[114]

Ovlašćenja Nedićeve vlade, prilično ograničena od samog početka, vremenom su se dodatno smanjivala, što je bilo posebno frustrirajuće i otežavajuće za Nedića.[84] Uprkos željama Nedićeve vlada za uspostavljanjem nezavisne države, područje je opstalo podređeno njemačkim vojnim vlastima do kraja okupacije.[116]

Stvarna vlast u okupiranoj Srbiji je ležala u administraciji Vojnog zapovjednika, koji je kontrolisao i njemačke i srpske kolaboracionističke oružane snage. Franc Beme, vojni zapovjednik Srbije, odgovorio je 1941. godine na napade ustanika sprovođenjem njemačke politike odmazde da se 100 osoba strelja za jednog ubijenog, a 50 osoba za jednog ranjenog Nijemca. Prvi niz odmazdi bili su masakri u Kraljevu i Kragujevcu koje je počinio Vermaht. Odmazde su se na kraju pokazale kao kontraproduktivne za Nijemce, pošto je time uništena svaka mogućnost da Nedićev režim stekne veću podršku Srba. Otkriveno je da su među streljanima u Kraljevu bili i radnici fabrike koja je proizvodila avione za sile Osovine. Nedić je apelovao da se proizvoljna streljanja Srba zaustave, a Beme se saglasio i naredio obustavu streljanja.[117]

Geografija

Uža Srbija

Na dan kada su sile Osovine izvršile invaziju na Jugoslaviju, Hitler je dao uputstva za komadanje zemlje, pod nazivom „Privremene smjernice za podjelu Jugoslavije”. Prema uputstvu ono što je Hitler smatrao Starom Srbijom (njem. Alt Serbien; označava teritoriju Kraljevine Srbije prije balkanskih ratova), treba staviti pod njemačku okupaciju. Ova odluka je odražavala ljutnju koju je Hitler osjećao prema Srbima, koje je vidio kao glavne podstrekivače vojnog puča u Beogradu 27. marta 1941. godine kada je sa vlasti zbačeno tročlano kraljevsko namjesništvo koja je potpisalo pristup Trojnom paktu dva dana ranije. Opšti pristup Hitlera ovim uputstvima bio je da se sprovede kažnjavanje Srbije tako što će biti svedena na „užu”.[118]

Banat

Nakon rasprave sa mađarskom i rumunskom vladom, Hitler je odlučio da se današnja Vojvodina podijeli po toku rijeke Tise, a istočni dio (Banat) da se stavi pod njemačku okupaciju zajedno sa „Starom Srbijom”. Dio današnje Vojvodine zapadno od toka rijeke Tise, okupirala je i nedugo zatim anektirala Mađarska. Rumunsko-mađarsko rivalstvo nije bilo jedini razlog zbog čega je Banat stavljen pod njemačku okupaciju, već i zato što je na tom prostoru živjelo oko 120.000 Nijemaca (folksdojčeri) i bio je to vrijedan privredni region. Pored rijeke Tise, ostale granice Banata bile su rijeka Dunav na jugu, jugoslovensko-rumunska granica na istoku i jugoslovensko-mađarska granica na sjeveru iz perioda poslije Prvog svjetskog rata.[119]

Srem

Područje istočnog Srema prvobitno je uključeno u okupirano područje zbog vojnih i privrednih razloga, posebno jer se na tom području nalazi Beogradski aerodrom i radio-stanica. Broj folksdojčera koji je živio u toj oblasti, zajedno sa njihovom ulogom u pružanju hrane Beogradu, bili su važan faktor za prvobitnu odluku. Tokom ovog ranog perioda granica između okupiranog područja i NDH bila su sela Slankamen na Dunavu i Boljevci na Savi. Međutim, nakon pritiska iz NDH koji je podržao njemački ambasador u Zagrebu, Zigfrid Kaše je oblast postepeno prepuštao pod kontrolu NDH uz odobrenje Vojnog zapovjednika u Srbiji[120] i ta oblast je formalno postala dio NDH 10. oktobra 1941. godine,[121] formirajući kotare Zemun i Stara Pazova u sastavu župe Vuka. Mjesni folksdojčeri su uskoro tražili da se oblast vrati pod njemačku okupaciju, ali to se nije dogodilo. Kao rezultat promjena granica, granica NDH je stigla do predgrađa Beograda.[120]

Zapadna granica

Veliki dio zapadne granice između NDH i okupiranog područja odobrili su Nijemci, a najavio Ante Pavelić 7. juna 1941. Međutim, ova odobrena granica samo je pratila tok rijeke Drine nizvodno do Bajine Bašte, a poslije ove tačke granica nije bila tačno određena. Dana 5. jula 1941. utvrđeno je da ova granica prati tok Drine sve do ušća sa pritokom Brusnicom koja se nalazi istočno od sela Zemlica, a zatim istočno od Drine prati srpsko-bosanskohercegovačku granicu od prije Prvog svjetskog rata.[122]

Sandžak

Sandžak je bio prvobitno podijeljen između Nijemaca na sjeveru i Italijana na jugu duž tzv. „Bečke linije” kojom je Jugoslavija podijeljena na njemačku i italijansku zonu uticaja. Granica okupiranog područja kroz Sandžak nekoliko puta je mijenjana u brzoj sukcesiji tokom aprila i maja 1941, eventualno duž opšte linije Priboj—Nova Varoš—Sjenica—Novi Pazar, iako su gradovi Rudo, Priboj, Sjenica i Duga Poljana bili u sastavu Crne Gore.[123] Grad Novi Pazar ostao je u rukama Nijemaca.[124] Vlada NDH nije bila zadovoljna ovim aranžmanima, jer je željela anektirati Sandžak i smatrali su da bi im to bilo lakše uraditi ukoliko bi Nijemci okupirali cijelu oblast.[123]

Kosovo

Linija između njemačke Vojne uprave u Srbiji i italijanske Albanije na prostoru Kosova bila je uzrokovana značajnim sukobom interesa, uglavnom zbog važnih rudnika olova i cinka u Trepči i ključne željezničke linija Kosovska Mitrovica—Priština—Uroševac—Kačanik—Skoplje. Na kraju su Nijemci preovladali, a „Bečka linija” se prostirala od Novog Pazara u Sandžaku kroz Kosovsku Mitrovicu i Prištinu, duž željezničke pruge Priština—Uroševac i zatim prema Tetovu, prije skretanja prema sjeveroistoku gdje se spaja sa teritorijom koju je anektirala Bugarska kod Orlove Čuke. Okruzi Kosovska Mitrovica, Vučitrn i Lab, zajedno sa dijelom okruga Gračanica, bili su dio njemačkog okupiranog područja. Područje je uključivalo značajan broj važnih rudnika, uključujući rudnik olova u Belom Brdu, jedan rudnik azbesta kod Jagnjenice i rudnik magnezita kod Dubovca kod Vučitrna.[125]

Administracija

Glavni članak: Banat u Drugom svetskom ratu
 
Lična standarda vojnog zapovjednika okupiranog područja

Područje okupirane Srbije bila je jedina oblast Jugoslavije u kojoj su Nijemci nametnu vojnu okupatorsku vlast, uglavnom zbog ključnih saobraćajnih puteva i važnih resursa smještenih na tom području. Uprkos prethodnom dogovoru sa Italijanima da će uspostaviti ’nezavisnu Srbiju’, Srbija je zapravo imala marionetsku vladu, nije bila međunarodno priznata i bila je potpuno okupirana zemlja i nije uživala formalni diplomatski status sa silama Osovine i njihovim satelitima kao što NDH jeste.[43] Okupatorsko uređenje je prolazilo kroz niz promjena između aprila 1941. i 1944. godine, međutim tokom njemačke okupacije, vojni zapovjednik u Srbiji bio je šef okupacionog režima. Ova pozicija je prošla kroz nekoliko promjena zvanja tokom okupacije. Svakodnevnu okupatorsku administraciju vodio je načelnik odjeljenja vojne uprave odgovorne vojnom zapovjedniku u Srbiji. Marionetske vlade koje su uspostavili Nijemci bile su odgovorne načelniku vojne uprave, mada višestruki i često planirani lanci njemačke komande i kontrole značili su da je marionetska vlada odgovora različitim njemačkim zvaničnicima za različite aspekte okupacionog režima, kao što je posebni opunomoćenik za ekonomska pitanja i viši SS i policajfirer.[126] Na primjer, opunomoćenik za ekonomska pitanja, Franc Nojhauzen, koji je bio lični predstavnik Geringa na okupiranom području, bio je neposredno odgovoran rajhsmaršalu za sve aspekte njemačkog četvorogodišnjeg plana i imao je punu kontrolu nad srpskom privredom.[127]

Područjem je svakodnevno upravljala Vojna uprava u Srbiji. Sa privrednim ogrankom, Vojna uprava je na početku formirala jedan od dva ogranka odgovornih Vojnom zapovjedniku u Srbiji. U januaru 1942. godine, sa imenovanjem višeg SS i policajfirera u Srbiji, dodata je i policijska grana. Dok su rukovodioci privredne i policijske službe, teoretski bili odgovorni Vojnom zapovjedniku u Srbiji, u praksi su bili neposredno odgovorni šefovima u Berlinu. Time je stvoreno značajno rivalstvo i konfuzija između osoblja ogranaka, ali i poteškoće, ali je stvorilo i velike poteškoće za Nedićevu vladu koja je bila odgovorna šefu vojne uprave, koji je i sam imao slabu kontrolu ili uticaj na šefove drugih službi.[128]

 
Franc Beme, opunomoćeni komandujući general u Srbiji (19. septembar — 6. decembar 1941)

Oficiri koji su služili kao vojni zapovjednici okupiranog područja:

Vojni zapovjednik Naziv
Vojni zapovjednik u Srbiji
Helmut Ferster 20. april — 9. jun 1941.
Ludvig fon Šreder 9. jun — 27. jul 1941.
Hajnrih Dankelman 27. jul — 19. septembar 1941.
Opunomoćeni komandujući general u Srbiji
Franc Beme 19. septembar — 6. decembar 1941.
Paul Bader 6. decembar 1941. — 2. februar 1942.
Komandujući general i vojni komandant u Srbiji
Paul Bader 2. februar 1942. — 26. avgust 1943.
Komandant za jugoistočnu Evropu
Hans Felber 26. avgust 1943. — 20. oktobar 1944.

Administrativna podjela

 
Vojne administrativne oblasti
 
Civilne administrativne oblasti

Nijemci su osnovali četiri vojne oblasne komande (njem. Feldkommandanturen) na okupiranom području, a svaka oblasna komanda je dalje dijeljena na jednu ili više okružnih komandi (njem. Kreiskommandanturen), a oko stotinu gradova i mjesta imalo je gradsku ili mjesnu komandu (njem. Platzkommandanturen или Ortskommandanturen) koje su bile pod kontrolom okružnih komandi. Svaki oblasni ili okružni komandant imao je sopstveno vojno, administrativno, privredno, policijsko i drugo osoblje u zavisnosti od mjesnih zahtijeva, što je omogućavalo zapovjedniku Vojne uprave da sprovodi njemačke uredbe i politike na okupiranom području. U decembru 1941. godine, vojne upravne oblasti su prilagođene kako bi se uskladile sa odgovarajućim civilnim oblastima.[128]

U Banatu je oblasna komanda (br. 610) prvo uspostavljena u Pančevu, a okružna (br. 823) u Velikom Bečkereku. Pančevačka oblasna komanda je zatim prebačena u Kraljevo, a okružna u Velikom Bečkereku je nastavila da postoji kao nezavisna okružna komanda koja je naredbe dobijala neposredno od Vojne uprave.[129]

Od decembra 1941. do njemačkog povlačenja, njemačke oblasne komande su bile smještene u Beogradu, Nišu, Šapcu i Kraljevu, sa okružnim komandama u sljedećim mjestima:[43]

  • Oblasna komanda br. 599 Beograd: Okružna komanda br. 378 u Požarevcu.
  • Oblasna komanda br. 809 Niš: Okružna komanda br. 857 u Zaječaru i br. 867 u Leskovcu.
  • Oblasna komanda br. 816 Šabac: Okružna komanda br. 861 u Valjevu.
  • Oblasna komanda br. 610 Kraljevo: Okružna komanda br. 832 u Kragujevcu, br. 833 u Kruševcu, br. 834 u Ćupriji, br. 838 u Kosovskoj Mitrovici i br. 847 u Užicu.

Nemačke oblasne i okružne komande su rukovodile odgovarajućim predstavnicima marionetske srpske vlasti i nadzirale ih.[130]

 
14 okružnih načelnika 1942.

Marionetska vlada je uspostavile okruge i srezove, koji su po granicama odgovarali vojnim okruzima. Srbija je u početku administrativno bila podeljena na tri banovine: Dunavsku sa sjedištem u Smederevu, Moravsku sa sjedištem u Nišu i Drinsku sa sjedištem u Užicu. Uz ove banovine je postojalo i zasebno područje uprave grada Beograda. 26. decembra 1941. dolazi do ukidanja banovina i nove podele na 14 okruga. U sastavu okruga nalazio se 101 srez. Okruzi su bili sledeći:

-

Vojska

Osovinske okupacione snage

Zbog ozbiljne prirode ustanka koji je počeo u julu 1941. godine, Nijemci su počeli vraćati na okupirano područje borbene snage, počevši od septembra sa 125. pješadijskim pukom uz podršku dodatne artiljerije raspoređene u Grčkoj, a na kraju mjeseca 342. pješadijska divizija počela je stizati iz okupirane Francuske. Odred 100. tenkovske brigade je takođe poslat na okupirano područje. Te snage su iskorištene protiv ustanika na sjeverozapadu okupiranog područja, koji su ugušeni krajem oktobra. Zbog snažnog otpora na jugozapadu, 113. pješadijska divizija je poslata sa Istočnog fronta u novembru i na ovom područje je ostala do početka decembra 1941. godine.[131]

Nakon suzbijanja ustanka, Nijemci su ponovo povukli borbene snage sa područja, ostavljajući iza sebe slabe divizijske garnizone. U januaru 1942. godine, 113. pješadijska divizija vraćena je na Istočni front, a 342. pješadijska divizija razmještena je u NDH kako bi se borila sa partizanima. Za obezbjeđivanje puteva, željeznice i druge infrastrukture, Nijemci su počeli da koriste bugarske okupacione snage na velikom području okupirane teritorije, iako su ove snage bile pod njemačkim zapovjedništvom i kontrolom. To je sprovedeno u tri faze, sa 1. bugarskim okupacionim korpusom koji se sastojao od tri divizije koje su krenule na okupiranu teritoriju 31. decembra 1941. godine. Ovaj korpus je prvobitno bio odgovoran za 40% teritorije (ne uključujući Banat), ograničen rijekom Ibar na zapadnu između Kosovske Mitrovice i Kraljeva, rijekom Zapadnom Moravom između Kraljeva i Čačka, a zatim linijom koja se otprilike kretala istočno od Čačka preko Kragujevca do granice sa Bugarskom. Bili su odgovorni za veliki dio pruge Beograd—Niš—Sofija i Niš—Skoplje, kao i za glavnu saobraćajnicu Beograd—Niš—Skoplje.[132]

U januaru 1943, bugarska okupaciona oblast je proširena na zapad uključujući područje zapadno od rijeke Ibar i južno od linije koja se otprilike kretala od Čačka do granice sa Crnom Gorom i NDH.[133] Time je oslobođena 7. SS dobrovoljačka brdska divizija Princ Eugen, koja je tokom zime bila garnizovana u ovom području, kako bi se uputila u NDH i učestvovala u operaciji Vajs protiv partizana. Mnogi folksdojčeri iz Srbije i Banata bili su pripadnici divizije Princ Eugen.[134] Ova divizija je odgovorna za zločine počinjene u Bosni i Hercegovini.[135]

U julu 1943, bugarska okupaciona oblast je proširena na sjever, sa četiri divizije, 25. divizija je preuzela od 297. pješadijske divizije ostatak teritorije (ne uključujući Banat) koji nije dijelio granicu sa NDH. Sa ove tačke, njemačke snage su neposredno okupirale samo područje Beograda, sjeverozapadno područje teritorije koja je dijelila granicu sa NDH i Banat.[133]

Kolaboracionističke snage

Glavni članci: Srpska državna straža, Srpski dobrovoljački korpus (Drugi svetski rat), Ruski zaštitni korpus i Četnici Koste Pećanca
 
Defile Srpske državne straže (Nedićevaca) u Beogradu 1944.

Pored Vermahta, koji je bio glavna osovinska oružana sila u Srbiji, i (od januara 1942) bugarskih oružanih snaga, Nijemci su se oslanjali na mjesne kolaboracionističke snage radi održavanja reda.[136] Mjesni pokreti su osnovani kao podređeni mjesnoj marionetskoj vladi, ali su ostali pod neposrednom njemačkom kontrolom tokom rata. Osnovna kolaboracionističke jedinica bila je Srpska državna straža, kao je osnovana kao „regularna vojska” Vlade narodnog spasa Milana Nedića (nadimak Nedićevci). Do oktobra 1941, Nijemci su opremali srpske snage i pod njihovim nadzorom su postale efikasnije u borbi protiv otpora.[137]

Pored regularne Srpske državne straže, postojale su još tri zvanično organizovane njemačke pomoćne oružane grupe osnovane tokom njemačke okupacije. Bile su to Srpski dobrovoljački korpus, Ruski korpus i Pomoćne policijske snage sačinjene od ruskih folksdojčera. Nijemci su koristili i dvije oružane grupe kao pomoćne snage, Četničke odrede Koste Pećanca koji su otpočeli kolaboracije sa Nijemcima od vremena imenovanja Nedićeve vlade u avgustu 1941. i kasnije „legalizovani” četnički odredi Mihailovića.[138] Neke od ovih organizacija su nosile uniformu Jugoslovenske vojske, kao i šljemove i uniforme kupljene od Italije, dok su drugi koristili opremu i uniforme iz Njemačke.[139]

 
Srpski dobrovoljački korpus (Ljotićevci)

Najbrojniji među njima bio je Srpski dobrovoljački korpus, veliki dijelom sačinjen od paravojnih snaga i fašističkih pristalica Jugoslovenskog nacionalnog pokreta Dimitrija Ljotića (nadimak Ljotićevci). Osnovan 1941. godine, formacija se prvobitno zvala Srpska dobrovoljačka komanda, ali je reorganizovana 1943. i preimenovana u Srpski dobrovoljački korpus, sa Kostom Mušickim kao operativnim zapovjednikom.[140] Krajem 1944, SDK i njemačko osoblje za vezu prebačeni su u Vafen-SS kao srpski SS korpus i bio je sačinjen od po četiri puka u svakom od tri bataljona i bataljona za obuku. Ruski zaštitni korpus su 12. septembra 1942. osnovali ruski bijeli emigranti i RZK je djelovao u Srbiji sve do 1944.

Broj pripadnika kolaboracionističkih snaga porastao je sa pridruženjem četnički odreda lojalnih Pećancu. Prema posljeratnom računu, ovi četnici su se pridružili sa ciljem uništenja Titovih partizana, umjesto podrške Nedića i njemačkim okupacionim snagama, protiv kojih su kasnije imali namjeru da se okrenu.[110]

Krajem 1941. godine, Jugoslovenska vojska u otadžbini Draže Mihailovića je sve češće dolazila do razumijevanja sa Nedićevom vladom. Nakon raspršivanja nakon borbi sa partizanima i Nijemcima tokom Prve neprijateljske ofanzive, četničke snage na tom području postigle su dogovor sa Nedićem. Kao „legalizovana” četničke jedinica, oni su kolaborirali sa kvislinškim režimom u Beogradu, dok su nominalno ostali dio Mihailovićevih četnika.[141] Pošto su se vojni uslovi u Srbiji pogoršali, Nedić je sve više sarađivao sa Mihailovićem. Tokom 1944. godine četnici su bili dvojicu visokorangiranih srpski vojnih zvaničnika, koji su ometali njihov rad. Brigadni general Miloš Masalović je ubijen u martu, dok je vođa suparničkog četničkog pokreta Kosta Pećanac ubijen u junu.[142]

Policija

Vidi još: Srpski Gestapo

Na početku okupacije, Vojnom zapovjedniku u Srbiji obezbjeđena je Ziherhajtspolicaj ajnzacgrupa koja se sastojala od odreda Gestapoa, Kriminalpolicaja i Ziherhajtsdinsta. Njome je prvobitno zapovjedao štandarfirer i pukovnik policije Vilhelm Fuks, a grupa je tehnički bila pod kontrolom šefa Vojne uprave u Srbiji, Haralda Turnera, ali je u praksi izvještavala neposredno u Berlin. U januaru 1942. godine, status policijske organizacije uzdignut je imenovanjem obergrupenfirera i general-pukovnika SS Augusta Majsnera. Majsnera je u aprilu 1944. godine zamijenio general-pukovnik SS Herman Behrendz.[143]

Demografija

Broj stanovnika okupiranog područja je otprilike iznosio 3.810.000,[144] od čega su najbrojniji bili Srbi (do 3.000.000) i Nijemci (oko 500.000). Ostale nacionalnosti Kraljevine Jugoslavije uglavnom su bile izvan okupirane Srbije i uključene u njihove matične države — npr. Hrvati, Bugari, Albanci, Mađari itd. Većina Srba je završila izvan okupirane Srbije, jer su bili primorani da žive u drugim državama.

Do ljeta 1942. godine, procjenjuje se da je oko 400.000 Srba protjerano ili izbjeglo iz drugih dijelova Kraljevine Jugoslavije i naselilo se na području okupirane Srbije.[144]

Autonomna oblast Banat bila je multietnička oblast sa ukupno 640.000 stanovnika, od čega su 280.000 bili Srbi, 130.000 Nijemci, 90.000 Mađari, 65.000 Rumuni, 15.000 Slovaci i 60.000 ostali narodi.[129]

Od 16.700 Jevreja u užoj Srbiji i Banatu, 15.000 je ubijeno. Ukupno, procjenjuje se da je oko 80.000 ljudi ubijeno od 1941. do 1944. godine u koncentracionim logorima na okupiranom području.[145] Turner je u avgustu 1942. proglasio da je „jevrejsko pitanje” u Srbiji „riješeno” i da je Srbija prvo područje u Evropi koje je postalo judenfraj (slobodno od Jevreja).[146]

Privreda

Bankarstvo i novac

Odmah nakon raspada Jugoslavije, Narodna banka Kraljevine Jugoslavije je primorana na likvidaciju 29. maja 1941. godine, a dva dana kasnije uredbom koju je izdao Vojni zapovjednik u Srbiji osnovana je Srpska narodna banka. Nova banka bila pod neposrednom kontrolom Franca Nojhauzena, opunomoćenikom za privredne poslove, koji je imenovao guvernera i članove odbora banke, kao i njemačkog komesara koji je predstavljao Nojhauzena u banci i koji je morao odobriti sve važne transakcije. Nova banka uvela je srpski dinar kao jedinu legalnu valutu i raspisala je zamjenu za sve jugoslovenske dinare.[147]

Tradicionalni grb Obrenovića se nalazio na svim novčanicama i kovanicama bez kraljevske krune.

Posljeratna Jugoslavija je 1945. godine ukinula srpski dinar i ostale valute korištene u NDH i NDCG.[148]

Prvog aprila 1943. je uveden ratni doprinos, tj. povećanje cena nekih roba i usluga, radi uravnoteženja budžeta i sprečavanja inflacije.[149] U junu iste godine je ovlašćena emisija dugoročnog državnog zajma od 4,5% u iznosu od dve milijarde dinara.[150]

Njemačka eksploatacija privrede

Odmah nakon kapitulacije Jugoslavije, Nijemci su konfiskovali svu imovinu poražene Jugoslovenske vojske, uključujući i 2 milijarde dinara na području okupirane Srbije. Oni su takođe zaplenili sve iskoristive sirovine i koristila okupacionu valutu za kupovinu robe dostupne na okupiranom području. Zatim su pod svoju kontrolu stavili sve proizvodne pogone namenske industrije. Oni su neko vrijeme vodili proizvodne pogone oružja, municije i aviona, ali su ih nakon ustanka u julu 1941. sve rastavili i preselili van okupirane Srbije.[151]

Dalje, okupacione vlasti su preuzele kontrolu nad svim saobraćajnim sistemima, uključujući i plovni saobraćaj Dunavom. Na kraju, okupacione vlasti su preuzele sve važne rudnike, industrije i finansijske ustanove koje nisu bile pod osovinskom kontrolom prije invazije.[152]

U cilju bolje koordinacije i da bi osigurali maksimalno iskorišćavanje srpske privrede, Nijemci su postavili Franca Nojhauzena za opunomoćenika za privredne poslove u Srbiji. Nojhauzen će u narednom periodu biti u suštini privredni diktator okupirane Srbije. Ubrzo je postao opunomoćenik za četvorogodišnji plan pod Geringom, opunomoćenik za proizvodnju metalne rude u jugoistočnoj Evropi i opunomoćenik za rad u Srbiji. Nojhauzen je od oktobra 1943. postao šef Vojne uprave u Srbiji, odgovoran za administraciju svake vrste na celoj teritoriji. Na kraju je imao punu kontrolu nad srpskom privredom i finansijama i u potpunosti je kontrolisao Srpsku narodnu banku, kako bi iskoristio celokupnu srpsku privredu kao podršku nemačkim ratnim naporima.[153]

Kao deo ovih mera, Nemci su od samog početka uveli visoke okupacione namete na teritoriji okupirane Srbije, uključujući sume potrebne za vođenje vojne uprave koje je odredio Vermaht, kao i dodatne godišnje priloge Nemačkom rajhu koje je određivao Ured za vojnu privredu i naoružavanje. Okupacione namete je plaćalo srpsko ministarstvo finansija na mesečnoj bazi na specijalnom računu u Srpskoj narodnoj banci.[154]

U toku celog perioda okupacije, srpska kolaboracionistička vlada je za okupacione namete platila Nemcima oko 33,248 miliona dinara. Okupacijski nameti su iznosili oko 40% tadašnjeg javnog prihoda sredinom 1944.[155]

Socijalna politika

Oskudica hrane 1941. je ublažena inicijativom domaćeg Crvenog krsta - majkama i deci su deljeni griz, pirinač i druge namirnice, zatim se prikupljalo i najneophodnije rublje. U saradnji sa Međunarodnim Crvenim krstom su otvorene kuhinje za siromašnu decu, starosti od 3 - 12 godina. Za doručak 1944. su dobijali tri decilitra zaslađenog mleka i 100 gr. hleba.[156]

Po Nedićevom apelu, prilozi su uplaćivani u fondove: za izbeglice i ratnu siročad (Fond pri predsedništvu vlade), za nezbrinute radničke porodice (Fond g. Milana Nedića pri Srpskoj zajednici rada) i za Zimsku pomoć siromašnim (Fond kod Opštinske štedionice u Beogradu).[157] "Nedićev dečji grad" je podignut 1944. na državnom dobru "Obilićevo" kod Kruševca.[158]

Kultura

 
Nedeljni list „Srpski narod” iz 1942. godine koji je uređivao Velibor Jonić, deo kolekcije Adligata

Sa razbijanjem Kraljevine Jugoslavije, mnoge novine su prestale sa izlaženjem, dok su osnovane neke nove. Ubrzo po otpočinjanju okupacije, njemačke okupacione vlasti su naredile popis svih mašina za štampanje i uvele ograničenja na teme koje se mogu objavljivati. Samo oni koji su bili registrovani i uz odobrenje okupacionih vlasti su mogli da uređuju takve publikacije.[33] Prve nove novine, dnevnik Novo vreme, osnovane su 16. maja 1941. Nedeljnik Naša borba bilo je glasilo Zbora, a dobilo je ime po uzoru na knjigu Adolfa Hitlera Majn kampf (Moja borba). Sam režim je objavljivao Službene novine, što je bio pokušaj da se nastavi tradicija zvaničnih novina istog imena koje su bile objavljivane u Kraljevini Jugoslaviji.[159]

Od oktobra 1941. radilo je izdavačko preduzeće "Jugoistok", s nemačkom upravom, koje je izdavalo udžbenike za osnovne i srednje škole, naslove iz lepe književnosti, nauke, privrede, zakonodavstva, kao i izdanja novije nemačke književnosti, edicija "Biseri".[160][161]

Stanje u filmskoj umjetnosti u Srbiji je bilo bolje nego za vreme Kraljevine Jugoslavije. Za vreme okupacije, broj pozorišta u Beogradu je povećan na 21, sa dnevnom posećenošću između 12.000 i 15.000 osoba.[162] Dva najpopularnija filma su bili Nevinost bez zaštite (1942) i Zlatni grad (1943), koje je gledalo 62.000, odnosno 108.000 osoba.[163]

Nemačke okupacione vlasti su izdale specijalna naređenja koja su regulisala otvaranje pozorišta i drugih zabavnih mesta koja su isključivala Jevreje.[33] Narodno pozorište u Beogradu je bilo otvoreno tokom okupacije. Komadi koji su se igrali bili su Boemi, Figarova ženidba, Čarobni strelac, Toska, Dva cvancika i Nesuđeni zetovi.

U Umetničkom paviljonu su održavane izložbe, npr. prolećna 1943.[164] Na Cveti, 9. aprila 1944. otvorena je slikarska "izložba 'starog Beograda'", "veoma reprezentativnog karaktera".[165]

Rasni progoni

Za više informacija pogledajte: Logori nacističke Nemačke u Srbiji i Holokaust u okupiranoj Srbiji
 
Jevreji zatočeni u Beogradu u aprilu 1941.
 
Spomenik „Menora u plamenu” u Beogradu, posvećen žrtvama Holokausta

Rasni zakoni su uvedeni na svim okupiranim teritorijama sa trenutnim efektima na Jevreje i Rome, kao i na one koji su se suprotstavljali nacizmu. U okupiranoj Srbiji je stoga obrazovano nekoliko koncentracionih logora i na Antimasonskoj izložbi 1942. u Beogradu grad je proglašen slobodnim od Jevreja (judenfraj). Dana 1. aprila 1942. osnovan je Srpski Gestapo. Procjenjuje se da je 120.000 ljudi internirano u njemačke koncentracione logore u okupiranoj Srbiji od 1941. do 1944. Tokom tog perioda ubijeno je od 50.000[166] do 80.000 ljudi.[145] Oko 14.500 Jevreja — 90% jevrejske populacije u Srbiji od ukupno 16.000 — ubijeno je tokom Drugog svjetskog rata.[167]

Kolaboracionističke oružane snage bile su uključene, neposredno ili posredno, u masovna ubistva Jevreja, Roma i onih Srba koji su pristupili bilo kojem protivokupatorskom pokretu ili su bili osumnjičeni da su pripadnici takvog pokreta.[168] Ove snage su odgovorne za ubistva Hrvata i Muslimana;[169] međutim, pojedini Hrvati koji su izbjegli u okupiranu Srbiju nisu bili diskriminisani.[170] Nakon rata, srpsko učešće u mnogim od ovih događaja, kao pitanje srpskog kolaboracionizma, postalo je predmet istorijskog revizionizma srpskih vođa.[171][172]

Sledeći koncentracioni logori su uspostavljeni na području okupirane Srbije:

Smješten na periferiji Beograd, logor Sajmište zapravo se nalazio na teritoriji NDH.

Posljeratna suđenja

Najistaknutiji srpski kolaboracionisti preminuli su prije nego što im se moglo suditi. Dimitrije Ljotić je poginuo u saobraćajnoj nesreći u Sloveniji u aprilu 1945, dok su Milana Aćimovića ubili partizani tokom bitke na Zelengori. Milan Nedić je izručen Jugoslaviji početkom 1946. godine, ali je umro u zatvoru prije suđenja. Nakon što su zauzeli Beograd, partizani su pogubili Radoslava Veselinovića, Dušana Đorđevića, Momčila Jankovića, Čedomira Marjanovića i Jovana Mijuškovića 27. novembra 1944. godine. Skupini ministara u Nedićevoj vladi je suđeno zajedno na istom procesu koji je vođen protiv Draže Mihailovića. Kosta Mušicki, Tanasije Dinić, Velibor Jonić, Dragomir Jovanović i Đura Dokić su pogubljeni 17. jula 1946. godine.

Neki od članova vlasti su pobjegli u inostranstvo i nikada im nije suđeno. Među njima su Kostić, koji se preselio u SAD, Borivoje Jović koji je otišao u Francusku i Miodrag Damjanović koji se preselio u Njemačku.

Franc Beme, opunomoćeni komandujući general u okupiranoj Srbiji, je počinio samoubistvo prije početka Talačkog suđenja za zločine počinjene u Srbiji. Harald Turner, August Majsner i Johan Fortner su osuđeni zbog uloga u Holokaustu i masovnim ubistvima, te su pogubljeni u Beogradu 9. marta 1947. godine, dok je Bruno Zatler osuđen na doživotnu robiju, a Emanuel Šefer na šest i po godina zatvora. Hajnrihu Dankelmanu i Francu Nojhauzenu je suđeno zajedno u oktobru 1947. Dankelman je kasnije pogubljen, dok je Nojhauzen osuđen na dvadeset godina zatvora.

Vidi još

Napomene

  1. ^ Kohen navodi imena 546 potpisivača, izvučenih ih knjige koju je objavio bivši urednik Novog vremena 1963 koja je uključivala cjelokupni Apel i spisak potpisivača,[69] (navedeno u Cohen 1996, str. 169), Hajnes i Redi takođe navode 546 potpisivača,[70] dok Ramet navodi da je bilo 545 potpisivača.[71] Dva izvora navode znatno niži brojku od 307 potpisivača.[72]

Reference

  1. ^ Lemkin 2008, str. 248.
  2. ^ Lauterpacht, Greenwood & Oppenheimer 1999, str. 32.
  3. ^ a b v Kroener, Müller & Umbreit 2000, str. 94.
  4. ^ Pavlowitch 2002, str. 141; Ramet 2006, str. 114; Norris 2008, str. 232; Tomasevich 2001, str. 228.
  5. ^ Cohen 1996, str. 83; Ćirković 2009, title.
  6. ^ Tomasevich 2001, str. 64.
  7. ^ Lumans 1993, str. 232.
  8. ^ Norris 2008, str. 232; Tomasevich 2001, str. 228.
  9. ^ a b Tomasevich 2001, str. 63–64.
  10. ^ Tomasevich 2001, str. 83.
  11. ^ Tomasevich 1969, str. 79.
  12. ^ Klajn 2007, str. 49.
  13. ^ Lemkin 2008, str. 248; Tomasevich 2001, str. 78.
  14. ^ a b Tomasevich 2001, str. 63.
  15. ^ a b Lemkin 2008, str. 591–592, 597–598.
  16. ^ Tomasevich 2001, str. 65.
  17. ^ Tomasevich 1975, str. 95.
  18. ^ a b Tomasevich 2001, str. 65–66.
  19. ^ Tomasevich 2001, str. 179.
  20. ^ Kroener, Müller & Umbreit 2003, str. 38; Tomasevich 2001, str. 76.
  21. ^ a b Tomasevich 2001, str. 78.
  22. ^ Browning 2014, str. 334.
  23. ^ Shepherd 2012, str. 87–88.
  24. ^ a b Hehn 1979, str. 18.
  25. ^ Shepherd 2012, str. 91.
  26. ^ a b v Tomasevich 1975, str. 134.
  27. ^ Tomasevich 1975, str. 84.
  28. ^ Hoare 2006, str. 183.
  29. ^ Milazzo 1975, str. 13–14.
  30. ^ Tomasevich 1975, str. 125.
  31. ^ Milazzo 1975, str. 15–16.
  32. ^ a b Ramet & Lazić 2011, str. 19–20.
  33. ^ a b v g d Tomasevich 2001, str. 177.
  34. ^ Petranović 1992.
  35. ^ a b v g Tomasevich 2001, str. 178.
  36. ^ a b Pavlowitch 2008, str. 51.
  37. ^ Milazzo 1975, str. 16.
  38. ^ Byford 2011, str. 116–117.
  39. ^ a b Tomasevich 1975, str. 197.
  40. ^ Thomas & Mikulan 1995, str. 21.
  41. ^ Lemkin 2008, str. 591–601.
  42. ^ a b Ramet & Lazić 2011, str. 20.
  43. ^ a b v Tomasevich 2001, str. 75.
  44. ^ Hehn 1979, str. 17.
  45. ^ a b v Niehorster 2015a.
  46. ^ a b Tomasevich 1975, str. 96.
  47. ^ a b v g d Shepherd 2012, str. 81.
  48. ^ a b Niehorster 2015b.
  49. ^ a b v Hehn 1979, str. 20.
  50. ^ a b Niehorster 2015c.
  51. ^ Tomasevich 2001, str. 66.
  52. ^ Lemkin 2008, str. 251, 602–606; Tomasevich 2001, str. 205.
  53. ^ a b Hehn 1979, str. 21.
  54. ^ Hehn 1979, str. 23.
  55. ^ Cohen 1996, str. 153–154.
  56. ^ Milazzo 1975, str. 16–17.
  57. ^ a b v Shepherd 2012, str. 102.
  58. ^ Byford 2011, str. 118.
  59. ^ a b v g d Tomasevich 2001, str. 178–179.
  60. ^ Ramet & Lazić 2011, str. 21.
  61. ^ Shepherd 2012, str. 100.
  62. ^ Milazzo 1975, str. 11.
  63. ^ Hehn 1979, str. 29.
  64. ^ Hehn 1979, str. 22–23.
  65. ^ Tomasevich 2001, str. 67.
  66. ^ Hehn 1979, str. 25.
  67. ^ Tomasevich 2001, str. 67–68.
  68. ^ Cohen 1996, str. 137.
  69. ^ Krakov 1963, str. 105–113.
  70. ^ Haynes & Rady 2011, str. 302.
  71. ^ a b v Ramet 2006, str. 129.
  72. ^ Pavlowitch 2008, str. 57; Tomasevich 2001, str. 178.
  73. ^ Pavlowitch 2008, str. 57.
  74. ^ Shepherd 2012, str. 106.
  75. ^ Hehn 1979, str. 27.
  76. ^ a b Hehn 1979, str. 28.
  77. ^ Shepherd 2012, str. 97.
  78. ^ Hehn 1979, str. 28–29.
  79. ^ Ramet & Lazić 2011, str. 23.
  80. ^ Tomasevich 2001, str. 68, 179.
  81. ^ Tomasevich 2001, str. 52–55.
  82. ^ Tomasevich 2001, str. 180.
  83. ^ a b Cohen 1996, str. 33.
  84. ^ a b Tomasevich 2001, str. 182.
  85. ^ Tomasevich 2001, str. 181–182.
  86. ^ Ramet & Lazić 2011, str. 22–23.
  87. ^ Pavlowitch 2008, str. 58.
  88. ^ Tomasevich 2001, str. 217.
  89. ^ Mitrović 1975, str. 180.
  90. ^ Hehn 1979, str. 30.
  91. ^ Tasovac 1999, str. 153.
  92. ^ Milosavljević 2006, str. 17.
  93. ^ Milosavljević 2006, str. 18–19.
  94. ^ Wolff 1974, str. 204.
  95. ^ Shepherd 2012, str. 111–115.
  96. ^ Hehn 1979, str. 31.
  97. ^ Hehn 1979, str. 32 & 46.
  98. ^ Hehn 1979, str. 33.
  99. ^ Shepherd 2012, str. 116.
  100. ^ a b Hehn 1979, str. 35.
  101. ^ Hehn 1979, str. 39–40.
  102. ^ Hehn 1979, str. 41.
  103. ^ Hehn 1979, str. 43.
  104. ^ a b Hehn 1979, str. 44.
  105. ^ Askey 2013, str. 446.
  106. ^ Shepherd 2012, str. 125.
  107. ^ Shepherd 2012, str. 128.
  108. ^ Shepherd 2012, str. 129.
  109. ^ Bailey 1980, str. 80-81.
  110. ^ a b v Bailey 1980, str. 81.
  111. ^ a b Wolff 1974, str. 213.
  112. ^ Mihael Sobolevski; (1995) The role of Chetniks on the Independent State of Croatia p. 480-481 [1]
  113. ^ Udaren je kamen-temeljac srpske seljačke zadružne države. "Srpski narod", 29. maj 1943
  114. ^ a b Kroener, Müller & Umbreit 2000, str. 40–41.
  115. ^ Trifkovic 2015, str. 524–555.
  116. ^ Wolff 1974, str. 203–204; Tomasevich 2001, str. 182–186.
  117. ^ Browning 2004, str. 344.
  118. ^ Janjetović 2012, str. 94.
  119. ^ Janjetović 2012, str. 95–98.
  120. ^ a b Janjetović 2012, str. 99–101.
  121. ^ Kroener, Müller & Umbreit 2000, str. 94–95.
  122. ^ Janjetović 2012, str. 101–102.
  123. ^ a b Janjetović 2012, str. 102–103.
  124. ^ Mojzes 2011, str. 94.
  125. ^ Janjetović 2012, str. 103–104.
  126. ^ Tomasevich 2001, str. 64–82.
  127. ^ Pavlowitch 2008, str. 50.
  128. ^ a b Tomasevich 2001, str. 74.
  129. ^ a b Tomasevich 2001, str. 205.
  130. ^ Tomasevich 2001, str. 74–75.
  131. ^ Tomasevich 2001, str. 68–69.
  132. ^ Tomasevich 2001, str. 196–197.
  133. ^ a b Tomasevich 2001, str. 198–199.
  134. ^ Lumans 1993, str. 235.
  135. ^ Margolian 2000, str. 313.
  136. ^ Cohen 1996, str. 34.
  137. ^ Cohen 1996, str. 35.
  138. ^ Tomasevich 2001, str. 186.
  139. ^ Cohen 1996, str. 38.
  140. ^ Dobrich 2000, str. 21.
  141. ^ Tomasevich 1975, str. 20.
  142. ^ Tomasevich 1975, str. 260.
  143. ^ Tomasevich 2001, str. 77–78.
  144. ^ a b Tomasevich 2001, str. 219.
  145. ^ a b Portmann & Suppan 2006, str. 268.
  146. ^ Cohen 1996, str. 83.
  147. ^ Tomasevich 2001, str. 177; Lemkin 2008, str. 53–54.
  148. ^ Wolff 1974, str. 324.
  149. ^ "Srpski narod", 10. april 1943
  150. ^ "Srpski narod", 26. jun 1943
  151. ^ Tomasevich 2001, str. 617–618, 624.
  152. ^ Tomasevich 2001, str. 618.
  153. ^ Tomasevich 2001, str. 619.
  154. ^ Tomasevich 2001, str. 665–667.
  155. ^ Tomasevich 2001, str. 668.
  156. ^ "Kolo", 9. septembar 1944
  157. ^ "Srpski narod", 6. mart 1943
  158. ^ "Srpski narod", 17. juna 1944
  159. ^ Milosavljević 2006, str. 57-59.
  160. ^ "Kolo", 10. oktobar 1942
  161. ^ "Kolo", 4. decembar 1943
  162. ^ Savković 1994, str. 59.
  163. ^ Savković 1994, str. 46.
  164. ^ "Srpski narod", 29. maj 1943, str. 12 i [http://ubsm.bg.ac.rs/ID/2017/max/2017-0340.jpg стр. 13
  165. ^ "Коло", 15. април 1944
  166. ^ Ramet 2006, стр. 132.
  167. ^ Gutman 1995, стр. 1342.
  168. ^ Cohen 1996, стр. 76–81.
  169. ^ Udovički & Ridgeway 1997, стр. 133.
  170. ^ Deroc 1988, стр. 157.
  171. ^ Cohen 1996, стр. 113.
  172. ^ Cohen 1996, стр. 61: "The apparatus of the German occupying forces in Serbia was supposed to maintain order and peace in this region and to exploit its industrial and other riches, necessary for the Germany war economy. But, however well organized, it could have not realized its plans successfully if the old apparatus of state power, the organs of state administration, the gendarmes, and the Police had not been at its service."

Литература

Књиге
Часописи
Веб-сајтови
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Војна_управа_у_Србији_(1941—1944)&oldid=27687887”