Википедија

Kraljevina Ugarska (1301—1526)

мађарска средњовековна држава
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Kraljevina Ugarska.

Kraljevina Ugarska (mađ. Magyar Királyság, lat. Regnum Hungariae) je tokom kasnog srednjeg vijeka, tačnije početkom 14. vijeka, doživjela period međuvlašća. Kraljevska vlast je obnovljena pod Karlom I (1308—1342), potomak Kapetanskog doma Anžujaca. Rudnici zlata i srebra otvoreni tokom njegove vladavine proizvodili su oko jedne trećine ukupne svjetske proizvodnje do devedesetih godina 15. vijeka. Kraljevina je dostigla vrhunac svoje moći pod Lajošem I (1342—1382), koji je vodio vojne prohode protiv Litvanije, južne Italije i drugih dalekih teritorija.

Kraljevina Ugarska
Magyar Királyság  (mađarski)
Regnum Hungariae  (latinski)
Ugarska

Karta Evrope iz 14. vijeka
Geografija
Glavni grad Budim (do 1315; 1408—1485; poslije 1490)
Temišvar (1315—1323)
Višegrad (1323—1408)
Bač (1485—1490)
Sekešfehervar (mjesto sabora, sjedište kralja, mjesto krunisanja i sahrane)
Društvo
Službeni jezik latinski (administracija), mađarski, hrvatski, njemački, kumanski i drugi slovenski jezici
Religija katolicizam (zvanična), pravoslavlje, tengrizam (među Kumanima[a])
Politika
Oblik države apsolutna monarhija
 — Kralj Ladislav V (1301—1305; prvi)
Lajoš II (1516—1526; posljednji)
 — Nador Matija Čak (1302—1309; prvi)
Ištav Batori (1526—1530; posljednji)
Zakonodavna vlast Kraljevski sabor
Istorija
Istorijsko doba srednji vijek
 — Osnivanje 14. januar 1301.
 — Ukidanje 29. avgust 1526
 — Status u personalnoj uniji sa Hrvatskom
Geografske i druge karakteristike
Valuta forinta
Zemlje prethodnice i nasljednice
Ugarske
Prethodnice: Nasljednice:
Kraljevina Ugarska pod Arpadovićima Kraljevina Ugarska
Istočnougarska kraljevina
Osmanska Ugarska

Ugarsku je osmanski ekspanzionizam dostigao za vrijeme vladavine Žigmunda Luksemburškog (1387—1437). U narednim decenijama, nadareni vojni zapovjednik Janoš Hunjadi vodio je borbu protiv Osmanlija. Njegova pobjeda kod Beograda 1456. stabilizovala je južne granice za više od pola vijeka. Prvi kralj Ugarske bez dinastičkog porijekla bio je Matija Korvin (1458—1490), koji je vodio nekoliko uspješnih vojnih pohoda i takođe postao kralj Češke i vojvoda Austrije. Pod njegovim pokroviteljstvom, Ugarska je postala prva zemlja koja je preuzela renesansu iz Italije.[2]

Predistorija uredi

Glavni članak: Kraljevina Ugarska (1000—1301)

veliki vezir Stefan I krunisan za kralja 1000. ili 1001. godine. Ojačao je središnju vlast i primorao svoje podanike da prihvate hrišćanstvo. Iako svi pisani izvori ističu samo ulogu njemačkih i italijanskih vitezova i duhovnika u tom postupku, značajan dio mađarskog vokabulara vezanog za poljoprivredu, religiju i državna pitanja preuzet je iz slovenskih jezika. Građanski ratovi i paganski ustanci, zajedno sa pokušajima careva Svetog rimskog carstva da prošire svoju vlast nad Ugarskom, ugrozili su novu monarhiju. Monarhija se učvrstila za vrijeme vladavine Ladislava I (1077—1095) i Kolomana (1095—1116). Ovi vladari su uz podršku dijela mjesnog stanovništva zauzeli Hrvatsku i Dalmaciju. Obje oblasti su zadržale svoj autonomni položaj.

Bogata neobrađenom zemljom, nalazištima srebra, zlata i soli, Ugarska je postala omiljeno odredište pretežno njemačkih, italijanskih i francuskih kolonista. Ovi doseljenici su uglavnom bili seljaci koji su se naselili po selima, ali bilo je i zanatlija i trgovaca, koji su osnovali većinu gradova kraljevine. Njihov dolazak je odigrao ključnu ulogu u oblikovanju urbanog načina života, navika i kultura u srednjovjekovnoj Ugarskoj. Položaj kraljevine na raskrsnici međunarodnih trgovačkih puteva, pogodovao je koegzistenciji nekoliko kultura. Romaničke, gotičke i renesansne građevine i književna djela pisana latinskim jezikom, dokazuju pretežno rimokatolički karakter kulture; ali postojale su i pravoslavne, pa i nehrišćanske manjinske zajednice. Latinski je bio jezik zakonodavstva, uprave i sudstva, ali je „jezički pluralizam” doprinio opstanku mnogih jezika, uključujući i veliku raznolikost slovenskih dijalekata.

Preovlađivanje kraljevskih posjeda u početku je garantovalo suvereno prevashodan položaj, ali je otuđenje kraljevskih zemalja dovelo do pojave samosvjesne skupine manjih zemljoposjednika, poznatih kao „kraljevske sluge”. Oni su primorali Andriju II da izda Zlatnu bulu 1222. godine, „jedan od prvih primjera ustavnih ograničenja koja su stavljena na ovlašćenja evropskog monarha” (Fransis Fukujama). Mongoli su zadali veliki udarac kraljevini tokom invazije od 1241. do 1242. godine. Nakon toga, kumanske i jaške skupine su se naselili u središnjim nizijama, a kolonisti su stigli iz Moravske, Poljske i drugih obližnjih zemalja. Uz podršku monarha, zemljoposjednici su nakon povlačenja Mongola otpočeli s podizanjem tvrđava, što je dovelo do razvoja poluautonomnih „pokrajina” u kojima su dominirali moćni magnati. Neki od ovih magnata su čak osporili autoritet Andrije III (1290—1301), posljednjeg muškog potomka domaće dinastije Arpadovića. Poslije njegove smrti uslijedio je period međuvlašća i bezvlašća. Središnja vlast je ponovo uspostavljena tek početkom dvadesetih godina 14. vijeka.

Međuvlašće (1301—1323) uredi

Za više informacija pogledajte: Bitka kod Rozhanovca, Ladislav III Kan, Matija III Čak i Amadej Aba
 
Karta Kraljevine Ugarske iz 14. vijeka s prikazom teritorija pod kontrolom oligarha.

Andrija III je preminuo 14. januara 1301. godine. Njegova smrt stvorila je priliku za desetak velikaša, ili oligarha, koji su do tada dostigli defakto nezavisnost od monarha[3] da bi ojačali svoju autonomiju.[4] Prisvojili su sve kraljevske dvorce u nizu županija, iz kojih su svi bili obavezni ili da prihvate njihovu prevlast ili da odu.[5] Npr. Matija III Čak je imao vlast nad četrnaest županija na prostoru današnje Slovačke,[6] Ladislav Kan je upravljao Transilvanijom, a Ugrin Čak je kontrolisao velike teritorije između Save i Drave.[7] U Dalmaciji i Hrvatskoj je stanje za krunu bilo još teže, pošto su ban Pavle Šubić i Babonići stekli defakto nezavisnost, pri čemu je Pavle čak kovao sopstveni novac, a savremeni hrvatski istoričari ga nazivaju „nekrunisanim kraljem Hrvata”.

Saznavši da je Andrija III preminuo, ban Šubić je pozvao Karla Anžujskog, sina pokojnog Karla Martela, da preuzme prijesto, koji je ubrzo stigao u Ostorgom gdje je krunisan za kralja.[8] Međutim, većina svjetovnih velikaša protivila se njegovoj vladavini i ponudila prijesto sinu češkog kralja Vaclava II.[9] Mladi Vaclav nije mogao da ojača svoj položaj[10] i odrekao se krune u korist bavarskog vojvode Otona III 1305. godine.[3] Njega je na kraju primorao Ladislav Kan da napusti kraljevinu 1307. godine.[11] Papski legat je 1310. ubjedio sve velikaše da prihvate vladavinu Karla Anžujskog, ali je većina teritorija ostala izvan kraljevske kontrole.[12]

Pomoću prelata i sve većeg broja manjih plemića, Karlo I je pokrenuo niz ekspedicija protiv velikaša.[13][14] Iskoristivši nedostatak jedinstva među njima, pobijedio ih je jednog po jednog.[13] Prvu pobjedu odnio je u bici kod Rozhanovca 1312. godine.[15][16] Međutim, najmoćniji vlastelin Matija Čak je sačuvao svoju autonomiju sve do smrti 1321. godine, dok su Babonići i Šubići potčinjeni tek 1323. godine.[13][17]

Anžujci na ugarskom prestolu uredi

Glavni članak: Anžujci

Na spoljnopolitičkom planu Karlo se oko Mačve sukobio sa srpskim kraljem Milutinom koji je ove oblasti zauzeo od Dragutinovog naslednika Vladislava. Dragutinov sin zatražio je pomoć svog nekadašnjeg suparnika, što je Karlu Robertu poslužilo kao povod da prodre na spornu teritoriju (uključujući i Golubac i Beograd) i zauzme je (početkom 1317. godine). Ratovanje je sa prekidima trajalo do 1320. godine, a nastaviće se i tokom vladavine Milutinovog unuka. Baboniće je Karlo porazio 1322. godine, osvajajući Slavoniju (do potpunog osvajanja Slavonije došlo je 1326/7. godine nakon poslednje pobune ove porodice), a iste godine i Šubiće (odvodeći Mladena kao zarobljenika)[b]. Vlaški vladar, osnivač vlaškog vojvodstva, Bazarab, koji je u početku prihvatao Karlovu vlast, otkazao mu je poslušnost 1326. godine, uzdajući se u pomoć bugarskog cara Mihaila. Karlo je lično krenuo sa vojskom na njega 1330. godine, ali je pretrpeo svoj najveći poraz od Brđana, nakon čega je napad na Vlašku propao. Pri kraju svoje vladavine, Karlo Robert je u dva maha ratovao protiv Srbije, odnosno mladog kralja Dušana, koristeći se njegovom zauzetošću protiv Vizantije. Karlo je na leto 1335. godine prodro sve do Žiče, ali su Srbi, zaključivši mir sa Andronikom, krenuli protiv Karla proteravši ga preko Save i pustošeći Srem. Sedam godina kasnije, 1342. godine, Karlo Robert ponovo ratuje sa Srbima[18].

Dolazeći na vlast, Karlo je omogućio stasavanje nove, anžujske aristokratije, koja je zamenila arpadsku. Njeno jezgro činila je malobrojna pratnja koja je sa Karlom došla iz Napulja. Od njih vredi pomenuti porodice Drugeta i Gorjanskih. Županijsku vojsku je, sa raspadom kraljevskih županija tokom 13. veka, zamenila feudalna vojska velikaša, potčinjena neposredno kralju kao vrhovnom zapovedniku. Velikaške čete nazivane su „banderijama” (italijanski: bandera — zastava). Naziv je ostao do 1918. godine. Istorijski značaj od Karlovih brakova ima samo brak sa Jelisavetom Pjast, ćerkom poljskog kralja Vladislava, čiji je brat Kazimir III 1330. godine došao na vlast, na kojoj će se zadržati do 1370. godine. On nije imao dece, te je 1339. godine zaveštao poljsku krunu Karlu Robertu i njegovim potomcima[19].

Ugarska kao velesila uredi

Glavni članak: Lajoš I Anžujski
 
Lajoš Anžujski

Stogodišnji rat doveo je do slabljenja zapada i prenošenja centra moći evrospkog kontinenta na istok, gde su tamošnje države doživele značajan uspon: Češka pod Karlom IV, Poljska kod Kazimirom III i Ugarska pod Lajošem I Anžujskim (1342—1382). Istovremeno, Srbija doživljava svoj najveći uspon pod Dušanom, koji je uslovljen slabljenjem Vizantijskog carstva pod naletima Turaka.

Ladislavovi ratovi mogu se svrstati u tri grupe: napuljske, mletačke i balkanske. Napuljske, koji nisu imali mnogo veze sa Ugarskom, izazvalo je ubistvo Lajoševog mlađeg brata Andrije, koji sa svojom suprugom Jovanom (Aleksandar Dima joj je posvetio roman) nije bio u dobrim odnosima (1345). Lajoš je zahtevao od pape Klementa VI, sizerena Napuljske kraljevine, da vlast sa Jovane prenese na njega, što je ovaj odugovlačio. Lajoš je 1347. godine zaključio desetogodišnje primirje sa Venecijom i sa svojom vojskom upao u Napulj, prelazeći prethodno preko severne Italije. Karla Dračkog, koga je smatrao vinovnikom Andrijinog ubistva, je naredio da ubiju, dok je Jovana pobegla u Marsej. Na Siciliji se Lajoš proglasio kraljem, a februara 1348. godine je trijumfalno ušao u Napulj. Zbog izbijanja kuge on se već na proleće povlači iz Italije, ostavljajući tamo vođu nemačkih najamnika, Ulriha Volfurta. Jovana je nakratko uspela povratiti vlast u Napulju, ali je sve to osujetio nov dolazak Lajoša (1350). Svestan da vlast u Napulju ne može zadržati, uz posredovanje pape, ugarski kralj se izmirio sa Jovanom 1352. godine, odričući se napuljskih teritorija, a za uzvrat dobijajući oslobođenje plaćanja crkvenog desetka papi u Ugarskoj. Jedina pokrajina Napuljske kraljevine koja je ostala pod njegovim uticajem je Dračko vojvodstvo (srednjoalbansko primorje), pod Karlom Topijom. Epilog borbi oko Napulja dogodio se 1381. godine. U sukobu pape Urbana VI i avinjonskog protivpape Klimenta VII, Jovana je podržala ovog drugog, zbog čega je papa Urban lišio Jovanu napuske krune nudeći je Lajošu. Lajoš ponudu nije prihvatio, ali je na presto doveo svog štićenika i vaspitanika, mladog Karla Dračkog. Jovana je uhvaćena i zatvorena. U zatvoru je zadavljena.

Lajoš je sredio prilike u Hrvatskoj gde su se, na ruševinama nekadašnjeg gospodstva Šubića, osamostaljivali lokalni vladari. Nakon zauzeća teritorije Hrvatske, Nelipčići i Šubići pokorili su mu se bez otpora. Lajoš je 1347. godine zamenio posede Šubića u Hrvatskoj za posede u Slavoniji. Šubići su tom prilikom dobili tvrđavu Zrin, nakon čega se u izvorima pominju i kao Zrinski. Druga ugarska vojska zauzela je Zadar, izazivajući time sukob sa Mletačkom republikom. Mlečani su opseli Zadar porazivši kraljevu vojsku koja je pošla da ga deblokira. Suočen sa stanjem u Italiji, Lajoš je zaključio primirje sa Mletačkom.

Borba oko Dalmacije nastavila se posle osam godina. Na strani Karla učestvovao je u ratu i gospodar Padove, Frančesko Karara. Papi je ugarski kralj srenuo pažnju da su Mlečani saveznici šizmatičkog srpskog cara Dušana. Lajoš je napao severnu Italiju, ali se zaustavio pred zidinama Treviza, gde je krajem 1356. godine zaključio primirje. U međuvremenu, dalmatinski gradovi su se pobunili i zbacili mletačku vlast. Zadarskim mirom (1358), Mletačka republika zauvek se odrekla Hrvatske i Dalmacije, odnosno istočne jadranske obale, dozvolivši i slobodnu plovidbu ugarskih brodova po moru i trgovinu u Veneciji. Dalmatinski gradovi preuzeli su obavezu da ugarsku mornaricu u slučaju rata pomažu sa po jednom galijom. Zauzvrat, garantovana im je autonomija. Na čelo pokrajine postavljen je ban. Posebnim ugovorom u Višegradu, vrhovnu ugarsku vlast prihvatio je i Dubrovnik. Nakon raspada Srpskog carstva, ugarsku vlast prihvatio je 1371. godine i Kotor. Ugarska vlast sada se protezala do Drača odakle je vladao njegov rođak, Karlo Topija.

Novi rat sa Mletačkom republikom izbija 1378. godine, kada Mlečani zauzimaju slabo branjeni Kotor. Ratnu situaciju na moru preokrenuli su ugarski saveznici, Đenovljani. Venecija je opsednuta sa kopna i mora (Đenova, Ugari, Verona, Austrijsko vojvodstvo). Mlečani su uspeli poraziti đenovljansku flotu u Kjođi, istovremeno pregovarajući sa najsnažnijim protivnikom, Ugarskom. Mirom u Gorinu iz 1381. godine potvrđene su odredbe Zadarskog mira, a Mletačka je pristala i na plaćanje godišnjeg danka od 7000 dukata. Pri kraju Lajoševe vladavine, Ugarska se nalazila na vrhuncu moći.

Na Balkanu, Lajoš se mešao u unutrašnja pitanja Bosne, oženivši se 1353. godine ćerkom Stjepana II Kotromanića, Jelisavetom. Stjepanov naslednik, ban Tvrtko, sukobio se sa Ugarskom oko Huma (Hercegovine) koju je ugarski kralj tražio na ime miraza. Lajoš 1363. godine prodire u Bosnu i zaustavlja se kod grada Sokola, a iste godine Ugari napadaju Usoru. Iako su ovi ugarski napadi završeni neuspešno, odnosi su se popravili 1366. godine kada je Tvrtko bio primoran da traži pomoć ugarskog kralja u vezi pobune svog mlađeg brata. Odnosi su dobri do Lajoševe smrti.

O Lajoševom ratu sa Dušanom 1342. godine nema nikakvih podataka, dok su podaci o ratu iz 1354. godine ostali. Ugarske trupe povukle su se pred srpskom vojskom koja je zauzela Beograd. Srbija je, međutim, naglo oslabila posle Dušanove smrti, te su 1356. godine Ugari zauzeli Klis. Do novog rata dolazi 1359. godine, nakon napada oblasnog gospodara Vojislava Vojinovića na Dubrovnik. Tokom Lajoševog napada na Pomoravlje, njegovi vazali postaju oblasni gospodari Rastislavići. Novi rat iz 1373. godine izbija kada je Nikola Altomanović, Vojinovićev sestrić i naslednik, hteo od Dubrovnika, uz mletačku pomoć, osvojiti Ston i Pelješac. U ratu koji je usledio, Lajoš i knez Lazar su zajedničkim snagama uništili Altomanovića i međusobno podelili njegove oblasti[20].

Odnosi sa Vlaškom pogoršali su se 1368. godine kada je vlaški vojvoda Vlajko otkazao poslušnost ugarskom kralju podstaknut od strane bugarskog bana Ivana Šišmana. Lajoševa vojska poražena je u napadu na Vlašku, nakon čega se ustalio mir koji će trajati tokom ostatka Lajoševe vladavine. Moldavija se u početku Lajoševe vladavine nalazila u vazalnom odnosu prema Zlatnoj hordi. Sekeljski župan isterao je Tatare, nakon čega je Lajoš upravu nad Moldavijom poverio lokalnom vojvodi Dragošu. Njega je zbacio vojvoda Bogdan protiv koga se Lajoš borio sledećih deset godina, obnavljajući u Moldaviji ugarsku vlast tek pred kraj svoje vladavine. Koristeći se građanskim ratom u severozapadnoj Bugarskoj, Lajoš je 1365. godine zauzeo Vidin i odveo njegovog cara Stracimira u ropstvo. Zbog nemogućnosti da tamo zadrži ugarsku vlast, Lajoš ga je 1369. godine vratio na presto kao svog vazala.

Odnosi sa Poljskom, odakle je bila Lajoševa majka, bili su dobri tokom vladavine poljskog kralja Kazimira. Nakon njegove smrti (1370), na poljski presto stupa Lajoš, čime su dve države ušle u personalnu uniju. Lajoš je porazio i zarobio svog protivnika, Vladislava Belog iz dinastije Pjast, nakon čega je krunisan u Krakovu. Personalna unija Poljske i Ugarske postojaće od 1370. do 1382. godine. Lajošev namesnik u Poljskoj bila je njegova majka Jelisaveta Pjast. Tokom ovog perioda, Litvanci su, koristeći se neraspoloženjem Poljaka prema mađarskom vladaru, podigli dve pobune (1376, 1377) koje je Lajoš uspešno ugušio.

Lajoš je nekoliko puta dolazio u vezu sa krstaškom idejom sa ciljem zaustavljanja ugarskog prodora u Evropu. Kada je u Zagrebu 1354. godine uzeo krst, on nije napao muslimane, već Dušana. Papa 1355. godine nije prihvatio ponudu srpskog cara da stane na čelo hrišćanske vojske zbog protivljenja ugarskog kralja. U vezi sa turskim nasrtajima, ugarskog kralja posetio je 1366. godine vizantijski car Jovan V Paleolog, tražeći pomoć, što je Lajoš uslovio unijom istočne i zapadne crkve. Kako ideja nije zaživela, do saradnje nije došlo[21].

Vladavina Žigmunda Luksemburškog uredi

Glavni članak: Žigmund Luksemburški

Novi građanski rat uredi

Lajoš i Jelisaveta nisu imali muške dece. Neposredno pred smrt, Lajoš je naredio da se za kralja (ne za kraljicu) kruniše njegova jedanaestogodišnja ćerka Marija (1382—1395), verena za sina Karla VI, svetorimskog cara, Žigmunda Luksemburškog. Slabost Ugarske pod Marijom iskoristili su Poljaci da se osamostale i zauzmu Galiciju, kao i Tvrtko Kotromanić koji je zauzeo Kotor i dalmatinske gradove (sem Zadra). U Ugarskoj dolazi do podele između pristalica što skorijeg ozvaničenja Marijinog braka sa Žigmundom sa jedne i pristalica udaje Marijine starije sestre Katarine za francuskog Luja Orleanskog (kojoj je pripadala i kraljica-majka Jelisaveta i palatin Nikola Gorjanski). Formirala se i treća strana koja se zalagala za dolazak na vlast Karla Dračkog, jedinog muškog člana dinastije Anžujaca. Ona je imala podršku Tvrtka i braće Horvat. Delegacija predvođena Pavlom Horvatom je u Napulju ponudila Karlu ugarsku krunu. U Ugarskoj izbija građanski rat. Žigmund zauzima Budim i prisiljava svoju verenicu na brak. Uživao je podršku svog brata, češkog kralja Vaclava. Žigmund odlazi u Češku da traži pomoć za nastavak borbi, što koristi Karlo Drački da upadne u Budim. Tamo ga je već čekao sabor koga su organizovali braća Horvat. Tako je i Karlo krunisan za kralja (1385—1386). Jelisaveta je organizovala da Karlo na prevaru bude napadnut i ranjen. Podlegao je ranama 1386. godine. Jovan Horvat je uspeo pobeći preko Drave, proglasivši Karlovog sina Ladislava za kralja. Horvati su organizovali zasedu Blažu Forgaču (koji je ranio Karla) i Nikoli Gorjanskog, pobili ih i njihove glave poslali Karlovoj udovici u Napulj. Marija i Jelisaveta odvedene su u zarobljeništvo.

Protivnici napuljske strane ujedinili su se oko Žigmunda koji je proglašen ugarskim kraljem (1387—1437). Žigmund je pokušao da oslobodi kraljice. Vođe napuljske stranke udavile su Jelisavetu pred očima ćerke, nakon čega su pobegli u Napulj. Žigmund i Marija uspostavljaju vlast u Ugarskoj, a pristalice Ladislava beže između ostalog i kod Tvrtka. Sem Tvrtka, napuljska strana imala je podršku i srpskog kneza Lazara koji je, koristeći se građanskim ratom u Ugarskoj, zauzeo Mačvu i Beograd. Neposredno pred svoju pogibiju 1389. godine, Lazar se izmirio sa Žigmundom prihvatajući njegovu vrhovnu vlast. Kosovska bitka dovela je do stupanja Lazareve kneževine u vazalan odnos prema Bajazitu. Turci upadaju i u Ugarsku, u Srem i Banat. Kod Manđelosa su poraženi od strane Jovana Morovićkog, a Žigmund 1390. i 1392. godine dva puta upada u Srbiju. U Bosni se stanje takođe menja u Žigmundovu korist. Tvrtka je nasledio slabi Stefan Dabiša koga je Žigmund brzo primorao na vazalstvo. U međuvremenu Turci osvajaju Bugarsku i prodiru u Vlašku, čiji vojvoda (Mirča Hrabri) traži Žigmundovu pomoć. U bici na Rovinama Srbi učestvuju na obe strane. Na bojištu su ostali Konstantin Dejanović i Marko Kraljević. Odjeci pobede na Rovinama doprli su čak do Pariza. Žigmundu je slavlje pokvarila vest da je Marija izgubila život usled pada sa konja.

Turci su se 1396. godine osvetili za prošlogodišnji poraz u tzv. Nikopoljskom krstaškom ratu. Nakon pobede pred Nikopoljom, Turci upadaju u Banat, pustoše Beograd i Sremsku Mitrovicu. Žigmund se jedva spasao pogibije, bežeći preko Beograda u svoje kraljevstvo. Dabišin naslednik Ostoja nastavio je sa neprijateljskom Tvrtkovom politikom prema Ugarima. Žigmund je 1398. godine vodio bezuspešni rat protiv Ugara[22].

Vladavina uredi

Glavni članak: Osmansko-ugarski sukobi
 
Žigmund Luksemburški, Pizanelo

Politikom smanjivanja uticaja plemstva, Žigmund je stvorio široku opoziciju svojoj vlasti. Žigmund je ukinuo klauzulu Zlatne bule o otporu, i na značajne funkcije počeo dovoditi strance. Žigmund je uhaošen 1401. godine, a savet barona, koji je privremeno preuzeo vlast, pozvao je Ladislava da preuzme krunu. Građanski rat je tako obnovljen. Žigmund se brzo oslobodio zarobljeništva i, uz pomoć Gorjanskog, pobegao iz zemlje. Ladislav se vratio u Ugarsku, ali nije imao hrabrosti da ide u njenu unutrašnjost, što koriste Žigmundove pristalice da obnove vlast u nekim delovima Ugarske. Ladislav se vratio u Napulj, ostavljajući u Zadru Hrvoja Vukčića kao svog namesnika. U Bosni usled događaja u Ugarskoj dolazi do smene na prestolu. Ostoja, koji je pružio podršku Žigmundu, zbačen je od strane Hrvoja, a na njegovo mesto došao je Tvrtko II. On je napadnut od strane ugarske vojske, odveden kod Žigmunda, gde je primoran na vazalstvo. Bitka kod Angore 1402. godine oslobodila je na neko vreme Ugarsku od turske opasnosti. U Osmanskom carstvu izbija dugogodišnji građanski rat između Bajazitovih sinova. Vrhovnu vlast Ugarske prihvatio je 1404. godine i Stefan Lazarević, dobijajući zauzvrat Beograd, Mačvu i posede u Ugarskoj. Tvrtko se 1408. godine pobunio protiv ugarskog kralja koji upada u Bosnu, zarobljava ga i postavlja na njegovo mesto Ostoju. Žigmundovu vlast tada je prihvatio i Hrvoje Vukčić Hrvatinić, stvarni gospodar Bosne i Dalmacije. Dve godine kasnije, Žigmund se i sam krunisao za bosanskog kralja.

Otprilike u ovo vreme pada osnivanje Žigmundovog viteškog „Zmajevog reda” u koga su ušli i Stefan Lazarević i Hrvoje Vukčić. Žigmund aktivno uzima učešća u borbi za svetorimsku krunu što će za neko vreme odvratiti njegovu pažnju sa događaja na Balkanu. Krunisao se za nemačkog kralja i predsedavao je Saborom u Konstancu u južnoj Nemačkoj. Koristeći se zauzetošću Sandalja Hranića u borbi oko turskog prestola, Hrvoje je napao i zauzeo njegove teritorije. Žigmund ga je proglasio izdajnikom i lišio ga svih teritorija. Hrvoje se obratio za pomoć Turcima koji upadaju u Bosnu i nanose poraz Mađarima kod Lašve. Veliki broj ugarskih uglednih vojskovođa pao je u tursko ropstvo. Time su Turci ugrozili neposrednu ugarsku vlast u Bosni. U narednim godinama Turci i Mađari bore se u Vlaškoj, gde je turski pretendent Radul odneo pobedu nad ugarskim pretendentom Danom. Njih dvojica smenjivali su se na vlaškom prestolu sa promenom ratne sreće sve do 1432. godine, kada Turci ostvaruju prevlast, a na presto dolazi Vlad II Drakul.

Najvredniji ugarski saveznik u borbi sa Turcima tada su bili Srbi. Stefan Lazarević je do kraja života ostao veran Žigmundov vazal. Sporazumom u Tati Žigmund je priznao za Stefanovog naslednika Đurđa Brankovića, njegovog sestrića, pod uslovom da mu Srbi vrate Beograd i Golubac. Nakon Stefanove smrti (1427), Beograd je vraćen Ugarskoj, a upravnik Golupca, Jeremija, predao se Turcima jer mu nije isplaćen neki dug. Pred Golupcem je Žigmund doživeo svoj drugi veliki poraz od Turaka 1428. godine.

Koristeći smrt Sandalja Hranića, Žigmund je pokušao da zauzme Hum, što mu nije pošlo za rukom. Otpor mu je pružio Sandaljev naslednik i sinovac, Stefan Vukčić Kosača. Međutim, Žigmund je nadoknadio ovaj poraz uspehom u Bosni gde je povratio Tvrtka na vlast, zauzimajući gradove od turskog pretendenta Radivoja Ostojića. To dovodi do obnove rata sa Turcima u kojima je najviše stradala Srbija, preko koje su krstarile obe vojske.

Mlečani su 1399. godine prestali plaćati danak Ugarima utvrđen Torinskim mirom (1382). Oni su 1409. godine kupili dalmatinske posede od Ladislava, a hteli su platiti i Žigmundu, na šta ovaj nije hteo pristati. Oko Dalmacije su do 1432. godine vođene borbe, nakon čega je, uz posredovanje pape Evgenija IV zaključen mir na osnovu statusa kvo. Ugari su zauvek izgubili Dalmaciju. Dalmatinsko zaleđe zauzeće delimično Turci, a Franc I Habzburški uspostaviće svoju vlast tamo nakon pada Mletačke republike 1797. godine. Nakon Napoleonovih ratova, Dalmacija je vraćena u posed Habzburgovaca gde će ostati do 1918. godine, kada će ući u sastav Kraljevine SHS[23].

Doba Hunjadija uredi

Glavni članak: Janko Hunjadi
 
Bitka kod Varne 1444. godine.

Žigmund je umro decembra 1437. godine. Ne želeći da prihvate vladavinu Žigmundove ćerke, Mađari su krunu poverili Albertu V Habzburškom (1438—1439). Tako su se Habzburgovci konačno, nakon više vekova, domogli ugarskog prestola. Turci za to vreme napreduju. Oni 1439. godine zauzimaju Smederevo i poslednje ostatke Srpske despotovine. Đurađ Branković beži u Ugarsku, pa u Zetu. Albert je umro oktobra 1439. godine ostavljajući iza sebe trudnu suprugu Jelisavetu. Neki velikaši smatrali su da treba sačekati da se dete rodi, pa ako je muško da preuzme vlast, a ako ne da izaberu novog kralja. Međutim, usled turske opasnosti, velikaši su odlučili da za kralja postave petnaestogodišnjeg poljskog kralja Vladislava III Jagelonca (1440—1444) računajući i na poljske resurse. Ukoliko Jelisaveta rodi sina, on će naslediti Vladislava, a ukoliko rodi ćerku, ona će se udati za Vladislava koji će tako zadržati krunu. Jelisaveta je u međuvremenu rodila sina i, po savetu Ulriha Celjskog, povukla pristanak na sporazum. Za kralja je proglasila svog novorođenog sina Ladislava V (1440—1457). Novi građanski rat izbio je usled turske opasnosti. Većina velikaša podržavala je Vladislava, ali su oni najjači, uključujući i Đurđa Brankovića, podržavali Ladislava. Pristalice Vladislava su na kraju prevladale. Turci dopiru do Beograda koga bezuspešno opsedaju. Tih godina na istorijsku pozornicu popeo se Jovan (Janoš, Janko) Hunjadi, severinski ban iz vremena kralja Alberta.

Pobeda Janka Hunjadija kod Sentimre nad vojskom Mezid-bega ohrabrila je hrišćane da organizuju krstaški rat u cilju sprečavanja daljeg turskog prodora. Prva faza Varninskog krstaškog rata poznata je i kao Duga vojna. Duhovni podstrekač rata bio je papski kardinal Julijan Čezarini, a vođe Vladislav i Đurađ Branković. Preko Niša i Pirota, hrišćani su stigli čak do Sofije. Dalje nisu mogli napredovati zbog zime, te su se vratili u Ugarsku. Vešt diplomata, sultan Murat je odvojio Đurđa od krstaša pristajući Segedinskim mirom na obnovu Srpske despotovine. To je produžilo postojanje srpske srednjovekovne države sledećih 15 godina. Ostatak hrišćanske vojske poražen je 1444. godine u velikoj bici kod Varne. Čezarini i Vladislav su na bojnom polju izgubili živote, a Hunjadi se spasao[24].

Vlast u Ugarskoj nakon Vladislavove pogibije preuzima državni savet i sedmorica kapetana. Sabor je odlučio da ne bira novog kralja, već da potvrdi izbor Ladislava, pod uslovom da ga njegov rođak, Fridrih Habzburški, vrati zajedno sa ugarskom krunom. Ovaj je to odbio. Godine 1446. Janko Hunjadi preuzima vlast u Ugarskoj sa titulom guvernera. Njegov krstaški rat iz 1448. godine završen je velikim porazom na Kosovu. U Ugarsku je 1452. godine vraćen Ladislav koga je Fridrih pod pritiskom građana Beča morao osloboditi. Kao guverner, Hunjadi je po mišljenju svojih protivnika, sada bio nepotreban. Turci u međuvremenu osvajaju delove Srpske despotovine i ponovo opsedaju Beograd. Hunjadi je uspeo da izdrži opsadu, ali je umro neposredno nakon pobede od kuge. Do kraja 1456. godine, umro je i Đurađ Branković. Turcima više niko nije stajao na putu ka potpunom osvajanju Srbije. U Ugarskoj nakon Hunjadijeve smrti izbija otvoren građanski rat između njegovih sinova (Ladislava i Matije) i kralja. Vođa Hunjadijeve stranke bio je Mihailo Silađi, branilac Beograda. Ladislav je primoran da napusti zemlju, vodeći sa sobom Matiju Hunjadija kao zarobljenika. Umro je u Pragu 1457. godine[25].

Vladavina Matije Korvina uredi

Glavni članak: Matija Korvin
 
Matija Korvin

Hunjadijeva stranka izabrala je Matiju za kralja (1458—1490) pod uslovom da se ovaj oženi Anom, ćerkom palatina Ladislava Gorjanskog. Do Matijinog povratka u Ugarsku, zemljom je upravljao Mihailo Silađi. Međutim, posle smrti Ladislava Posmrčea 1457. godine, izabran je i novi narodni kralj, Đorđe Pobjedarski, koji je ugarskim poslanicima zabranio da Matiji kažu da je izabran za kralja dok ovaj ne pristane da se oženi njegovom ćerkom Katarinom. Ništa ne sluteći o veridbi koju su mu ugovorile pristalice u Ugarskoj, Matija je pristao na zahtev češkog kralja i time zaoštrio svoje odnose sa palatinom, Mihailom Silađijem (svojim ujakom) i Nikolom Iločkim (starim protivnikom porodice Hunjadi). Matija je ipak uživao podršku većine u Ugarskoj. Silađi je 1461. godine zarobljen od strane Turaka i odveden u Carigrad gde je i umro. Dve godine ranije je osvajanjem Smedereva sultan Mehmed okončao postojanje srpske srednjovekovne države. U međuvremenu je umro i Ladislav Gorjanski. U Ugarskoj se Matiji suprotstavljao jedino Fridrih III Habzburški koji je već 20 godina držao ugarsku krunu u svom posedu. Do sporazuma je došlo 1463. godine. Ladislav je pristao na otkup, da Fridrih zadrži titulu ugarskog kralja koju su mu ustanici dali i uzajamno nasleđivnje samo da bi dobio krunu.

U Bosni su obnovljeni sukobi Ugarske i Turske. Turci 1463. godine osvojili poslednje ostatke Bosanske kraljevine. Stefan Tomašević, poslednji kralj Srbije i Bosne, stradao je u borbi sa Turcima. Matijina vojska je kao reakcija na pad Bosne prodrla na njenu teritriju, oslobađajući Jajce i Srebrenik. Tamo su formirane dve ugarske banovine. U službu Matije Korvina stupio je unuk Đurđa Brankovića, Vuk Grigorijević (Zmaj Ognjeni Vuk).

Nakon smrti svog tasta Đorđa Pobjedarskog, Matija je pokrenuo borbu za ugarsku krunu. Njegova vojska je prodrla u Moravsku gde se u Olomicu 1469. godine proglasio češkim kraljem. Njegovu titulu, međutim, nisu prihvatili ni Fridrih ni papa ni nemački kneževi, te je se Matija odrekao u korist Kazimira IV, poljskog kralja i sina Vladislava.

Borbe protiv Turaka nastavljaju se u Srbiji (gde Mehmed 1470. godine gradi tvrđavu Šabac na Savi) i Vlaškoj (gde su Mađari pružali podršku Stefanu Velikom). Opsada Šapca 1476. godine poslednja je bitka protiv Turaka koju je Matija lično predvodio. Kasnije će rukovođenje preuzeti njegove vojskovođe. Smrt Mehmeda Osvajača (1481) dovela je do nastavka borbi. Međutim, Bajazit II je uspeo da održi tursku vlast na Balkanu. Borbe sa Ugarima trajaće do 1483. godine kada je zaključeno primirje koje se više puta produžavalo.

U obnovljenom ratu sa Fridrihom Habzburškim, Matija zauzima Štajersku. Njegovi podanici postaju Jovan i Đorđe Branković kojima je dodelio posede u Sremu. Srbe je ugarski kralj koristio za borbu sa Turcima, te je Belmuževićima dao posede u Bačkoj, a Jakšićima u Banatu. Vrhunac Matijine vladavine bio je zauzimanje Beča 1485. godine. Držao ga je dve godine. Matija je umro 1490. godine[26].

Jagelonci i pad Ugarske pod Turke uredi

Glavni članak: Jagelonci

Nakon Matijine smrti pojavilo se više pretendenata na presto: Habzburzi Fridrih i Maksimilijan, poljski kralj Jan Olbraht i njegov brat, češki kralj Vladislav. Velikaši su se odlučili za Vladislava (1490—1516) kako bi sačuvali Matijina osvajanja u Češkoj. Maksimilijan i Jan nisu odustali od prestola. Napali su Ugarsku. Vladislav se sporazumeo sa svojim bratom, a potom je isterao Maksimilijana iz zemlje.

Primirje sa Turskom isteklo je 1491. godine. Pljačkaški napad Turaka pokušao je 1493. godine zaustaviti hrvatski ban Emerih Derenčenji koji je poražen na Krbavskom polju. Na bojištu je izginulo mnogo hrvatskih plemića. Sa Turcima je 1495. godine sklopljeno primirje koje je zbog stalnih čarki obnavljano 1498. i 1503. godine. Zauzetost Osmanskog carstva u ratu sa Persijom spasla je na određeno vreme Ugarsku.

Posle smrti Vladislava 1516. godine, nasledio ga je desetogodišnji sin Lajoš II (1516—1526), poslednji srednjovekovni kralj Ugarske. Umesto njega upravljalo je namesništvo koje nije vodilo računa o državnim interesima. Suočen sa finansijskim teškoćama kraljevski dvor je bio primoran da pozajmljuje ogromnu sumu novca od bankarske kuće Fugera koja je zauzvrat tražila pravo na ekspolataciju ugarskih rudnika. Snaga ugarske vladajuće klase razdirana je međusobnim borbama u želji za sticanjem vlasti[27].

Mohačka bitka uredi

Glavni članak: Mohačka bitka
 
Mohačka bitka

Sulejman, jedini preživeli Selimov sin, u mladosti je bio namesnik Manise. Svoga oca je zamenjivao u prestonici dok je ovaj bio na dalekim pohodima. Pobunjenici na Porti smatrali su da se Sulejman neće uspeti održati na prestolu, ali su se prevarili. Sulejman je učvrstio tekovine svoga oca i postigao je unutrašnji mir Carstva. Sulejman je preduzimao više pohoda ka Evropi, Bliskom istoku i Mediteranu. Glavni pravac prodora Sulejmanove vojske bio je ka Srednjoj Evropi koju je napadao devet puta, dok je ka Bliskom istoku prodirao tri, a na Mediteranu dva puta. Prvi pohod Sulejmana u Srednjoj Evropi uperen je protiv Ugarske. Kao povod je iskoristio nedolično Lajoševo ponašanje prema turskom poslaniku u Budimu. Sulejman je iz Istanbula krenuo maja 1521. godine i stigao pred Beograd. Ovaj značajan grad na Dunavu neuspešno je opsedao Mehmed II Osvajač. Čuveni Sulejmanov pradeda nije uspeo da osvoji Beograd, ali je Sulejmanu to pošlo za rukom. Grad je pao 29. avgusta. Pored Beograda, Turci osvajaju još nekoliko utvrđenja na Dunavu. Sultan se nakon osvajanja Beograda vratio u Istanbul. Neprijateljstva sa Ugarskom obnovljena su 1525. godine zbog niza pograničnih čarki. Aprila 1526. godine Sulejman je krenuo ka Ugarskoj i sukobio se sa neprijateljem u močvarnoj ravnici kod Mohača. Bitka je trajala dva sata. Kralj Lajoš je poginuo u bici, a put za Budim bio je otvoren. Sulejman ga zauzima 11. septembra i za Lajoševog naslednika postavlja Jovana Zapolju, vojvodu Transilvanije. Ugarsko plemstvo, protivnici Zapolje, izabrali su dva meseca kasnije za kralja Ferdinanda Habzburškog, brata Karla V[28].

Epilog uredi

Ferdinand je pokrenuo borbu protiv Zapolje koji traži sultanovu pomoć. Sulejman je 1529. godine pokrenuo svoj treći pohod na Ugarsku (tom prilikom je svojoj tituli dodao i titulu beglerbega Rumelije). Budim je ponovo zauzet, Zapolja potvrđen za kralja, ali Sulejman nastavlja dalje i 27. septembra stiže do zidina Beča. Prva opsada Beča završena je neuspešno. Sultan je podigao opsadu oktobra iste godine. Turska je dosegla svoje krajnje granice ka zapadu. Četvrti pohod na Evropu osmanski hroničari nazivaju „pohodom na Nemačku”. Sulejman 1532. godine opseda Keseg i dopire dopire do Graca, ali prekasno (u septembru kada je ratna sezona već bila završena) te se mora povući. Ovaj pohod završen je primirjem bez teritorijalnih promena[29].

Stanovništvo uredi

U početku su većinsko stanovništvo u Kraljevini Ugarskoj činili Sloveni, dok su Mađari predstavljali vladajući sloj društva. Veliki deo Panonskih Slovena se vremenom pomađario i utopio u Mađare, čime su Mađari kao etnička grupa izgubili neke od svojih prvobitnih etničkih osobina. Ovo pretapanje Slovena u Mađare se uglavnom dešavalo u centralnim delovima Ugarske (severna Panonija), dok su se u perifernim područjima Sloveni održali kao posebna etnička grupa, što je bilo posebno izraženo na području južne Panonije, odnosno srednjovekovne Banovine Slavonije čije slovensko stanovništvo (etnički Slavonci) nije podleglo mađarizaciji. Međutim, čak i u oblastima severne Panonije, u kulturnom i lingvističkom nasleđu mađarskog stanovništva Panonske nizije očuvali su se mnogi tragovi etničke i jezičke posebnosti prvovitnog slovenskog stanovništva.[30]

U Ugarskoj je takođe bilo i Vlaha i Nemaca, kao i nekih manjih etničkih grupa poput Sekelja, Kumana, Pečenega i Jasa.

Vidi još uredi

Napomene uredi

  1. ^ Posljednji paganski Kumani su definitivno pokršteni u 16. vijeku, uglavnom prelaskom u protestantizam.
  2. ^ Mladena Šubića je na vlast postavio upravo Karlo Robert 1312. godine. U međuvremenu, koristeći se kraljevom zauzetošću na drugoj strani, Mladen je samostalno ovladao Hrvatskom. U borbi protiv Mladena, Karlo se koristio pomoću pokorenih Babonića, Stjepana I Kotromanića i Mletačke republike.

Reference uredi

  1. ^ Kottra, Györgyi Csákváriné (2011). Magyar zászlók a honfoglalástól napjainkig (na jeziku: mađarski). Kossuth. str. 33. ISBN 978-963-09-6494-4. Pristupljeno 11. 9. 2022. 
  2. ^ Farbaky, Péter; Waldman, Louis Alexander (2011). Italy & Hungary: Humanism and Art in the Early Renaissance (na jeziku: engleski). Villa I Tatti. ISBN 978-0-674-06346-4. Pristupljeno 12. 9. 2022. 
  3. ^ a b Kontler 1999, str. 84.
  4. ^ Engel 2001, str. 111; 124.
  5. ^ Makkai 1994, str. 34.
  6. ^ Kirschbaum 2005, str. 44-45.
  7. ^ Engel 2001, str. 126.
  8. ^ Engel 2001, str. 128.
  9. ^ Kontler 1999, str. 87.
  10. ^ Engel 2001, str. 129.
  11. ^ Engel 2001, str. 130.
  12. ^ Makkai 1994, str. 37.
  13. ^ a b v Kontler 1999, str. 88.
  14. ^ Engel 2001, str. 132.
  15. ^ Engel 2001, str. 131.
  16. ^ Makkai 1994, str. 37-38.
  17. ^ Engel 2001, str. 133.
  18. ^ ISN 1 1999, 511-2
  19. ^ Rokai 2002, str. 57–62
  20. ^ ISN 2 1982, 38-9
  21. ^ Rokai 2002, str. 62–70
  22. ^ Rokai 2002, str. 70–4
  23. ^ Rokai 2002, str. 74–86
  24. ^ ISN 2 1982, 235-9
  25. ^ Rokai 2002, str. 86–92
  26. ^ Rokai 2002, str. 92–9
  27. ^ Rokai 2002, str. 110–18
  28. ^ Mantran 2002, str. 235–8
  29. ^ Mantran 2002, str. 238–40
  30. ^ Richards 2003.

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Краљевина_Угарска_(1301—1526)&oldid=27602632”