Republika Srpska
Republika Srpska, nezvanično Srpska, jedan je od dva entiteta u Bosni i Hercegovini, pored Federacije Bosne i Hercegovine.[7] Nalazi se u jugoistočnoj Evropi, tačnije na zapadnom dijelu Balkanskog poluostrva. Najveći grad je Banja Luka i predstavlja sjedište većine institucija Republike Srpske, kao i njeno političko, administrativno, privredno i univerzitetsko središte.[8] Srpska se graniči državnom granicom sa Republikom Srbijom, Crnom Gorom i Republikom Hrvatskom, a međuentitetskom linijom razgraničenja sa Federacijom Bosne i Hercegovine.
Nastala je 9. januara 1992. godine kao Republika srpskog naroda Bosne i Hercegovine odlukom Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini.[9] U avgustu 1992. preimenovana je u Republika Srpska,[10] a Opštim okvirnim sporazumom za mir u Bosni i Hercegovini potpisanim 21. novembra 1995. godine postala je međunarodno priznata kao jedan od dva entiteta Bosne i Hercegovine.[11]
Prema podacima popisa stanovništva 2013. godine, u Republici Srpskoj je stanovalo ukupno 1.170.342 lica.[2] Rezultati popisa iz 2013. godine pokazuju i to da je u Republici Srpskoj ukupan broj domaćinstava iznosio 408.825, a stanova 584.261.[12]
Republika Srpska je član Skupštine evropskih regiona, koja pruža podršku regijama u procesu evropskog proširenja i globalizacije.[13][14] Predstavništva Republike Srpske u inostranstvu doprinose unapređenju svih oblika saradnje sa institucijama i organizacijama u inostranstvu.[14] Republika Srpska ima osam predstavništva u inostranstvu i to u: Austriji, Belgiji, Grčkoj, Izraelu, Njemačkoj, Rusiji, SAD i Srbiji.[15]
Etimologija
Republika Srpska etimologiju imena temelji na titularnom narodu Srba.[9][16]
Na njenom prostoru kroz istoriju su postojale mnoge države koje danas poznajemo sa pridjevom Srpska u imenu: Srpska zemlja, Srpska kneževina, Srpska kraljevina, Srpska carevina, Srpska Bosna, Srpska despotovina. U novom vijeku, pored postojanja susjedne Srbije, koja etimologiju svog imena temelji na imenu istog naroda, uspostavljana je još jedna teritorija sa nazivom istog titulanta: Država Slovenaca, Hrvata i Srba.[17] Na prostoru ove teritorije kasnije su nastale posebne države Slovenaca i Hrvata, ali pola vijeka nakon toga i dvije teritorije trećepomenutog naroda, Srba, i to Republika Srpska Krajina (koja više ne egzistira) i Republika Srpska.[9] Prije konačnog usvajanja imena, Republika Srpska je prvobitno nosila ime Republika srpskog naroda Bosne i Hercegovine, zatim Srpska Republika Bosna i Hercegovina, da bi na kraju bilo predloženo i Srpska Republika, ali je ipak usvojeno sadašnje ime.[9][18][19]
Zbog pretjeranog isticanja njenog punog imena sa prefiksom Republika, u nekim zapadnim glasilima se stekao utisak da Srpska i nema skraćeno ime, pa se ona u ovim medijima skoro isključivo naziva punim imenom i to u srpskoj verziji (engl. Republika Srpska, a ne Republic of Srpska ili skraćeno Srpska).[20][21][22] Njeni utemeljivači i zvanični predstavnici ovo smatraju potpuno pogrešno, a neki intelektualci i nevladine organizacije pokušavaju afirmisati i neke nove engleske kovanice za ovu teritoriju (kao npr. Serpska i Serbland).[23][24][25][26][27][28]
Geografija
Granice Republike Srpske su određene međunarodno priznatom granicom prema Republici Srbiji, Crnoj Gori i Republici Hrvatskoj i međuentitetskom linijom prema Federaciji Bosne i Hercegovine. Obje su uspostavljene bez poštovanja osnovnih principa razgraničenja među narodima (etnički, istorijski, prirodno-geografski, funkcionalno-ekonomski, vojnostrateški i dr).
U odnosu na površinu svoje teritorije Republika Srpska ima nesrazmjerno duge i nepravilne granice. One su jako izdužene i izlomljene praveći na pojedinim mjestima uske pojaseve („džepove”) kojima se vežu srpski prostori. Takav najuži i najosetljiviji pojas je, do izdvajanja u zaseban distrikt, bio onaj oko grada Brčko čija je širina svega 5 km. Ukupna dužina granice Republike Srpske iznosi oko 2.170 km, od čega na međuentitetsku liniju otpada 1.080 km. Ako bi teritorija Republike Srpske sa površinom koju ima bila u obliku kruga, ukupna dužina njenih granica bi onda iznosila svega 561 km. To znači da je koeficijent razuđenosti granice 3,6 što je rijetkost u svijetu i jedino bi se mogla porediti sa Čileom.
Republika Srpska ima atipičan oblik teritorije čiji je sjeverni dio izdužen u pravcu zapad—istok, a istočni u pravcu sjever—jug. Ovakav neobičan oblik predstavlja otežavajuću okolnost unutrašnje komunikacije i ekonomske integracije međusobno udaljenih zapadnih i južnih dijelova Republike.
Teritorija Republike Srpske nalazi se između 42° 33' i 45° 16' sjeverne geografske širine i 16° 11' i 19° 37' istočne geografske dužine. Zauzima manji dio jedinstvenog srpskog etničkog prostora zapadno od Drine, odnosno zahvata sjeverni i istočni dio geoprostora Bosne i Hercegovine. Jedan dio prostora Bosne i Hercegovine koji su pretežno naseljavali Srbi je prema Dejtonskom sporazumu ostao izvan Republike Srpske — dio Bosanske Krajine, Ozrena, Posavine i Hercegovine, dijelovi Podrinja, sarajevske kotline, te dio Jadranskog primorja. Republika Srpska ima površinu od 25.053 km² ili oko 49% teritorije Bosne i Hercegovine[29] na kojoj je 2013. godine živelo 1.170.342 stanovnika.[2]
Republika Srpska spada u grupu kontinentalnih zemalja — nema izlaz na more, što je karakteristika zemalja sa nepovoljnim geografskim položajem. Međutim, za opstanak i razvoj neke zemlje nije odlučujuće to da li ima ili nema izlaz na more (npr. Češka, Švajcarska, Austrija i dr). Republika Srpska je smještena na kontaktu dviju velikih prirodno-geografskih i društveno-ekonomskih regionalnih cjelina — panonske i sredozemne. U saobraćajno-geografskom smislu ovakav njen položaj ima poseban značaj, jer je prosjecaju vitalne komunikacione veze. To se prvenstveno odnosi na meridijanski pravac koji međusobno povezanim riječnim dolinama Bosne i Neretve, presijecajući dinarski planinski kompleks povezuje srednjoevropsku i sredozemnu makroregiju. Ništa manjeg značaja nije niti uporedni pravac koji povezuje Republiku Srpsku sa srednjobalkanskim i zapadnoevropskim prostorom. U tom pogledu je neophodno istaći važnost izlaza Republike Srpske na rijeku Savu kojom se veže na evropsku riječnu saobraćajnicu Rajna—Majna—Dunav. Dakle, prostor Republike Srpske predstavlja sponu panonskog i jadranskog basena sa jedne strane, i zapadne Evrope i središnjeg Balkana, s druge strane. Tako determinisan njen položaj u geopolitičkom smislu ima dvojak karakter — u mirnodopskim prilikama on je pozitivan, dok u ratnim uslovima, naročito ako se ima u vidu izduženost i izlomljenost granica on postaje izuzetno nepovoljan.[30]
Prirodne odlike Republike Srpske su veoma složene, što je rezultat njene pripadnosti različitim prirodnogeografskim cjelinama i njihovoj geomorfološkoj evoluciji. U geomorfološkom izgledu na prostoru Republike Srpske se smjenjuju različiti oblici. U sjevernom peripanonskom dijelu brežuljkasti tereni izgrađeni od kenozojskih naslaga postepeno se spuštaju u ravničarske prostore sa aluvijalnim zaravnima i riječnim terasama koji ujedno čini i najplodniji dio Republike Srpske. Na tom prostoru izdižu se samo nekoliko usamljenih planina — Kozara, Prosara, Motajica, Vučijak, Ozren i Trebava, te sjeveroistočni obronci Majevice. Prema jugu ravničarski prostor preko brežuljkastog terena prelazi u planinsko područje koje zauzima i najveći dio površine Republike Srpske.
Klima
Republika Srpska se nalazi u sjevernom umjerenom pojasu, i mogu se izdvojiti tri klimatska podneblja.
- Sredozemni, sa varijantama klasične i izmijenjene sredozemne klime;
- Planinski, koji obilježava obilje snijega zimi, i prijatna i svježa ljeta;
- Kontinentalni, sa varijantama umjereno-kontinentalne i kontinentalne klime.
Različiti klimatski uticaji koji se osjećaju na prostoru Republike Srpske su rezultat prirodnih elementa i zakonitosti opšte cirkulacije vazdušnih masa na širem prostoru. Sjeverni peripanonski dio pripada umjereno kontinentalnom klimatskom pojasu u kome se osjeća i panonski (stepski) klimatski uticaj sa sjevera. Ljeta su topla, a zime većinom umjereno hladne, sa prosječnom godišnjom temperaturom iznad 10 °C. Padavine su uglavnom ravnomjerno raspoređene, a najveće količine se izlučuju kada su i najpotrebnije poljoprivrednim kulturama (maj—jun). Količina padavina po pravilu opada idući od zapada (1500 mm) prema istoku (700 mm) zbog uticaja zapadnih vazdušnih strujanja.
Planinska i planinsko-kotlinska (pretplaninska) varijanta klimatskog uticaja osjeća se na najvećem dijelu Republike Srpske. Prostrani planinski masivi imaju planinsku klimu čije su odlike svježa i kratka ljeta, a duge hladne i snežne zime. Snježne padavine su obilne i dugo se zadržavaju, a visina padavina je iznad 1200 mm. Za razliku od planinske klime ovih prostora, brežuljkasta područja, te kotline i doline imaju nešto blažu klimu — kotlinsku. Glavne njene odlike su umjereno topla ljeta i dosta hladne zime, sa prosječnom godišnjom temperaturom ispod 10 °C, i visinom padavina od 700—1000 mm.
Južni dio Republike Srpske, odnosno prostor Hercegovine (Humine) ima sredozemnu klimu, dok se prostor Rudina odlikuje prelaznom varijantom između klime Humina i planinske klime.[31] Klima Humina se odlukuje uticajem sa mora, pa su ljeta vrlo topla a zime dosta blage. Prosječna godišnja temperatura se kreće od 14 °C do 16 °C. U ovome podneblju je smješten najtopliji grad Republike Srpske i Bosne i Hercegovine Grad Trebinje. Raspored padavina je nepovoljan, pošto kiše najviše padaju u jesen i u zimu a najmanje u ljeto, kada se javljaju i kraći sušni periodi. Kišne padavine dominiraju nad snježnim. Za razliku od ovakvih klimatskih odlika hercegovačkih humina, klimu Rudina uglavnom karakterišu niže ljetne temperature i znatne zimske snježne padavine.
Hidrografija
Sa hidrološkog aspekta, prostor Republike Srpske se može označiti kao relativno bogat površinskom i podzemnom hidrološkom mrežom. Svi glavni riječni tokovi hidrološki pripadaju slivu Crnog mora. Okosnica crnomorskog sliva je tok rijeke Save koji je nisko položen, te mu dotiču svi veći riječki tokovi — Una sa Sanom, Vrbas, Ukrina, Bosna i Drina. Sve one imaju kompozitni karakter riječnih dolina sa velikim padovima, te raspolažu značajnim hidroenergetskim potencijalom. U tom pogledu je posebno značajna Drina koja ima najrazvijeniji hidrološki sistem i ogroman hidroenergetski potencijal koji je još uvek nedovoljno valorizovan. I ostali riječni tokovi imaju veliki privredni značaj, mada uglavnom samo svojim donjim i srednjim tokovima pripadaju Republici Srpskoj. Izuzetak je Ukrina koja ima manji tok i teče po brdima između donjih tokova Vrbasa i Bosne.
Hidrografsku riječnu mrežu Republike Srpske upotpunjuje najveća i najznačajnija rijeka istočne Hercegovine — Trebišnjica, čiji je hidrografski potencijal gotovo u potpunosti valorizovan. Ona, kao i gotovo sva podzemna karstna hidrografska mreža pripada jadranskom slivu. Rijeke Srpske, pored hidroenergetskog potencijala, svojim kvalitetom predstavljaju značajnu komponentu turističke privrede. To se posebno odnosi na planinske tokove koji su veoma čisti i bogati riječnom ribom.
Pored bogatstva u riječnim tokovima, na prostoru Republike Srpske nalaze se brojni izvori i vrela koja su uglavnom pukotinskog i kontaktnog karaktera, a na brojnim rasjedima (npr. Savski rov) javljaju se značajni termomineralni izvori koji imaju ogroman banjsko-turistički značaj, te akumulaciona i prirodna, uglavnom cirkna jezera.
Na području Republike Srpske nalaze se i jezera, između ostalih:
- Bilećko jezero — najveća vještačka akumulacija na Balkanu. Nalazi se na rijeci Trebišnjici kod Bileće.
- Balkana — predstavlja veoma popularno izletište Banjalučkog kraja. Omeđena je pašnjacima i gustim četinarskim i hrastovim šumama. Manji dio uređen je kao kupalište a veći bogat pastrmkom predstavlja stjecište ribolovaca.
- Višegradsko jezero — vještačka akumulacija nastala izgradnjom brane HE „Višegrad” na rijeci Drini. Akumulacija obuhvata opštine: Višegrad, Novo Goražde i Rudo.
- Orlovačko jezero — nalazi se na Zelengori na nadmorskoj visini od 1438 m. Dužina jezera je oko 350 m, a širina 100 m, dubina 5 m. Jezerom gazduje nacionalni park „Sutjeska”.
- Bardača — kompleks jezera smješten između rijeka Save i Vrbasa. Nalazi se sjeveroistočno od Banje Luke u opštini Srbac i uvrštena je na svjetsku listu zaštićenih močvarnih područja.[32]
- Zvorničko jezero — vještačka akumulacija nastala izgradnjom HE „Zvornik”. Jezero je dugačko 25 km, a na najširem dijelu je široko oko 3 km.[32]
- Perućačko jezero — je vještačko jezero na području Srebrenice, i području Bajine Bašte u Srbiji. Jezero je nastalo pregrađivanjem toka rijeke Drine, za potrebe HE „Bajina Bašta”.
- Orlovačko jezero — je prirodno jezero na nadmorskoj visini od 1.438 m. Udaljeno je od Jugovog jezera oko 1 km. Dužina jezera je oko 350 m, širina oko 100 m, a prosječna dubina oko 5 m.[33]
Vegetacija
Vegetacija Republike Srpske se odlikuje velikom raznolikošću, što je najvećim dijelom posljedica klimatskih uslova. Poseban značaj ima šumski kompleks, a među najrasprostranjenije spada područje klimazonalne vegetacije hrastovih šuma. Na sjeveru, uz obalu rijeke Save i njenih većih pritoka nalazi se pojas hrasta lužnjaka koji je mjestimično isprekidan šumama hrasta kitnjaka i običnog graba.[34] Prostorno, ovaj pojas se nastavlja na šumski pojas u Slavoniji poznat pod nazivom „slavonske hrastove šume”. Južnije, na brežuljkastim i uzdignutijim prostorima, nalazi se šumska zajednica hrasta kitnjaka i običnog graba, a mjestimično su se razvile i bukove šume pretplaninskog pojasa.
S obzirom na to da je ovo panonsko i pretplaninsko biljnogeografsko područje koje je ujedno i najgušće naseljeno poljoprivrednim stanovništvom, zbog toga su i šumske zajednice svedene na manje površine. Manji lokaliteti hrasta kitnjaka i običnog graba susreću se i u dolini Neretvice u istočnoj Hercegovini.
Uski pojas gornjeg Podrinja i niska Hercegovina odlikuje se klimazonalnom vegetacijom hrasta medunca i crnog jasena, a u srednjem toku Drine i okolini Foče i Višegrada nalazi se uski pojas hrasta sladuna i cera.
Znatan dio prostora Republike Srpske nalazi se pod bukovom šumom, a na višim planinskim područjima razvile su se mješovite šumske zajednice bukve, jele i smrče. Kao glavni pratioci bukovih šuma jesu javor, brijest, bijeli jasen i druge vrste. Pojas bukovih šuma zauzima preddinarsko i dinarsko biljnogeografsko područje. Nešto su raširenije u istočnim nego u zapadnim dijelovima Srpske.
Unutar šumskih vegetacionih područja, posebno na brdsko-planinskim prostorima, znatne površine su obrasle trapnom vegetacijom (livade i pašnjaci) i one su posebno značajne za razvoj stočarstva. Vegetacija Republike Srpske je veoma interesantna i sa aspekta značajnih endemskih vrsta što potvrđuje i prisustvo Pančićeve omorike u dolini Drine (prašuma Perućica kod Foče).
Zaštićena područja
Nacionalni parkovi
U Republici Srpskoj zvanično postoje trinacionalna parka i jedan park prirode:
| Ime | Osnovan | Veličina (ha) | Položaj | Slika |
|---|---|---|---|---|
| Nacionalni park Sutjeska[35] | 1965.[36] | 17.300 |
  |
|
| Nacionalni park Kozara[35] | 1967.[37] | 3.400 |
|
|
| Nacionalni park Drina[35] | 2017.[38] | 6.315 |
|
|
Rezervati prirode
U Srpskoj postoje četiri rezervata prirode, i to dva stroga rezervata prirode i dva posebna rezervata prirode.
Strogi rezervati prirode
| Ime | Osnovan | Veličina (ha) | Položaj | Slika |
|---|---|---|---|---|
| Strogi rezervat prirode prašuma Janj[35] | 1960-ih[39] | 295,00 |
|
|
| Strogi rezervat prirode prašuma Lom[35] | 1956.[40] | 297,82 |
|
Posebni rezervati prirode
| Ime | Osnovan | Veličina (ha) | Položaj | Slika |
|---|---|---|---|---|
| Posebni rezervat prirode Gromiželj[35] | 2008.[41] | 831,33 |
|
|
| Posebni rezervat prirode Lisina[35] | 2011.[42] | 560,64 |
|
|
Spomenici prirode
Na teritoriji Republike Srpske nalazi se jedanaest spomenika prirode:[35]
Istorija
Teritorija današnje Republike Srpske je nastanjena od vremena neolita. U ranom bronzanom dobu dotadašnju neolitsku populaciju su zamijenila ratobornija plemena, poznata kao Iliri. Za vrijeme vladavine Oktavijana Avgusta ilirske zemlje su postale rimska provincija Ilirik.[43][44] Rimsko carstvo je izgubilo kontrolu nad Panonijom i Dalmacijom 455. godine i ove teritorije su nakon toga zaposjeli Ostrogoti. Ostrogote su pobijedili Vizantinci 553. godine kada je Dalmacija postala dio Vizantije.
Sloveni su se naselili na ovo područje u 6. i 7. vijeku, a Srbi su se doselili u drugom slovenskom talasu (poslije 626. godine). Veći ili manji dijelovi ovog područja bili su u sastavu srednjovjekovnih srpskih država — Srbije kneza Petra Gojnikovića i kneza Časlava Klonimirovića, Duklje, Nemanjićke Srbije, Banovine Bosne, Sremske zemlje, Srpskog carstva, države kneza Vojislava Vojinovića i župana Nikole Altomanovića, Kraljevine Bosne, Srpske despotovine, kneževine Pavla Radenovića, vojvodstva Sandalja Hranića i hercegovine Stefana Vukčića. Tokom ovog perioda, neki dijelovi teritorije današnje Republike Srpske su bili i pod vlašću srednjovjekovne Hrvatske i srednjovjekovne Ugarske.
U 15. vijeku, ove prostore osvaja Osmansko carstvo i uključuje ih u Bosanski pašaluk. Tada je jedan dio Srba prešao u islamsku vjeru, a njihovi potomci su današnji Bošnjaci.[45] Između 1718. i 1739. godine, Habzburška monarhija je upravljala malim sjevernim dijelom današnje Republike Srpske, ali nakon 1739. godine ovo područje ponovo dolazi pod kontrolu Osmanskog carstva. Početkom 19. vijeka, istočni dijelovi teritorije današnje Republike Srpske bili su obuhvaćeni Prvim srpskim ustankom i ušli u sastav Karađorđeve Srbije.
.jpg)
Austrougarska okupira cjelokupnu teritoriju današnje Republike Srpske 1878. godine, a anektira je 1908. godine. Sa završetkom Prvog svjetskog rata 1918. godine, ovi prostori ulaze u sastav novoformirane Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Između 1929. i 1941. godine, jedna od pokrajina Kraljevine Jugoslavije nosila je naziv Vrbaska banovina i imala je upravno sjedište u Banjoj Luci. Okupacijom i podjelom Jugoslavije 1941. godine, teritoriju današnje Republike Srpske okupira Nezavisna Država Hrvatska, čije vojne formacije čine brojne zločine nad srpskim stanovništvom. Srpski narod je pokušavao da se odbrani od ovog terora učestvujući u dva pokreta otpora, partizanskom i četničkom, a na dijelovima teritorije današnje Republike Srpske bile su tokom rata formirane i prostrane oslobođene teritorije.
Nakon Drugog svjetskog rata, područje današnje Republike Srpske ulazi u sastav SR Bosne i Hercegovine, u kojoj su Srbi sve do 1971. godine činili najveći dio stanovništva. Od popisa iz 1971. najbrojnija etnička grupa SR Bosne i Hercegovine bili su Muslimani (danas poznati kao Bošnjaci). Teritorija SR Bosne i Hercegovine, međutim, ostala je etnički mješovita, a na popisu iz 1991. godine, Srbi su u njoj bili drugi narod po brojnosti. Na teritoriji koja danas ulazi u sastav Republike Srpske, Srbi su 1991. godine činili apsolutnu većinu stanovništva (56,6%).[46]
Stvaranje Republike Srpske
.jpg)
Srpski narod je do šezdesetih godina 20. vijeka činio relativnu većinu stanovništva istorijskih oblasti Bosne i Hercegovine. Sve do oslobođenja Bosne i Hercegovine i njenog uključenja u Kraljevinu SHS, i prvih višestranačkih izbora sa opštim pravom glasa 1920. godine, nije bilo govora o demokratskom definisanju narodne suverenosti. Da bi sačuvalo stare privilegije, uprkos reformama u Osmanskom carstvu, muslimansko feudalno plemstvo u BiH je nastojalo da stekne određenu samostalnost u odnosu na centralnu vlast u Istanbulu. Austrougarska je stvaranjem bosanske nacije pokušavala da spreči homogenizaciju naroda u BiH u borbi za demokratska, nacionalna, vjerska i kulturna prava. Nasuprot tome, srpski nacionalni pokret je slijedeći koncept nacionalnog ujedinjenja, koji je po uzoru na zapadnoevropske zemlje prihvatila Kneževina a kasnije Kraljevina Srbija, težio stvaranju ujedinjene srpske i jugoslovenske države. Svi koncepti autonomija ili unutrašnjih samostalnosti Bosne i Hercegovine, podrazumijevali su očuvanje srpskog identiteta i nacionalne ravnoteže u okviru oblasti. Tako je Sanstefanskim mirovnim ugovorom predviđeno bilo da na čelu autonomne Bosne i Hercegovine budu dvojica pravoslavaca, jedan muhamedanac i jedan katolik. Status formalne autonomije uspostavljen tokom posljednjih godina austrougarske vladavine podrazumijevao je obespravljivanje i nedemokratsko predstavljanje srpskog naroda.[47] Kasnije, u prevratničkim vremenima, krajem 1918. i u vrijeme stvaranja ZAVNOBIH-a, srpski političari nalazili su se na čelu ustanova koje su definisale suverenitet BiH, po pravilu činili su većinu u njima i u oba slučaja Bosna i Hercegovina je uključena u jugoslovensku državu. Prvi put, krajem Prvog svjetskog rata, protivno volji srpskog naroda, a odlukom njegove elite, Bosna i Hercegovina, za razliku od Banata, Bačke i Baranje i Kraljevine Crne Gore, nije neposredno priključena Kraljevini Srbiji. Drugi put, uprkos izvjesnim težnjama, Bosna i Hercegovina nije priključena NR Srbiji kao autonomna pokrajina, već je dobila državnost, ali bez suverenog naroda i „baklje u grbu” Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Ona je tada postala unitarna verzija socijalističke Jugoslavije, sa tri konstitutivna naroda i strogim pravilima održavanja nacionalne ravnoteže. Vremenom, zahvaljujući politici komunističkog režima koja je težila učvršćivanju i širenju državnosti republika i umanjivanju ovlašćenja jugoslovenske federacije, kao i procesu odlaska Srba i Hrvata iz Bosne i Hercegovine i neintegrisanosti srpskog naroda u Jugoslaviji, kao i negativnog stava režima prema navodnom srpskom velikodržanju izgrađenog na iskustvima matrice preuzete iz Sovjetskog Saveza i njegovog odnosa prema Rusiji, nestalo je pretežnog prisustva srpskih političara u republičkim ustanovama. Potisnute su srpske tradicije i udio u identitetu Bosne i Hercegovine. Komunistički režim je stao iza projekta muslimanske nacije, koji je podržavan silom državne vlasti. Tako je srpski narod poslije 1971. godine konačno prestao da bude najbrojniji u Bosni i Hercegovini. Ustav SR Bosne i Hercegovine se donekle razlikovao od ustava ostalih republika, jer je, pored zaštite ravnopravnosti konstitutivnih naroda, predviđao otcijepljenja opština SR Bosne i Hercegovine. Posle prvih višestranačkih izbora novembra 1990. godine, došlo je do izvjesnih ustavnih promjena.[48] Svjesna krhkosti republike i labilnosti njenih granica, komunistička vlast je ukinula do tada važeću mogućnost otcijepljenja opština i priključenja susednim republikama.
Od višestranačkih izbora i stvaranja višestranačke vlade SR BiH u januaru 1991. politički predstavnici Muslimana (SDA) i Hrvata (HDZ) u BiH započeli su proces odvajanja SR Bosne i Hercegovine od SFRJ.[49] Od proglašenja nezavisnosti Slovenije i Hrvatske u junu 1991. godine, politički predstavnici Muslimana i Hrvata u BiH sistematski su počeli da izbegavaju Savjet za ravnopravnost naroda, a preglasavali su legitimne predstavnike srpskog naroda poslanike SDS. Nakon što su preglasani 14. na 15. oktobra 1991, srpski predstavnici su se izdvojili 24. oktobra 1991. u „Skupštinu srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”.[50] Skupština je imala sjedište u Sarajevu, da bi se zbog ratnih dejstava iz centra grada aprila 1992. godine, preselila u Srpsko Sarajevo, odnosno prigradsku opštinu Pale. Ubrzo je ova skupština pozvala srpski narod na plebiscit o ostanku srpskog naroda u dotadašnjoj jugoslovenskoj federaciji. Plebiscit je održan 9. i 10. novembra 1991. godine, a na njemu je uzelo učešće oko 1.350.000 birača, od kojih se 96,4% izjasnilo u prilog samostalne srpske države koja može da bude u sastavu jugoslovenske države ili Srbije. „Skupština srpskog naroda” je 21. novembra 1991. proklamovala princip da sve opštine i mjesne zajednice u kojima je apsolutna većina glasala za ostanak u SFR Jugoslaviji, treba da postanu dio neke od srpskih autonomnih oblasti. Tako su stvorene Autonomna Regija Krajina, Srpska autonomna oblast Semberija, Srpska autonomna oblast Romanija i Srpska autonomna oblast Hercegovina. Kada je referendum, protivno Ustavu SR Bosne i Hercegovine, uz podršku Njemačke, postao izvjestan, „Skupština srpskog naroda” je 9. januara 1992. godine, proglasila Republiku Srpskog Naroda u Bosni i Hercegovini sa Sarajevom kao glavnim gradom. Srpska Republika Bosna i Hercegovina je 28. februar dobila Ustav Republike Srpske i trebala je okupi sve Srbima naseljene krajeve u SR Bosni i Hercegovini, pa i one u kojima su Srbi činili većinu prije 1941. godine. Novoproglašena srpska zemlja trebalo je da ostane u sastavu SFR Jugoslavije.[51][52] Kada su nelegitimne muslimansko-hrvatske vlasti sprovele referendum i proglasile nezavisnost, Srpska Republika Bosna i Hercegovina je takođe 7. aprila 1992. godine proglasila samostalnost, ali i ostanak u jugoslovenskoj federaciji, a gotovo svi poslanici Srbi u Skupštini SR Bosne i Hercegovine pridružili su se početkom rata Skupštini srpskog naroda.[53][54] Dvadeset dana kasnije, Srbija i Crna Gora, pod pritiskom SAD i EU, proglasile su Saveznu Republiku Jugoslaviju. Srpska Republika Bosna i Hercegovina nije mijenjala svoj status do kraja rata, ali ipak, od otvaranja Londonske konferencije ljeta 1992, ona je prihvatila da njen status bude razriješen u okvirima političkog entiteta Bosne i Hercegovine.[55]
Narodna Skupština Srpske Republike Bosne i Hercegovine na sjednici 12. maja 1992. godine, proglasila je šest „strategijskih ciljeva” srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Prvi cilj bio je uspostavljanje državne granice za srpski narod u Bosni i Hercegovini. Drugi, uspostavljanje teritorijalnog koridora između Semberije i Bosanske Krajine. Treći, uspostavljanje koridora u Podrinju i „ukidanje Drine” kao granice srpskih država. Četvrti, uspostavljanje granice države srpskog naroda u Bosni i Hercegovini na Uni (prema Srpskoj Krajini ili Republici Hrvatskoj) i Neretvi prema hrvatskom narodu u Bosni i Hercegovini. Peti cilj je preporučivao podjelu Sarajeva na srpske, odnosno muslimanske dijelove, i uspostavu državne vlasti u njima, i šesti cilj nalagao je osiguranje pristupa srpske države Jadranskom moru. Na istoj sjednici osnovana je vojska koja se u to vrijeme odvajala od odlazeće Jugoslovenske narodne armije. Za komandanta Drugog vojnog distrikta, kasnije načelnika Glavnog štaba Vojske Republike Srpske, skupština je imenovala generala Ratka Mladića. Narodna skupština je 12. avgusta 1992. odlučila da nova država promijeni ime, iako je ostala spremnost da konačni status bude riješen u nekoj formi sa ostala dva naroda SR Bosne i Hercegovine, u Srpska Republika, da bi do kraja septembra bio zvanično uveden naziv Republika Srpska.[55] Skupština Srpske je 17. decembra 1992. godine umjesto tročlanog Predsjedništva Republike, koji su činili Biljana Plavšić, Nikola Koljević i Radovan Karadžić, uspostavila funkciju inokosnog predsjednika Republike Srpske. Za prvog predsjednika je izabran Radovan Karadžić, a za potpredsjednike Biljana Plavšić i Nikola Koljević.[56]
Građanski rat u Bosni i Hercegovini
Rat u Bosni i Hercegovini je počeo marta 1992. godine. Posle višemjesečne krize, rata u Hrvatskoj i napetosti između susednih republika, SR Bosna i Hercegovina je išla ka propasti sigurnim korakom. U nekoliko dana nakon ubistva na Baščaršiji, započele su borbe u raznim krajevima Bosne i Hercegovine. Krajem marta 1992. u Bosanski Brod i Posavinu su ušle regularne jedinice hrvatske vojske i izvršile više ubistava.[57][58] Hrvatske snage nastavile su da osvajaju Posavinu zauzele su Derventu i su prodrle do prilaza Doboju.[59] Na jugu Hrvati iz zapadne Hercegovine uz pomoć vojske iz Hrvatske su osvojile i strateški važan Kupres početkom aprila 1992. godine i ubili nekoliko desetina civila.[60][58]
U centru Bijeljine 31. marta 1992. naoružani [Muslimani sukobili su se sa Srbima (pristalicama Vojislava Šešelja) i pokušali su staviti grad pod svoju vlast, ali su ih Srbi od 1. do 6. aprila 1992. pobijedili uz pomoć paravojne jedinice Željka Ražnatovića Arkana.[61] Ubrzo srpsko stanovništvo je preuzelo vlast u strateški važnim gradovima na rijeci Drini u Zvornik 8. aprila 1992. i Foči od 7. do 15. aprila 1992.[62]
Države Evropske ekonomske zajednice od 6. aprila 1992. odlučile se da bezuslovno priznaju SR Bosnu i Hercegovinu kao nezavisnu državu, a već sutradan 7. aprila 1992. i Sjedinjene Američke Države priznale su nezavisnost Bosne i Hercegovine.[63][58]
U Sarajevu Specijalne jedinice Dragana Vikića, Zelene beretke i Patriotska liga počinju da vrše teror nad Srbima u većinskim muslimanskim i hrvatskim delovima grada. Tako su muslimanske trupe Armije BiH zauzele Pofaliće 16. maja i masakrirale srpske civile. Da Srbi nisu bili spremni za rat svedoči i činjenica da posle ubistva na Baščaršiji 2. marta 1992. godine, većina rukovodstva nije bila u Sarajevu. U vreme insceniranog dejstva snajpera na demonstrante 6. aprila, muslimanske paravojne formacije i demonstranti zamalo nisu zarobili predsednika SDS Radovana Karadžića. Srpske snage su bez pomoći tada neutralne JNA do 22. aprila uspele da odbrane Ilidžu, i tako je određeno razgraničenje u gradu. Srpsko Sarajevo kao odvojeni grad, konstituisano je 30. septembra 1992. godine.[58]
Prva faza rata u Sarajevu je dostigla kulminaciju u napadima 2. i 3. maja 1992. godine na JNA. JNA se tada povlačila iz muslimanskih i hrvatskih krajeva, a vojnici i oficiri koji nisu rodom iz BiH prelazili su u novoformiranu Saveznu Republiku Jugoslaviju. Generali Milutin Kukanjac i Nedeljko Bošković sporazumeli su se oko mirnog povlačenja vojnika JNA iz centralnih gradskih kasarni. Na putu u Dobrovoljačkoj ulici jedinice pod komandom Alijinog predsedništva BiH napale su vojnike JNA. U napadu u Dobrovoljačkoj ulici muslimanski vojnici su brutalno ubili 7 lica u JNA, a oko 200 lica zarobili. U celom tzv. slučaju Dobrovoljačka koji obuhvata sve napade na JNA u Sarajevu 2. i 3. maja 1992. paravojne muslimanske jedinice sa epoletama ABiH ubile su ukupno 42 vojnika JNA, 71 ranili i 207 zarobili. Napad u Dobrovoljačkoj ulici je izvršen po komandi člana Predsedništva Ejupa Ganića, koji je, kao i obično, zamenjivao odsutnog Aliju Izetbegovića. Iz opkoljene kasarne, vojnike u konvoju su predvodili komandant armijske oblasti general Kukanjac i predsednik Predsedništva BiH Izetbegović.[64][65]
„Zbog suverene Bosne ja bih žrtvovao mir, a zbog mira u Bosni ne bih žrtvovao suverenu Bosnu.“
Alija Izetbegović, 21. decembar 1991. godine, [66]
Izetbegović je nešto ranije sletio na sarajevski aerodrom, koji je tada bio pod kontrolom JNA, privremeno je zadržan, što je doprinijelo ekstremizaciji Muslimana, ali i ionako lošoj slici Srba u zapadnim medijima. Sa čela presečenog konvoja, Kukanjac se pod vatrom probio ka Vracama, a Izetbegović mirno produžio ka zgradi Predsjedništva. Iako je povlačenje komande JNA bilo dogovoreno posredovanjem generala Makenzija i uz garanciju UNPROFOR-a, niko nije odgovarao za masakr u Dobrovoljačkoj ulici, a skoro dvije decenije kasnije, sud u Londonu je sramotno oslobodio Ejupa Ganića, zadržanog po poternici Srbije.[67]
Do kraja juna 1992. godine, novostvorena Vojska Srpske Republike Bosne i Hercegovine uspjela je da poveže srpske teritorije u Bosni i Hercegovini. Uglavnom se radilo o borbama za svako opštinsko središte ili za makar sela opštinskih atara koja bi objedinjena mogla da pruže prostornu cjelovitost i zaokružene granice nastajućoj državi. Građanski rat, naročito tokom prvih mjeseci, u mnogim je slučajevima postao brutalna i nečovječna međunacionalna borba, u kojoj su pored dobrovoljaca na svim stranama učestvovali i pojedini kriminalci.
Vojska Republike Srpske je na početku rata imala nekoliko prednosti, od kojih je bila najvažnija narodno jedinstvo.[68] Iako srpski narod nije bio više integrisan i opredijeljen početkom demokratske tranzicije, iskustva iz prethodnih ratova, nepošten odnos SAD i EEZ i činjenica da je srpski narod u Bosni i Hercegovini bio suočen sa brojnim preprekama, učinili su da uoči rata cjelokupna srpska politička scena u Bosni i Hercegovini postane jedan veliki nacionalni pokret. Druga prednost je ležala u činjenici da su se Srbi u najvećoj meri identifikovali sa jugoslovenskom državom, da je generacija roditelja ljudi srednjih godina činila okosnicu Narodnooslobodilačke vojske i da su kao srazmjerno siromašno seosko stanovništvo češće birali vojnički poziv. Zbog toga je JNA u Bosni i Hercegovini, iako je neslavno propala, brzo mogla da se transformiše u vojsku nove republike. Ova vojska je imala daleko brojniji i obučeniji oficirski kor od svojih protivnika. VRS je imala i prednost u naoružanju, koja se odnosila na tenkove i tešku artiljeriju, ali su protivničke vojske uskoro uspjele da ostvare izvjestan balans u vojnoj i vatrenoj moći, mada je u nekim krajevima, poput opkoljenog Sarajeva i Bihaćke Krajine, razlika u naoružanju ostala nedostižna. Vojska Republike Srpske je bila gotovo dvostruko malobrojnija od udruženih armija svojih protivnika. Smatra se da nije prelazila 80.000 vojnika, a njeni frontovi su se širili na oko 3.000 km. Tokom trajanja rata imala je šest korpusa, Prvi i Drugi krajiški, Treći korpus, Istočnobosanski korpus, Hercegovački korpus i Vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana. Najvažnije pobjede u 1992. godini su bile operacije „Vrbas 92” i „Koridor”. Prvo je VRS pod komandom generala Slavka Lisice u napadu okolnih jedinica uspjela da oslobodi Kupres. Od juna do oktobra 1992. godine, VRS je u operaciji „Vrbas 92” uspjela da okupi seoska područja naseljena Srbima, zauzimajući strateški važno Jajce. Time je bilo zaokruženo najveće cjelovito područje Srpske, Bosanska Krajina.[69] Da srpsko vođstvo strateški nije bilo spremno za rat, govori i činjenica da su srpske zemlje na istoku i zapadu Bosne i Hercegovine tokom puna dva mjeseca građanskog rata bile razdvojene. U Banjaluci zbog nemogućnosti da bude dopremljen neophodan kiseonik, umrlo je dvanaest beba. Operacijom „Koridor” do 26. juna oslobođen je pojas srpskih sela i zadobijen prolaz kroz izvjestan broj hrvatskih i muslimanskih sela i etnički mješoviti grad Brčko. Do 5. oktobra 1992. godine cjelokupna oblast Posavine, osim Orašja, bila je pod kontrolom srpske vojske. Tokom 1992. vođene su teške borbe u Podrinju, gdje su do kraja godine dva opštinska središta i jedna enklava (Srebrenica, Goražde i Žepa), ostali u rukama muslimanskih snaga.
Ratovanje u Sarajevu donijelo je teške patnje građanima i velike vojne i političke zaplete. Poslije uklanjanja prvih barikada, i nakon proglašenja nezavisnosti 6. aprila 1992, postepeno je ustaljen front u gradu i okolini. Nejasna i neodlučna politika JNA dovela je do toga da srpske snage zadrže samo male dijelove urbanog dijela grada, uspijevajući da se učvrste tek u prigradskim opštinama,[70] gdje su Srbi bili u izrazitoj većini. Tako se središnji deo Sarajeva sa muslimanskom većinom našao okružen srpskim naseljima i vojnim položajima, a potpuna podela Sarajeva na dva dela izvršena je od napada na JNA 2. i 3. maja 1992. u tzv. slučaju Dobrovoljačka do sredine maja 1992.[71] Srpska vojska je oko grada rasporedila tešku artiljeriju, i uskoro su linije fronta bile učvršćene, a grad je bio izložen svakodnevnoj uzajamnoj paljbi. VRS je dejstvovala po centru grada i Starom gradu, a ABiH po Grbavici i Lukavici. SAD i EU su 28. juna 1992. uspjele da prisile srpsku vojsku da trupama UN preda sarajevski aerodrom, tako da je blokada mogla da bude i ukinuta. Muslimanske vlasti u Sarajevu su kasnije prokopale tunel ispod aerodroma. U toku rata poginulo je više hiljada građana Sarajeva, vojnika i civila svih nacionalnosti. Međutim, grad je postao simbol stradanja muslimanskih civila, iako su srpski civili bili dvostruke žrtve, kako zbog razmene artiljerijske vatre između položaja ABiH i VRS, tako i zbog unutrašnjeg terora paravojske pod okriljem vlasti. Takođe, Srbi su stradali u prigradskim opštinama Sarajeva, Pale i Lukavica, pod okriljem VRS, a od artiljerije iz centra grada.
Bošnjački deo Sarajeva našao se u potpunom okruženju i početkom avgusta 1993. Vojska Republike Srpske u Operaciji Lukavac 93 do 30. jula 1993. godine uspele su da uzmu strateški važne planine u okolini Sarajeva, Igman i Bjelašnicu, ali pod pritiskom SAD, morale su da ih predaju trupama UN.[72]
Velike sile su propustile da uspostave sistem zaštićenih zona i zaista prekinu rat, iako su nekoliko puta imale priliku da to učine. Bošnjački izvori (Centar za dokumentaciju iz Sarajeva) navode 12.000 ukupnih žrtava grada. Prema srpskim statistikama, u gradu i njegovoj okolini stradalo je tokom rata 6.628 pripadnika srpskog naroda.[73] Poseban teror proživljavali su Srbi koji su ostali u Sarajevu. Više stotina srpskih civila ubile su paravojne jedinice sarajevskih kriminalaca Mušana Topalovića Cace i Ramiza Delalića Ćele. Njihove jedinice su brutalno ubijale, pljačkale i silovale tokom prvih ratnih godina. Žrtve su bacane u jamu na Kazanima, ili spaljivane. Juka Prazina, Mušan Topalović, Ramiz Delalić, Ismet Bajramović i drugi paravojni komandanti bili su oficiri ABiH, za njihove zločine znao je muslimanski vojni i politički vrh, a postoje i foto-svjedočanstva da ih je Alija Izetbegović primio kao heroje odbrane Sarajeva. Kada Topalovića više nikako nije bilo moguće kontrolisati, pokušali su da ga uhapse. Ubijen je, a sa njim je poginuo i veći broj pripadnika muslimanske policije. Po savjetu iz inostranstva, muslimansko vođstvo je određenom broju ratnih zločinaca sudilo za obična ubistva i osudilo ih na minimalne kazne zatvora, tako sprečavajući buduća suđenja, pošto je nemoguće za isti zločin suditi dva puta. U srpskim dijelovima Sarajeva takođe je bilo zločina nad civilima. Jedan od poznatih počinilaca tih dela je bio Veselin Vlahović Batko, koga je 2013. sud Bosne i Hercegovine osudio na 45 godina zatvora za ubistvo trideset osoba, silovanja i razna druga nedjela. Sud Bosne i Hercegovine samo je simbolično kažnjavao zločine nad Srbima, a često je nove i oštrije kazne retroaktivno izricao Srbima za zločine koje su činili u vrijeme važenja starih zakona sa blažim kaznama.[74]
Sukob saveznika
Već od borbi za Jajce započeo je sukob između ratnih saveznika, Muslimana i Hrvata. Počelo je nadmetanje hrvatskih i muslimanskih snaga oko kontrole nad centralnom Bosnom i dolinom Neretve. Hrvatska zajednica Herceg-Bosna proglašena je 18. novembra 1991. godine, i to kao posebna „politička, kulturna, privredna i teritorijalna cjelina”. Već 8. decembra 1992. godine predsjednik HZ Herceg-Bosne Mate Boban zabranio je prelazak konvoja sa oružjem za Armiju BiH kod Sarajeva. Sukobi među saveznicima počeli su još juna 1992. godine. Do većih ratnih operacija došlo je aprila 1993. U to vrijeme dvije strane prihvatile su Vens-Ovenov mirovni plan. Prema ustavu koji je tada predložen, u tri većinska hrvatska kantona bile bi sabrane sve sporne hrvatsko-muslimanske oblasti. U jednom od trenutaka rata u kome su srpske snage čvrsto držale frontove, a Srpska i Srbija bile duboko i beznadežno izolovane, hrvatske i muslimanske trupe započele su desetomjesečni rat na linijama Gornji Vakuf—Fojnica—Prozor—Mostar. Posebno ogorčene borbe vođene su u Mostaru, koji je uprkos početnim uspjesima Hrvatskog vijeća odbrane ostao podijeljen grad. Snage Muslimanske ABiH pokušale su da operacijom „Neretva 93” osvoje teritorijalni koridor do istočnog Mostara, koji su u okruženju držale snage HVO. Stari most u Mostaru srušen je u artiljerijskoj vatri HVO 9. novembra 1993. godine. Snage HVO su u prvim napadima zauzele Prozor,[75] ali su do kraja godine trupe ABiH uspjele da protjeraju hrvatske snage iz Travnika, opštine Vareš i praktično zagospodarile centralnom Bosnom. Hrvatska zajednica Herceg-Bosna uspostavila je svoju državnost 28. avgusta 1993. godine, i od tada je njen naziv bio Hrvatska Republika Herceg-Bosna. Republika Srpska i HR Herceg-Bosna su 19. januara 1994. godine u Ženevi potpisale sporazum o uspostavljanju trajnog mira i zvaničnih odnosa. Dogovoreno je uspostavljanje predstavništva u Mostaru i Srpskom Sarajevu. Krajem februara 1994. potpisano je primirje u Zagrebu. Rat je prekinut pod pritiskom SAD, koje su se aktivno uključile u pregovore o miru i ustavnom uređenju Bosne i Hercegovine. Zamisao Vašingtona je bila da prvo uspostavi sporazum između Muslimana i Hrvata i ustanovi njihov zajednički entitet u okviru Bosne i Hercegovine, kako bi kasnije pritisak na Republiku Srpsku bio veći i djelotvorniji.
Član Predsjedništva SR Bosne i Hercegovine Fikret Abdić osnovao je 27. septembra 1993. godine u svom uporištu u Velikoj Kladuši, na krajnjem sjeverozapadu Bosanske Krajine, Autonomnu Pokrajinu Zapadnu Bosnu. Iako je Abdić dobio najviše glasova od svih kandidata za Predsjedništvo SR Bosne i Hercegovine, on se odrekao mjesta predsjednika u korist Alije Izetbegovića. Kasnije politički marginalizovan, Abdić je bio nezadovoljan politikom koju je vodio Alija Izetbegović. Naklonjen pregovorima i kompromisima, Abdić nije bio spreman da bezuslovno podržava Izetbegovićev program, koji je početkom rata poprimao maksimalističke težnje stvaranja unitarne države uz muslimansku prevlast. Uskoro, on se povukao u svoj rodni kraj, Veliku Kladušu. Kad su velike sile ponudile Oven-Stoltenbergov plan stvaranja triju republika u okvirima konfederalne bosansko-hercegovačke unije, Abdić je odlučio da izdvojenu Bihaćku Krajinu[76] pretvori u posebnu pokrajinu buduće muslimanske republike. Tada je proglasio Autonomnu pokrajinu Zapadnu Bosnu, koju je pred kraj rata uzdigao u status republike. U svom nastojanju imao je podršku Republike Srpske, Srbije, ali i hrvatskog predsjednika Tuđmana.
Sporazum između Muslimana i Hrvata, srpsko odbijanje mirovnog plana Kontakt grupe i nove sankcije Republici Srpskoj, koje je sada uspostavila i SR Jugoslavija, podstakli su pokretanje jedne od najvećih muslimanskih ofanziva u ratu. Za razliku od neuspješnih nastojanja da osvoje srpske opštine na sjeverozapadnim obodima Sarajeva, ofanziva pod nazivom „Tigar 94” je bila uspješna. Pošto su zavarane da će u Bihaću biti izveden prevrat protiv generala Atifa Dudakovića, komandanta Petog korpusa ABiH odanog Izetbegoviću, Abdićeve snage su poražene i cjelokupna teritorija pod njegovom kontrolom je pregažena. Oko 40.000 Muslimana je prognano na teritoriju Srpske Krajine i potom Hrvatske. U poznu jesen 1994. snage Petog korpusa ABiH napale su granične oblasti Republike Srspke u opštinama Bihać i Bosanski Petrovac. Prodor muslimanskih snaga je bio iznenadan, čak 45 km u dubinu srpske teritorije. Potom su jedinice VRS pod komandom generala Manojla Milovanovića, uspjele da zaustave prodor muslimanskih trupa, preotmu osvojenu teritoriju i stignu do železničke stanice u Bihaću. Upravo ugroženost Bihaćke Krajine, najprostranije od pet muslimanskih izolovanih enklava, dovela je do intervencije velikih sila i započela operaciju „Zima 94”, Hrvatske vojske i Hrvatskog vijeća odbrane na teritoriji Bosne i Hercegovine, koja će voditi propasti Republke Srpske Krajine i padu južnih opština Bosanske Krajine. Tokom 1994. godine u građanski rat u Bosni i Hercegovini počeo je i da se neposredno uključuje NATO. Početkom februara, na sarajevskoj pijaci Markale projektil, koji je navodno ispaljen sa srpskih položaja,[77] usmrtio je veliki broj civila, što je bio povod da se umiješaju SAD i EU. Sljedeća četiri dana EU je dozvolila vazdušne napade na Republiku Srpsku, postavljen je ultimatum da se povuče artiljerija iz okoline grada, čime je oslabljena odbrana srpskih dijelova grada. Skupština HR Herceg-Bosne se deklarisala za očuvanje jedinstvene i nezavisne Bosne i hercegovine. Vojska Republike Srpske se pripremala za odbranu. Krajem februara 1994. NATO je oborio četiri aviona VRS zbog navodnog kršenja „zone zabranjenog letenja”. Ustavotvorna skupština Federacije Bosne i Hercegovine održana je 30. marta 1994. Vašingtonski sporazum o stvaranju federacije potpisan je 25. aprila 1994. godine. Do jula su prestale borbe između hrvatskih i muslimanskih trupa. Sporazum između dvije vojske pratio je dogovor o stavljanju Mostara pod nadzor EU. Kontakt grupa je 5. juna 1994. izašla sa planom za ustav i razgraničenje entiteta. Republici Srpskoj je ostavljeno 49% teritorije Bosne i Hercegovine. Narodna skupština Republike Srpske odbacila je plan na sjednici održanoj 3. avgusta 1994, jer njime nije održan teritorijalni kontinuitet države. Dan kasnije zvanični Beograd je objavio odluku o prekidu političkih veza sa Vladom Republike Srpske i uveo blokadu na Drini kako bi SAD i EU ublažile sankcije SR Jugoslaviji. Sukob oko sigurnosne zone Goražde dao je po prvi put u istoriji NATO-a povod za napad.[78] Avioni NATO-a su u sporazumu sa zaštitnim snagama UNPROFOR-a, bombardovali srpski komandni položaj u blizini ratišta. Srpske snage su smjesta prepoznale vojnike UNPROFOR-a kao neprijateljske, pa su zarobile njih 150 kako bi spriječile dalje napade. Rastao je pritisak muslimanskih i hrvatskih saveznika u SAD da se ukine embargo na uvoz oružja, a time je praktično ozvaničena strana vojna intervencija u Bosni i Hercegovini. Iako je američki Senat donio takvu odluku maja 1994, predsjednik SAD Bil Klinton je odložio njeno sprovođenje, nastojeći da je poveže sa pritiskom na srpsku stranu da prihvati plan Kontakt grupe. Početkom avgusta NATO avioni su bombardovali srpske položaje u blizini Sarajeva. Novembra 1994. SAD su ukinule pomorsku kontrolu koja je bila uvedena da spriječi uvoz oružja. Avioni NATO-a bombardovali su Srpsko Sarajevo krajem septembra 1994, a krajem novembra položaje VRS. Za to vreme snage ABiH i HVO su 3. novembra osvojile strateški važan Kupres. U Zagrebu početkom marta 1995. godine stvorena je zajednička komanda Hrvatske vojske i ABiH. Ofanziva muslimanskih trupa na Ozren završava osvajanjem Vozuće i velikih dijelova ove srpske enklave teritorijalno spojene sa Dobojem. Prognano je više od 4.000 Srba.[79]
„Dozvolite mi da Vas prekinem, gospodine predsedniče, Srbi su narod bez zakona i vere, Srbi su narod razbojnika i terorista.“
Žak Širak, predsednik Francuske - Andreasu Papandreuu, premijeru Grčke, jun 1995. godine
Uoči odlučujućih događaja u građanskom ratu koji su uslijedili tokom ljeta 1995. bilo je izvjesno da su postavljene osnove za buduće ustrojstvo Bosne i Hercegovine, samo je ostalo još pitanje unutrašnjih granica. Ofanzive muslimanskih i hrvatskih trupa tokom prve polovine 1995. godine nisu imale uspjeha. Međutim, teškoće u odnosima sa Srbijom i teška kriza Republike Srpske Krajine, navodili su vlasti Republike Srpske da pokušaju odvojene pregovore sa Hrvatskom i velikim silama, dok je na drugoj strani većina političkih elita Republike Srpske i Republike Srpske Krajine težila njihovom ujedinjenju u „Ujedinjenu Republiku Srpsku”. Početak kraja rata označio je napad hrvatske vojske na Zapadnu Slavoniju. SR Jugoslavija i Republika Srpska nisu pritekle u pomoć ovom ugroženom dijelu Krajine. Zatim je došlo do nove krize oko zaštićenih zona, prvo bihaćke, a potom srebreničke. Dok su jedinice VRS ratovale na Bihaću, hrvatska vojska i HVO su uspjele tokom jula 1995. da osvoje strateški važno Grahovo. Glavni grad Krajine, Knin, tada se našao okružen sa tri strane hrvatskim trupama, koje su mogle bez teškoća da ga bombarduju. U julu, poslije nove krize, VRS je zauzela zaštićene zone Srebrenicu i Žepu. Ugroženost Bihaća postala je jedan od povoda napada hrvatske vojske, HVO i Petog korpusa ABiH na RS Krajinu 4. avgusta 1995. godine. Knin je osvojen već sutradan, a borbe su okončane do 9. avgusta. Tokom avgusta hrvatska vojska, HVO i muslimanske trupe su uspjele da osvoje devet opština Bosanske Krajine. Poslije drugog masakra na Markalama, koji je navodno 28. avgusta 1995. izvršila srpska artiljerija, NATO je započeo vojnu agresiju na Republiku Srpsku. Vazdušni napadi su trajali do 14. septembra. Dvije nedjelje kasnije u Njujorku su šefovi diplomatija SR Jugoslavije, Republike Hrvatske i muslimansko-hrvatske Republike Bosne i Hercegovine potpisali dokument o osnovnim principima budućeg mirovnog sporazuma. Zaključeno je privremeno primirje, a mirovni pregovori su održani u bazi Rajt Peterson u gradu Dejton u Ohaju.[80]
Dejtonski mirovni sporazum
Dejtonski sporazum je došao kao posljedica višemjesečne tajne diplomatije iza koje su stajale Sjedinjene Države,[80] a koju je podržavala Kontakt grupa. Sveobuhvatni i potpuni sporazum omogućile su velike promjene na frontu, pre svega u proljeće i ljeto 1995. godine. Hrvatska vojska je osvojila veći dio teritorije RS Krajine, Republika Srpska je sredinom jula zauzela dvije muslimanske enklave Srebrenicu i Žepu. Poslije vojne operacije „Oluja”, koja je srušila Krajinu, Hrvatska vojska je zajedno sa Hrvatskim vijećem odbrane i Armijom BiH uspjela da zauzme značajne oblasti na zapadu Republike Srpske. Bombardovanje NATO-a prethodno je dovelo do propasti srpskog fronta u Bosanskoj Krajini, ugrožena je i sama Banjaluka. Hrvatske trupe osvojile su Grahovo, Drvar, Kupres, Glamoč, Šipovo, Mrkonjić Grad i Ključ, vojska muslimanskog Petog korpusa zauzela je Bosansku Krupu, Sanski Most i Bosanski Petrovac. U takvim uslovima Republika Srpska nije imala mnogo mogućnosti za pregovore. Njena vojska je držala manje od 49% teritorije, koliko su velike sile dozvoljavale da se nađe u granicama srpskog entiteta, a sam opstanak Srpske je doveden u pitanje. Nakon zauzimanja Srebrenice i masovnog zločina koji je uslijedio, Haški tribunal je podigao optužnice protiv Radovana Karadžića i generala Ratka Mladića. Muslimanska strana je zahtijevala da srpski narod predstavlja na pregovorima Srbija, a predstavnicima Republike Srpske dozvoljeno je da budu dio delegacije SR Jugoslavije. Dejtonski pregovori su trajali tri nedjelje. Strane su se sporazumjele o složenom dokumentu koji je omogućio uspostavljanje mira, ravnotežu vojnih snaga u regionu, stvaranje Bosne i Hercegovine kao složene države dva entiteta i tri konstitutivna naroda. Sporazum je predvideo Bosnu i Hercegovinu kao državnu zajednicu minimalnih nadležnosti, sa zajedničkim predstavništvom, savjetom ministara, dvodomnim parlamentom, ustavnim sudom, centralnom bankom, ovlašćenjima u spoljnim poslovima, spoljnoj trgovini i poslovima državljanstva. Veliku većinu nadležnosti zadržali su entiteti, koji ne samo da su imali punu zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast, pravo entitetskog i nacionalnog veta u centralnim ustanovama, već su prema ustavu zadržali i svoje vojske.[81] Dejtonski sporazum sadrži Opšti okvirni sporazum i jedanaest aneksa. Aneks 4 predstavlja Ustav Bosne i Hercegovine, a prema njemu ime države je „Bosna i Hercegovina” i ona je „jedinstvena država”, ali u njoj postoje „dva entiteta”, a to su Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine.[82] U teritorijalnom pogledu, Dejtonski sporazum je uspostavio odnose koje su željele SAD i EU. Federaciji Bosne i Hercegovine obezbijeđen je teritorijalni kontinuitet od Bihaća do Goražda, sa izuzetkom hrvatskih enklava Odžaka i Orašja koje su naslonjene na Republiku Hrvatsku. Republici Srpskoj su, kako bi dosegla 49%, vraćeni gradovi Mrkonjić i Šipovo, kao i dijelovi okolnih etnički čistih srpskih opština. Muslimansko-hrvatskoj federaciji pripalo je gotovo cijelo Sarajevo, sa izuzetkom Lukavice i Pala, takođe, prihvaćena je arbitraža oko statusa strateški važnog grada Brčkog. Arbitražom je konačno 1999. godine, u jeku NATO bombardovanja SR Jugoslavije, odlučeno da predratna opština Brčko postane distrikt, koji bi bio samostalan, ali pod formalnim kondominijumom dva entiteta.[83]
Republika Srpska poslije 1995. godine
Dejtonski sporazum je sa velikim razočarenjem dočekan među Srbima u Bosni i Hercegovini. Već u završnici rata, NATO je bombardovanjem iz vazduha razorio komandne položaje VRS na Romaniji i logističkom podrškom hrvatsko-muslimanskoj ofanzivi na Bosansku Krajinu značajno smanjio teritoriju pod srpskom kontrolom. Milošević je u američkoj vojnoj bazi Rajt Peterson prepustio sarajevske rubne opštine, koje su naseljavali Srbi i tokom rata ih branili, kao i kontinuitet teritorije Republike Srpske kod Brčkog, koji je ostavljen za naknadnu arbitražu. Nagađalo se kako je do gubitka oko 20% teritorije došlo zbog sukoba vojnog i civilnog rukovodstva, konkretno Karadžića i Mladića.[84] Takođe, prepričavalo se kako je Milošević u Dejtonu, ignorišući rukovodstvo Republike Srpske, uz čašu viskija, Izetbegoviću predao Sarajevo da bi, navodno Srbiju rasteretio međunarodnih pritisaka i sebe, ranije međunarodno proglašenog za „glavnog krivca za rat u Bosni”, promovisao u „glavnog faktora mira na Balkanu”.
Nasuprot tome, u Sarajevu Dejton je slavljen kao pobjeda. Bošnjačka strana, koja je samo nekoliko mjeseci ranije bila pred kapitulacijom, u Dejtonu je tretirana kao ravnopravni partner, a po svemu sudeći bila joj je obećana i kasnija mirnodopska dominacija. Sarajevo je posle tri i po godine deblokirano, Srbi su u dugim kolonama i noseći kovčege iskopanih predaka napuštali Ilidžu, Vogošću, Grbavicu, a u njihove kuće i stanove upadali su Bošnjaci. Apele međunarodnih predstavnika da Srbi ostanu na svojim ognjištima uz garancije bezbjednosti, osporio je Izetbegović izjavom za radio BiH, da će svi koji su nosili pušku biti izvedeni pred vojni sud, a to su praktično bili svi punoletni muškarci, jer su bili mobilisani.
Vremenom percepcija Dejtonskog sporazuma postepeno se mijenjala i na srpskoj i na bošnjačkoj strani. Republika Srpska, prema Dejtonskom, odnosno Pariskom sporazumu, postala je međunarodno priznata konstitutivna jedinica Bosne i Hercegovine. Još Vašingtonskim sporazumom stvorena je 1994. godine Muslimansko-hrvatska federacija, kojoj se Dejtonskim sporazumom Republika Srpska priključila kao zaseban međunarodno-pravni subjekt, odnosno drugi entitet.[85] Sve do tada, bez obzira što je bilo daleko od političke realnosti, Bosna i Hercegovina je međunarodno tretirana kao jedinstvena država na čelu sa Predsjedništvom i vladom u Sarajevu, i Alijom Izetbegovićem kao „predsjednikom svih Bosanaca i Hercegovaca”. Bila je to velika promjena koju je u početku srpska strana potcenjivala, a bošnjačka smatrala privremenom. Uloga visokog predstavnika je Aneksom 10 bila definisana samo kao podsticanje, pomaganje, savjetovanje u procesu implementacije međunarodnog sporazuma, i prvi visoki predstavnik, Karl Bilt, dosljedno se držao ograničenog mandata. Prema Aneksu 4 Dejtonskog sporazuma, koji je predstavljao ustav BiH, predsjedništvo je bilo tročlano, a predstavnici tri naroda su imali pravo veta. Vijeće ministara je obuhvatalo svega nekoliko resora (inostrani poslovi, spoljna trgovina, civilni poslovi i slično), dok su sve ostale nadležnosti bile locirane u entitetima, uključujući i vojsku. Sve to je Srpskoj davalo elemente državnosti i otvaralo joj perspektivu da se razvija kao visoko autonomna cjelina u defakto konfederalnom okviru Bosne i Hercegovine. Dejtonski sporazum je bio gotovo identičan Lisabonskom sporazumu, koji su bosanskohercegovački Srbi potpisali još prije rata.[86] Međutim, već godinu dana nakon rata, evropski potpisnici, pogotovo američki tvorci Dejtonskog sporazuma, počeli su da govore o potrebi revizije ovog aranžmana koji je bio verifikovan na najvišem međunarodnom nivou. Sam glavni arhitekta ovog sporazuma Ričard Holbruk je, sa jedne strane hvalio mirovni aspekt sporazuma, a sa druge, osporavao njegov ustavni element sadržan u Aneksu 4, i zagovarao „Dejton 2”, novi sporazum koji će obezbijediti čvršću integraciju Bosne i Hercegovine, što je praktično predstavljalo atak na ravnopravnost i autonomiju entiteta. Istovremeno bošnjačke vlasti i zavisni mediji u Sarajevu su agresivno promovisali građanski princip uređenja Bosne i Hercegovine na račun nacionalnog, što je bio slabo kamuflirani nacionalizam većinskog naroda, ili unitarizam, jer je podrazumijevao izbor po sistemu „jedan čovjek — jedan glas”.
Odnos snaga među velikim silama, dolazak IFOR-a, međunarodnih snaga kojima su dominirale jedinice Vojske SAD i članica NATO-a, nagovijestio je budući pritisak na državnost Republike Srpske. Kancelarija visokog predstavnika (OHR), koja je vremenom narasla u impozantan birokratski aparat, širila je svoje nadležnosti do miješanja u sve političke, ekonomske, pravosudne, prosvjetne, informativne i druge oblasti. Visoki predstavnik je od početka bio političar iz jedne od država EU i, sa jednim izuzetkom, više ili manje favorizovao interese Bošnjaka i Hrvata, a njegov zamjenik uvijek Amerikanac, koji je davao ton negativnoj pristrasnosti prema Srbima i Srpskoj. Međunarodna izolacija Srbije i SR Jugoslavije[87] i satanizacija Miloševićevog režima, samo su dodatno otežale položaj Republike Srpske. Veliki broj opština u Republici Srpskoj nalazio se pod sankcijama međunarodnih protektora. Republika Srpska je bila diskriminisana i pri podjeli urgentne međunarodne humanitarne pomoći za obnovu stambenog fonda i minimalnih saobraćajnica. Od ukupno planiranog fonda od pet milijardi dolara, za prva tri mjeseca 1996. godine na prvoj donatorskoj konferenciji održanoj odmah poslije Dejtona, hitno je doznačeno 518 miliona, ali je komesar EU za spoljne poslove Hans van den Bruk još u decembru 1995. izjavio da Srbi ne mogu da računaju na ta sredstva dok ne isporuče svoje ratne zločince. Direktor američke agencije za razvoj na sastanku sa evropskim humanitarcima rekao je da vlada SAD ima poteškoća da preda novac u Srbiju i dijelove BiH koje kontrolišu Srbi, jer se radi o agresorima. Isključivanjem Radovana Karadžića iz javnog života, a zatim i njegovim progonom, najavljen je neravnopravan odnos prema učesnicima rata, što je značilo i pripisivanje političke krivice za ratne zločine samo srpskom narodu.
Republika Srpska je dočekala kraj rata sa velikim brojem izbjeglica i prognanih. Tokom ljeta 1995. godine više od stotinu hiljada Srba iz Republike Srpske Krajine i devet okupiranih opština Bosanske Krajine, trajno se nastanilo na teritoriji koje će ostati u Republici Srpskoj. Takođe, Srpska je doživjela i poratni egzodus nekoliko desetina hiljada građana iz sarajevskih opština koje su pripale Federaciji Bosne i Hercegovine.
Veliki problem je predstavljao otvoreni status grada Brčkog i koridora koji spaja dva približno jednaka dijela Republike Srpske. Teritorija Federacije BiH dejtonskim razgraničenjem pretvorena je u jednu cjelinu,[88] koja se širi od Kladuše do Goražda, i od Jadrana do Save. Vodilo se računa da preko srpskih sela bude uspostavljen dovoljno širok koridor koji dvadesetak hiljada stanovnika Goražda spaja sa ostatkom Federacije. Na drugoj strani, Brčko je ostavljeno međunarodnoj arbitraži, iako je u Dejtonu bilo odlučeno da se arbitraži prepusti samo pitanje lokalne granice, 1997. i 1999. godine odlučivalo se i o statusu grada.
Politička tranzicija
Na prvim poslijeratnim izborima održanim 1996. godine, očekivano je pobijedila Srpska demokratska stranka. Na izborima za Predsjedništvo BiH pobjedio je Momčilo Krajišnik, dotadašnji predsjednik Narodne skupštine, i tokom rata po uticaju druga politička ličnost u Srpskoj. Izetbegović se ponovo našao na čelu Predsjedništva, ali novim ustavom je ovu dužnost morao da napusti već poslije osam mjeseci i prepusti drugom. Za predsjednika vlade Srpske izabran je Gojko Kličković, a Dragan Kalinić za predsjednika Skupštine.[89] Istovremeno, na predsjedničkim izborima bivša članica Predsjedništva SR Bosne i Hercegovine i potpredsjednica Republike Srpske, Biljana Plavšić, postala je prva žena predsjednica jedne srpske teritorije. Ona je ubrzo ušla u sukob sa Krajišnikom i Karadžićem, koji je i poslije povlačenja sa svih državnih i partijskih dužnosti, ostao veoma uticajan. Sukob je prije svega bio na liniji formalne i neformalne moći, ali i prelaska iz ratnih u mirnodopske uslove. Na vidjelo su izašli i antagonizmi između istočnog i zapadnog dijela Republike Srpske i pitanje prijestonice, koja je sa ratne lokacije na Palama, mimo ustava, preseljena u Banjaluku. Rukovodstvo Srpske ujedinjavali su spoljni pritisci, ali je svakodnevni politički život nametao neophodnost promjena i sporazumijevanja sa velikim silama. Prva hapšenja koja su snage NATO izvršile u namjeri da isporuče optuženika Haškom tribunalu, završila su se brutalnim ubistvima.
U proljeće 1997. godine Republike Srpska je ušla u stanje političke krize. Podijelila se republička policija, istočni dio je podržavao Krajišnika i većinu u SDS-u, a zapadni Biljanu Plavšić. U Banjaluci su izbili nemiri, ali je kriza razriješena bez ljudskih žrtava. U sjenci krize i sukoba, kao i miješanja sa strane, kontinuitet vlasti obezbijedili su skupština i vlada, na čelu sa Kalinićem i Kličkovićem.[90]
Na vanrednim skupštinskim izborima 1997. pobijedila je udružena opozicija predvođena Srpskim narodnim savezom, strankom koju je u međuvremenu formirala Biljana Plavšić, Socijalističkom partijom RS, koju su vodili Drago Ilić i Živko Radišić i Strankom nezavisnih socijaldemokrata, koju je godinu dana ranije osnovao Milorad Dodik. Na predlog predsjednice Plavšić, Skupština RS je za premijera izabrala Milorada Dodika, iako je njegova partija tada imala samo dva poslanika. Na predsjedničkim izborima krajem septembra 1998. godine, uz podršku SDS-a, pobijedio je Nikola Poplašen, lider Radikala u Srpskoj, profesor Pravnog fakulteta u Banjaluci i bivši potpredsjednik Skupštine RS. Pošto favoriti predsjednika Srpske, prvo Dragan Kalinić, a zatim i Brane Miljuš, nisu obezbijedili većinu glasova u Skupštini, a kandidat poslaničke većine Milorad Dodik podršku predsjednika, aktuelna vlada je nastavila da radi u tehničkom mandatu sve do narednih izbora, odnosno do formiranja nove vlade početkom 2001. U međuvremenu, koristeći nezakonita „bonska ovlašćenja”, visoki predstavnik Vestendorp je smijenio Poplašena, koga je zamijenio potpredsjednik Mirko Šarović. Već na početku svog mandata, Dodika je sačekala obaveza sporazumijevanja sa EU i SAD, kao i sprovođenje reformi. Uz političku podršku velikih sila i finansijsku pomoć međunarodnih kreditnih ustanova, počela je ubrzana obnova privrede, posebno energetskih potencijala i puteva, kao i i porast životnog standarda građana.[91] Međutim, tokom Dodikovog mandata pala je 1999. nepovoljna presuda arbitraže za Brčko. Iste godine NATO je bombardovao SR Jugoslaviju. Ogorčenje prekodrinskih Srba zbog međunarodnog nasilja u matici i otimanja Kosova i Metohije, prijetilo je da se vazdušna intervencija proširi i na Srpsku. Vlada je uspjela da Srpsku sačuva izvan direktnog sukoba sa NATO-om, ali su Vašington i Brisel i pored toga krenuli u dalje redukcije entitetske autonomije. Razaranje i izolacija Srbije i propadanje privrede u matici otežavali su socijalno-ekonomske prilike u Republici Srpskoj. Dodikova vlada je sve teže ispunjavala finansijske obaveze i suočila se sa štrajkovima penzionera, prosvjetnih radnika i drugih kategorija budžetskih potrošača. Sukob u Socijalističkoj partiji RS doveo je do raskola u stranci, manja frakcija, na čelu sa Nebojšom Radmanovićem, osnovala je Demokratsku socijalističku partiju.
Na izborima 2000. SDS se vraća na vlast. Za predsjednika Republike izabran je Mirko Šarović iz SDS-a, a za predsjednika parlamenta Dragan Kalinić, predsjednik pobjedničke partije i bivši ministar zdravlja.[92] Ovu i sljedeću vladu predvodili su premijeri iz koalicione Partije demokratskog progresa (PDP), stranke osnovane 1999. Predsjednik stranke, Mladen Ivanić, bivši najmlađi član Predsjedništva SR Bosne i Hercegovine i docent Ekonomskog fakulteta u Banjaluci, postao je premijer januara 2001. godine, a okosnicu vlade činili su ministri iz SDS-a. Ivanićeva vlada izvršila je privatizaciju banaka, započela temeljnu poresku reformu i posvetila se oporezivanju ratnih bogataša, a u nacionalnom pogledu slijedila je politiku SDS-a.[93] Pod pritiskom SAD i EU, objavila je prvi Izvještaj o zločinu u Srebrenici, u kojem se negira genocid nad Bošnjacima i prihvata procjena o manjem broju žrtava od onog koji navode Bošnjaci i njihovi pokrovitelji.[94]
Sljedeći opšti izbori održani 5. oktobra 2002. godine, donijeli su ponovo pobjedu koalicije SDS — PDP, uz podršku manjih stranaka. Za predsjednika Srpske izabran je Dragan Čavić, potpredsjednik SDS-a, a lider stranke Dragan Kalinić je zadržao mesto predsjednika skupštine. Mirko Šarović je izabran za srpskog člana Predsjedništva BiH, u kome je ispred Bošnjaka bio Sulejman Tihić iz SDA, a ispred Hrvata Dragan Čović iz HDZ-a. Vlada Dragana Mikerevića iz PDP-a izabrana je 17. januara 2003. godine.
Visoki predstavnici
_03.jpg)
Tokom naredne tri godine uslijedili su najveći međunarodni pritisci na državnost i autonomiju Republike Srpske. Smijenjen je čak i dekan Pravnog fakulteta u Bijeljini Radomir Lukić. Vlada Dragana Mikerevića iz PDP-a, a zatim i Pere Bukejlovića iz SDS-a, koja je na vlast došla sredinom februara 2005. godine, nastojale su da se odupru ovim pritiscima. Zbog neuspjeha u tome, opao im je rejting u biračkom tijelu, a samim tim je umanjen rejting njihovih stranaka. Već u mandatu Karlosa Vestendorpa međunarodna podrška primjeni Dejtonskog sporazuma prerasla je u defakto protektorat. Tome je posebno doprinio treći po redu visoki predstavnik Volfgang Petrič, koji je „bonska ovlašćenja” počeo da koristi kao glavni argument svoga djelovanja. Donosio je odluke umjesto i protiv volje demokratskih ustanova ukoliko „ne mogu ili ne žele same da ih donesu”[95] i smjenjivao političare za koje bi lično procijenio da krše Dejtonski sporazum. Pošto nad njim nije bilo efektivne kontrole, to je značilo onoga koga poželi. „Bonska ovlašćenja” je visokom predstavniku omogućio Savjet za sprovođenje mira, u kom su predstavnike imale velike sile. Istovremeno je započeo proces „stabilizacije i pridruživanja” Evropskoj uniji. Proces integracija kompleksnih institucionalnih struktura u Bosni i Hercegovini i nesaglasnosti entiteta olakšali su visokim predstavnicima da sprovode svoju politiku. U januaru 2000. uspostavljena je Državna granična služba, kasnije Granična policija Bosne i Hercegovine, iako su prema izvornom Dejtonskom sporazumu granice kontrolisale entitetske policije. Zakon o policiji prvo je proglasio visoki predstavnik, a tek kasnije je „legalno” usvojen u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine. Ustavni sud, u kome Bošnjaci i predstavnici UN imaju šest glasova, u odnosu na četiri glasa Srba i Hrvata, nadglasavanjem je jula 2000. godine donio odluku o konstitutivnosti sva tri naroda na cijeloj teritoriji BiH. Tako je omogućeno stvaranje Vijeća naroda na entitetskom nivou, čime je usporen rad demokratskih ustanova Republike Srpske.[96] Pošto je ustanovio graničnu policiju, Petrič je novembra 2000. instalirao Sud Bosne i Hercegovine, a aprila 2001. nametnuo je i rješenja državne zastave, grba i himne (bez teksta), što je kasnije samo potvrdila Parlamentarna skupština. Sljedećih godina visoki predstavnik je entitetima najpre ograničio, a zatim i ukinuo raspolaganje oružanim snagama. Pošto su vojske entiteta ustavna kategorija, izvršen je pritisak na parlamente, koji su ih konačno ukinuli 2006. godine. Petrič je svoj mandat završio setom nametnutih odluka koje je izdiktirao na sarajevskom aerodromu, prilikom odlaska iz Bosne i Hercegovine.
„Kada je bilo potrebno slomiti otpor Srba u BiH, ja sam napisao pismo svom prijatelju Krisu Patenu (evropskom komesaru za spoljne poslove) u kome sam ga zamolio da kaže da je to evropski zahtev i da to traži EU. Moj prijatelj Kris, koji ionako nije imao pojma o tome, napisao je da je to evropski zahtev i tako sam ja razbio Srbe i Republiku Srpsku.“
Pedi Ešdaun
Njegov nasljednik, Pedi Ešdaun, je odmah po dolasku proglasio Zakon o sudskom i tužilačkom vijeću. Sljedeće godine je nametnuo krivični zakon BiH. Tokom 2004. osnovao je Upravu za indirektno oporezivanje, zahvaljujući kojoj je Bosna i Hercegovina dobila izvorne prihode, a entiteti su uskraćeni za značajan dio sredstava. Ešdaun je 29. juna 2004. godine smijenio 59 funkcionera, članova SDS-a, među kojima je bio Dragan Kalinić, predsjednik Narodne skupštine Republike Srpske u više navrata i dugogodišnji lider SDS-a.[97] Tokom ljeta je uspostavljen cjelodnevni centralni televizijski program BHT 1, koji je preuzeo polovinu ukupne televizijske pretplate, iako nije privukao pažnju stanovnika Republike Srpske. Dok je odlučivao o svim ključnim aspektima političkog, ekonomskog, kulturnog i društvenog života, Ešdaun je, kao i njegovi prethodnici i nasljednici, optuživao političare za loše stanje u Bosni i Hercegovini.
Međunarodni predstavnici su smijenili dvojicu predsjednika Republike Srpske, Radovana Karadžića i Nikolu Poplašena, dok su Mirka Šarovića, kao člana Predsjedništva BiH, primorali da 2003. godine podnese ostavku. Približno 200 republičkih, vojnih i stranačkih funkcionera i direktora javnih preduzeća smijenjeno je i često podvrgavano državnom teroru blokiranjem ličnih bankovnih računa i oduzimanjem putnih isprava. Mnogi su pravdu potražili i zadovoljenje dobili na sudu u Strazburu. Bošnjački političari, naročito Haris Silajdžić, napadali su Republiku Srpsku kao „genocidnu tvorevinu”, a Srbe kao „zločinački narod”. U sarajevskim medijima, pogotovo u političkim nedeljnicima Slobodna Bosna i Dani,[98] Republika Srpska je nazivana „republika šumska” i „blentitet”, a sve sa ciljem dalje revizije Aneksa 4 Dejtonskog sporazuma. Vjerujući da je pozicija Srpske i Srba zaštićena Dejtonskim sporazumom, a kasnije i po inerciji, strukture vlasti i mediji u Banjaluci dugo nisu zvanično reagovali na spoljne i unutrašnje orkestrirane pritiske.
Odlaskom lorda Ešdauna, za Republiku Srpsku završeno je najteže razdoblje u djelovanju Kancelarije visokog predstavnika. Od tada su sa različitih strana dolazili zahtjevi za ukidanje Kancelarije, od Srba, Hrvata i iz Rusije, koja je poslije „narandžaste revolucije” u Ukrajini 2004. godine zauzela drugačiji kurs u svojoj balkanskoj politici, ali i iz Evropske unije, koja nije mogla da prihvati da država sa kojom pregovara o priključenju nije demokratska.[99]
Promjena vlasti
Privredni i politički uspon Republike Srpske započeo je poslije izbora održanih 1. oktobra 2006. godine. Kao rezultat kadrovskog osvježavanja na domaćoj sceni i promjene odnosa snaga u svijetu, uspostavljena je stabilna politička većina, koja se odlučno suprotstavila promjenama dejtonskog ustava, i nije bila podložna pritiscima kojima su bile izložene ranije vlade.[100] Iako je nastavila putem evropskih integracija i pristala na stupanje Bosne i Hercegovine u Partnerstvo za mir, nova vlada je prekinula predaju nadležnosti. Proces ukidanja policije Republike Srpske i centralizacije pravosuđa Bosne i Hercegovine energično je zaustavljen, čime su dugoročno obeshrabrene druge slične inicijative visokog predstavnika. Najveće zasluge za preokret pripale su Miloradu Dodiku, lideru parlamentarne većine, koji je poslije šest godina ponovo postao premijer. Zahvaljujući sporazumu stranaka vlasti i opozicije, Republike Srpska je blokirala pokušaje narušavanja svoje samostalnosti. Osim uoči izbora, najveće srpske stranke SNSD i SDS bile su jedinstvene u nastupu u zajedničkim organima u Sarajevu povodom ključnih nacionalnih i državnih pitanja. Maja 2009. godine, na osnovu zaključaka o efektima prenošenja nadležnosti sa Republike Srpske na Bosnu i Hercegovinu, vlada Milorada Dodika je zahtijevala povratak većine od 68 nadležnosti koje su oduzete mimo demokratske procedure.[101] Reakcija visokog predstavnika je bila veoma oštra, a Dodik je označen kao „političar koji hoće da poništi sve efekte postdejtonskog procesa”, a njegov politički manir da prema sagovornicima iz SAD i EU, kao i onima iz Federacije, nastupa direktno i otvoreno i oštro reaguje na neosnovane kritike, bio okarakterisan kao nedopustiv. „Dodikova retorika”, kako su je pejorativno nazivali zvaničnici u Briselu i Vašingtonu, kod naroda u Republici Srpskoj nailazila je na veliko odobravanje. U međuvremenu, poslije smrti predsjednika Srpske Milana Jelića iz SNSD-a, septembra 2007. na vanrednim izborima za predsjednika Srspke izabran je predsjednik Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske Rajko Kuzmanović, kao nestranačka ličnost podržan od strane SNSD-a.
Na izborima održanim 2010. godine u Republici Srpskoj pobijedio je SNSD, a Milorad Dodik je izabran za predsjednika. Nebojša Radmanović je izabran za srpskog predstavnika u Predsjedništvu BiH, a na čelo vlade u Srpskoj je došao Aleksandar Džombić. Na novu vladu je i dalje vršen pritisak iz EU vezan za reforme pravosuđa, a visoki predstavnik Valentin Incko je preko svojih redovnih izvještaja Savjetu bezbjednosti UN dramatizovao problem na najvišem nivou. Kriza je prijetila da dovede do međunarodne intervencije i smjene vođstva Republike Srpske.[102] Maja 2011. godine, komesar EU za bezbjednost i spoljnu politiku, Ketrin Ešton, doputovala je u Banjaluku, gdje je tokom razgovora sa Dodikom postignut kompromis o pokretanju „strukturisanog dijaloga” o pravosuđu između EU i Bosne i Hercegovine, čime je ultimativna i nedemokratska reforma pravosuđa zaustavljena.[103] U nemogućnosti da Republici Srpskoj nametnu unitarizaciju, strukture naklonjene Bošnjacima u EU i SAD nastojale su da izazovu nemire po modelu „obojenih revolucija” pokrenutih po svijetu. Nasilje koje je trebalo da uličnim neredima uvede jedinstveni matični broj građana na čitavoj teritoriji Bosne i Hercegovine i potom uspostavi jedinstvenu policiju, nije uspjelo zahvaljujući čvrstini vlade u Banjaluci[104] i srpskih političara u zajedničkim organima, koje je instrumentalizovana masa držala opkoljene u zgradi Parlamentarne skupštine BiH u Sarajevu. Dvoje djece je umrlo zato što im kantonalne vlasti nisu izdale pasoše kako bi otišli na liječenje u inostranstvo, a za tu svoju surovost optužile su srpsku stranu. Širom Federacije BiH su februara 2014. godine izbili socijalni nemiri, koje su evropski političari, poput Pedija Ešdauna i Doris Pak, najavljivali godinu dana ranije. Nemiri su zahvatili krajeve u kojima uglavnom žive Bošnjaci u Federaciji BiH, paljene su vladine zgrade, zahtijevana je borba protiv korupcije,[105] kao i reforma ustava, ali pokušaji da se nemiri prošire i na Srpsku nisu urodili plodom. Istovremeno, bošnjački političari, intelektualci i novinari, nastavili su sa još predratnom i ratnom praksom da nastupaju kao da je Bosna i Hercegovina samo ili prije svega bošnjačka zemlja, a da su Bošnjaci, kako su često govorili „temeljni narod” i da su, navodno, jedino Bošnjaci branili Bosnu i Hercegovinu, dok su Srbi i Hrvati bili „agresori” na sopstvenu zemlju. Dosljedno svojoj unitarističkoj politici, Bošnjaci svoj novokomponovani jezik nisu nazivali „bošnjački”, u prirodnoj korespondenciji sa svojim nacionalnim imenom, nego „bosanski”, sa očiglednom pretenzijom da ga, pored srpskog i hrvatskog nametnu kao jezik kojim govore svi u Bosni, iako ga ni oni sami i dalje ne koriste u svakodnevnom govoru.
Vlasti Republike Srpske uspjele su da steknu značajnu podršku u inostranstvu, prije svega u Ruskoj Federaciji. Turska je najpre preko ministra Davutoglua, a poslije i premijera Erdogana i nešto manje predsjednika Gula, krenula u diplomatsku ofanzivu na BiH, fokusirajući se na Bošnjake. Emocionalnim izjavama o zajedničkoj prošlosti budili su nostalgiju za „pustim turskim”, promovisali njihove aktuelne unitarističke aspiracije, i potpuno zanemarivali druga dva konstitutivna naroda u BiH.[106] Davutogluovo programsko spoljnopolitičko djelo Strateška dubina, iako još nije bilo prevedeno na srpski jezik, u Republici Srpskoj je zahvaljujući islamologu Darku Tanaskoviću, već bilo pročitano kao neoosmanizam. Republika Srpska je razvila mrežu inostranih predstavništava u Beogradu, Briselu, Moskvi, Vašingtonu, Jerusalimu, Štutgartu, Beču i Solunu, sa ambicijom da je i dalje širi.[107]
Na izborima održanim oktobra 2014. godine SNSD i njeni stari saveznici DNS i SPRS, dobili su apsolutnu većinu u Narodnoj skupštini Republike Srpske. SDS, na čelu sa Mladenom Bosićem, postigla je znatno bolji rezultat nego na izborima 2006. i 2010. godine.[108] Kandidat udružene opozicije, Mladen Ivanić iz PDP-a, izabran je za člana Predsjedništva BiH, a iz redova opozicije imenovani su i članovi Vijeća ministara BiH. Na izborima potvrđena vlast suočila se sa starim, ali i novim izazovima. Nepovoljnoj ekonomskoj, globalnoj i regionalnoj situaciji koja se direktno reflektuje na Srpsku, pridružile su se i sve veća politička, svjetska i evropska nestabilnost. Građanski rat u Ukrajini, koji je doveo do obnove „Hladnog rata”, izazvao je višestruke i unakrsne pritiske na Srpsku. Neprijateljstvo Zapada prema Rusiji eskaliralo je u nepoverenje i prema njenim pravoslavno-slovenskim prijateljima, poput Srba u Srpskoj. Izgradnja ruskog gasovoda Južni tok, čiji ogranak je trebalo da uđe u Republiku Srpsku i obezbijedi joj dugoročnu energetsku stabilnost, brojne plinske elektrane, velike građevinske poslove i nova radna mjesta, obustavljen je pod indirektnim pritiskom SAD.[109]
Kamenovanje u Srebrenici
Na dvadesetogodišnjicu zločina u Srebrenici i Dejtonskog mirovnog sporazuma, bošnjački političari su krenuli sa lobiranjem u SAD i EU da se definitivno diskredituje Republika Srpska kao „genocidna tvorevina” i otkoči proces njenog sistematskog razvlašćivanja, koji je Dodik zaustavio u svom drugom premijerskom mandatu. Kao rezultat tih aktivnosti, Ujedinjeno Kraljevstvo je pripremila rezoluciju o genocidu u Srebrenici koja kolektivno osuđuje srpski narod, ali je, na molbu Srpske i Srbije, Rusija na zasjedanju Savjeta bezbjednosti UN od 7. jula vetom blokirala rezoluciju. Vjerovatno je upravo to bio povod incidenta 11. jula 2015. godine na komemoraciji u Potočarima. U prisustvu brojnih međunarodnih, zapadnih i bošnjačkih zvaničnika, premijera Srbije, Aleksandra Vučića, su od linča zaštitili samo njegovi tjelohranitelji i pripadnici specijalne policije Republike Srpske u civilu, iako je održavanje reda tokom komemoracije bilo pod nadležnošću Direkcije za koordinaciju policijskih tijela BiH. Počinioci nisu nikada uhapšeni i procesuirani, iako postoji video zapis o cijelom toku napada, a na snimku su prepoznatljivi likovi učesnika.[110]
Sukob dva nivoa vlasti
Krajem 2015. i početkom 2016. Republika Srpska se suočila sa ozbiljnom unutrašnjom političkom krizom. Posle završenih izbora 2014. godine Savez za promjene je uz jednog poslanika SDA iz Republike Srpske formirao vlast sa SDA i HDZ-om na nivou BiH, dok je SNSD sa svojim partnerima formirao vlast u Republici Srpskoj.[111] Počelo je polemikom da li vlast u Srpskoj ima primat nad svojim predstavnicima u zajedničkim organima BiH, ili mogu da djeluju nezavisno od Banjaluke. Kada je Denis Zvizdić, tadašnji bošnjački mandatar, tokom izlaganja programa budućeg Savjeta ministara BiH pred Parlamentarnom skupštinom BiH februara 2015. godine, najavio novi ciklus prenosa nadležnosti sa entiteta na BiH, poslanici Saveza za promjene (većinom iz SDS-a, zatim PDP-a i jedan iz SDA iz RS) nisu reagovali, nego su čak glasali za predloženi ekspoze, vlast u Banjaluci ih je optužila za izdaju. Došlo je do srpsko-srpskog sukoba između dva nivoa vlasti. Kada je 15. jula 2015. većina poslanika u Narodnoj skupštini Republike Srpske izglasala odluku o zakazivanju referenduma o radu suda i tužilaštva BiH i visokih predstavnika, opozicija je ostala suzdržana. Objašnjenje je bilo da se radi o suvišnom zaoštravanju sa komšijama i međunarodnom zajednicom samo zato da bi vlast na čelu sa Dodikom, izbjegla da odgovara pred sudom za kriminal i korupciju. Tokom oktobra 2015. predsjednik Republike Srpske je više puta pozivao na dogovor o pitanjima od opšteg interesa, ali se oni nisu pojavili u Palati Republike. Uzajamne optužbe za „kriminal”, odnosno „izdaju” zaprijetile su da kompromituju čitavu političku elitu Srpske, te početkom novembra dovele patrijarha Irineja i članove Sinoda Srpske pravoslavne crkve u Bijeljinu. Na zajedničkom sastanku sa liderima vlasti i opozicije apelovali su na minimum međusobnog poštovanja u političkom nadmetanju radi očuvanja jedinstva naroda u Republici Srpskoj. Kada je krajem 2015. Dodik zbog uzdržanih glasova opozicije i na sugestiju premijera Srbije, ponovo odložio referendum o pravosuđu, stigla je odluka Ustavnog suda BiH po apelaciji Bakira Izetbegovića, gdje je Srpskoj naloženo da preispita datum Dana Republike i prilagodi ga stavu predstavnika nesrpskog stanovništva.[112] Ova bošnjačka provokacija, koju je presudno podržala trojka inostranih sudija, nasuprot po dva srpska i hrvatska glasa, preko noći je ujedinila sve srpske političare, uključujući i one iz matice. Odlučili su da ukoliko se u roku od 120 dana ne donese Zakon o Ustavnom sudu BiH, kojim bi se isključile inostrane sudije i praksa preglasavanja, raspiše referendum o datumu Dana Republike. Političare u Srpskoj je povezala i reakcija na provokativan govor Ahmeta Davutoglua na otvaranju Ferhat-pašine džamije u Banjaluci 7. maja 2016. godine, koja je tokom građanskog rata 1992—1995. porušena, a sredstvima grada i republike obnovljena.
„Imate 78 miliona prijatelja u Turskoj, koji su sa vama u svakoj situaciji da vas podrže. Kada ovdje nekome poteče krv iz nosa, kod nas krene krv iz žile kucavice... Turska je ovdje uvijek bila, evo nas sada tu i biće vječno.“
Ahmet Davutoglu, 7. maj 2016. godine
Na kraju govora obratio se rahmetli Aliji Izetbegoviću zavetom da će BiH biti jedinstvena. U znak protesta, predsjednik Republike Srpske je odustao od najavljenog govora.
Poslije kraćeg zatišja, medijski rat vlasti i opozicije je nastavljen. Do kulminacije je došlo kada je Savez za promjene 14. maja 2016. zakazao masovan protest u Banjaluci tražeći vanredne izbore, a koalicija SNSD-DNS-SPRS odgovorila najavom svog mitinga istoga dana u isto vrijeme, takođe u Banjaluci.[113] U centru Banjaluke, na nevelikoj udaljenosti, dva stranačka bloka su odmerila snage. Iako je vladala velika napetost, a iz Srbije stigao apel da obje strane odustanu od sakupljanja, sve je prošlo bez incidenata. Takav ishod je iznevjerio bošnjačka očekivanja da će unutrašnji sukobi urušiti Srpsku. Poslednjih dana juna i tokom jula 2016. godine, iz Federacije je uslijedila serija antisrpskih ispada. Načelnik Srebrenice Ćamil Duraković je 27. juna objavio da su prema odluci NVO „Majke Srebrenice”, rukovodioci Srbije nepoželjni na komemoraciji u Potočarima 11. jula, zbog čega je rukovodstvo Srpske i njeni predstavnici u Sarajevu, Ivanić i Crnadak, u znak solidarnosti sa maticom otkazalo svoj dolazak. Posljednjeg dana juna objavljeni su rezultati popisa koji su Bošnjacima donijeli većinu, jer su, mimo konsenzusa usvojenih pravila, uključili i bivše stanovnike BiH koji dvije decenije ili duže žive i rade u inostranstvu. Republika Srpska nije priznala takve rezultate i najavila je svoju verziju popisa. Rezultati popisa su pokazali i da je učešće Srba u Federaciji na nivou statističke greške (2,55%), a da je procenat Bošnjaka i Hrvata u Srpskoj višestruko veći (16,4%), što otkriva da je ratni i poratni odliv srpskog stanovništva iz Federacije bio veći od odliva nesrpskog stanovništva iz Srpske, a ne obrnuto kako su glasile bošnjačke optužbe za „etničko čišćenje”.[114]
Javni mediji su 17. jula sa internet portala koji se vezuje za islamske ekstremiste preneli snimak paljenja srpske zastave u odgovarajućoj scenografiji i kostimografiji. Desetak dana kasnije, u centru Sarajeva je održan performans sa mapom Republike Srpske kao zemlje genocida, a 29. jula je član Predsjedništva BiH, Bakir Izetbegović, bez uobičajene protokolarne najave Beogradu, boravio u Novom Pazaru, a potom je svoju posjetu objasnio rečima da kako Vučić može u Banjaluku tako i on može u Novi Pazar, pritom zanemarivši da je Banjaluka u Srpskoj, sa kojom Srbija ima međunarodno priznate specijalne veze, a Novi Pazar grad na jugozapadu Srbije, u Raškoj, kolijevci srednjovjekovne srpske države.[115]
Referendum o Danu Republike
Kada je isteklo vrijeme od 120 dana, a Ustavni sud BiH potvrdio svoju odluku o izmjeni datuma dana Republike Srpske i bošnjačka strana odbacila inicijativu o donošenju Zakona o Ustavnom sudu BiH, vlast i opozicija u Republici Srpskoj, prema ranijem dogovoru, su na sjednici Narodne skupštine 15. jula, zakazali referendum za 25. septembar. Sa izuzetkom koalicije Domovina, koju čine bošnjački poslanici, odluka je bila jednoglasna, a premijer Srbije je izjavio da u Briselu nema prigovora na sadržaj referendumskog pitanja. Bošnjaci su tražili intervenciju visokog predstavnika, i Valentin Incko je na sjednici Savjeta za sprovođenje mira (PIK) u Sarajevu, pokrenuo inicijativu da se Srpskoj ospori pravo na referendum. Kao argument PIK-a protiv referenduma, bilo je „kršenje odluke Ustavnog suda BiH, a samim tim i Dejtonskog sporazuma”, što je bilo krajnje cinično jer su visoki predstavnici uz podršku PIK-a sistematski kršili Dejtonski sporazum. Kao naknadni argument navođena je opasnost da se Srpska neće zaustaviti na ovom referendumu, nego da će ići sve do secesije.[116] Navodna opasnost od secesije, koja je dovela do nemira i nestabilnosti u regionu, postala je mantra mobilizacije protivnika referenduma. Incko je govorio da se „Dodik igra vatrom i hoda po rubu ambisa”, Miroslav Lajčak je prijetio da će „organizatori referenduma snositi sankcije”, a ratni komandant Armije BiH general Sefer Halilović najavio je „15-dnevni rat protiv Srpske”, ohrabren izjavom redovnog člana ANUBiH Ibrahima Bušatlije da „može da računa na podršku Al Kaide”. Dramatizacija referenduma prenijela se preko Atlantika i na, u početku uzdržani, Brisel i Berlin, što je dovelo i do njemačkog pritiska na Srbiju. Vučić se potom distancirao od odluke rukovodstva Republike Srpske i rekao da je „Srbija protiv referenduma, da je konačna odluka na rukovodstvu u Banjaluci i da će je poštovati, da se neće miješati u unutrašnja pitanja BiH i da je lojalan Dejtonu”. Vlast i opozicija nisu odustali, i u toku tehničkih priprema predsjednik Rusije pozvao je predsjednika Srpske u Moskvu, tri dana uoči referenduma. Predsjednik Putin je ponovio podršku Rusije demokratskom izjašnjavanju naroda, koju je još prilikom najave referenduma o pravosuđu izrazio ministar Lavrov. Na referendumu izlaznost je bila 55,77%, od čega je 98% glasalo da se Dan Republike Srpske i dalje slavi 9. januara.[117]
Lokalni izbori 2016. godine
Na izborima koji su održani 2. oktobra, samo nedjelju dana nakon referenduma, pobijedila je koalicija SNSD-DNS-SP, a fijasko je doživjeo Savez za promjene, prije svega SDS. Prema konačnim rezultatima SNSD je pobijedio u 11 opština više nego na prethodnim izborima 2012. godine, a zajedno sa koalicionim partnerima DNS-om i SP-om osnovao vlast u više od 40 opština, odnosno u dvije trećine opština u Republici Srpskoj. Prema analizama, uzroke debakla SDS-a treba tražiti u saradnji sa SDA u zajedničkim organima koja je išla na štetu Srpske, i bila „međunarodno” aranžirana. Šokiran prvim rezultatima, predsjednik SDS-a Bosić je već u izbornoj noći izjavio da predstoji temeljno preispitivanje grešaka i odgovornosti, i nekoliko dana kasnije je podnio ostavku, koju je slijedio i jedan od potpredsjednika stranke, Ognjen Tadić. Na opštinskim izborima u Srebrenici, po prvi put je poslije rata, ubedljivo pobijedio zajednički kandidat srpskih stranaka Mladen Grujičić, uprkos ujedinjenoj agitaciji bošnjačkih stranaka, u koju su se uključili reis Kavazović i „međunarodni” faktor. U mjesnoj zajednici Žepa, koja je tokom rata bila zaštićena zona, isključivo bošnjačko stanovništvo dalo je veliku prednost kandidatima SNSD-a.[118]
Politički sistem i ustavno uređenje
Republika Srpska je jedinstven i nedjeljiv ustavno-pravni entitet. Samostalno obavlja svoje ustavotvorne, zakonodavne, izvršne i sudske funkcije. Jedan je od dva ravnopravna entiteta Bosne i Hercegovine. Ravnopravno i bez diskriminacije u vlasti učestvuju Srbi, Bošnjaci i Hrvati kao konstitutivni narodi, kao i ostali narodi.[1]
.jpg)
Ustavno uređenje Srpske se temelji na zaštiti ljudskih sloboda, nacionalnoj ravnopravnosti i zaštiti vitalnih interesa konstitutivnih naroda, socijalnoj pravdi, tržišnoj privredi, višestranačkom sistemu, parlamentarnoj demokratiji, slobodnim izborima, mjesnoj samoupravi i zaštiti prava etničkih grupa i drugih manjina. Predsjednik Srpske predstavlja Srpsku i izražava njeno jedinstvo. Vlast je podijeljena na tri grane, i to na:[1]
- Zakonodavnu i ustavotvornu vlast — predstavlja je Narodna skupština, na čijem čelu je predsjednik Narodne skupštine, i Vijeće naroda.
- Izvršnu vlast — predstavlja je Vlada, koju čini predsjednik Vlade, koji je ujedno i na njenom čelu, i ministri.
- Sudsku vlast — predstavljaju je sudovi.
Opšti i lokalni izbori u Republici Srpskoj održavaju se naizmjenično svake dvije godine, a mandat svih izabranih predstavnika traje četiri godine. Opšti izbori u Republici Srpskoj obuhvataju izbore za Narodnu skupštinu, izbore za predsjednika i potpredsjednike, izbore za Predstavnički dom Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine, te izbore za Predsjedništvo Bosne i Hercegovine. Na lokalnim izborima se biraju odbornici skupština gradova ili opština i načelnici opština ili gradonačelnici.
Prema istraživanju Galupovog instituta za javno mnjenje koje je izvršeno između 25. juna i 19. jula 2010, oko 88% građana Republike Srpske bi se na referendumu izjasnilo za odvajanje od Bosne i Hercegovine.[119]
Spoljni odnosi
Republika Srpska je član Evropske skupštine regija (engl. Assembly of European Regions AER) koja pruža podršku regijama u procesu evropskog proširenja. Potpisala je nekoliko sporazuma o saradnji, kao npr. sporazum sa federalnim gradom Sankt Peterburgom (Rusija), Regijom Veneto i Provincijom Di Beluno (Italija) i Okrugom Troms (Norveška).[120]
Vlada Republike Srpske je u cilju unapređenja svih oblika saradnje sa institucijama i organizacijama u inostranstvu osnovala 9 privrednih predstavništava (Belgija, Izrael, Rusija, Srbija, Njemačka, Austrija, Grčka, SAD i Kipar).[121][122][123]
Do sada, od strane Vlade Republike Srpske je bilo upućeno pet izvještaja Savjetu bezbjednosti Organizacije ujedinjenih nacija koji su se odnosili na stanje stvari u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini.[124]
Sa Srbijom Republika Srpska ima potpisan sporazum o specijalnim i paralelnim vezama.[125]
Simboli
Simboli Republike Srpske su određeni ustavom, tačnije članom 8. Izgled zastave i grba, kao i tekst himne, određuju se ustavnim zakonom.[1]
Zastava Republike Srpske je pravougaono polje, proporcija 1:2 sa horizontalno raspoređenim poljima podjednake visine — crveno iznad plavog iznad bijelog.[126] Zastava je jednaka zastavi Republike Srbije do 2004. godine.
Amblem Republike Srpske je zvanični simbol od 2007. i sastoji se od polja u bojama zastave Srpske preko koga je zlatni prepleteni inicijal Republike Srpske, polje je okruženo zlatnim plodnim hrastovim vijencem u dnu uvezanim trakom u bojama zastave, iznad polja je zlatna zatvorena heraldička kruna, a ispod polja zlatna krinova kruna, oko svega je cirkumskripcija РЕПУБЛИКА СРПСКА — REPUBLIKA SRPSKA.[126]
'Moja Republika' je himna Republike Srpske od 2008. godine, a prvi put je svečano izvedena na Dan Republike Srpske 2009. godine u Koncertnoj dvorani Banskog dvora u Banjoj Luci.[127]
Teritorijalna organizacija
Teritoriju Republike čine opštine i gradovi kao jedinice lokalne samouprave. Područje jedinice lokalne samouprave čine naseljena mjesta, odnosno katastarske opštine koje ulaze u njen sastav.
Opštine i gradovi
Republika Srpska se sastoji iz 57 opština i 9 gradova. Gradovi su: Banja Luka, Istočno Sarajevo, Prijedor, Bijeljina, Doboj, Trebinje, Zvornik, Gradiška i Laktaši. Grad Istočno Sarajevo čini 6 opština: Istočni Stari Grad, Istočna Ilidža, Istočno Novo Sarajevo, Pale, Sokolac i Trnovo. Distrikt Brčko ima poseban status i zvanično je pod zajedničkom upravom Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine.
Mnoge opštine i gradovi Republike Srpske su u vrijeme rata u Bosni i Hercegovini dobili prefikse izvedene od pridjeva srpski: Srpski Brod (Brod), Srbinje (Foča), Srpsko Sarajevo (Istočno Sarajevo), itd. Kasnije su mnogim od ovih gradova vraćena stara imena ili su dobili nova imena bez prefiksa srpski. Primjera radi, današnji Brod se prije rata zvao Bosanski Brod, da bi mu tokom rata ime bilo promijenjeno u Srpski Brod, a danas se zove samo Brod.
Demografija
Još po popisu iz 1865. se vidi da je većinsko stanovništvo u Bosni i Hercegovini bilo pravoslavno (Srbi); tada je zabilježeno 46,3% pravoslavnih, 30,4% muslimana i 22,7% katolika. Sličan odnos u okviru etničke strukture bilježi i posljednji austrougarski popis iz 1910. godine (43,4% pravoslavnih, 32,3% muslimana i 23,3% katolika). Većinsko pravoslavno stanovništvo zabilježeno je i popisima u periodu između dva svjetska rata (iz 1921. i 1931. godine). U prvim popisima u socijalističkoj Jugoslaviji 1948, 1951. i 1961. godine na području SR BiH Srbi su bili najbrojnija etnička grupa i prema popisu iz 1961. od ukupno 3.277.948 stanovnika u BiH Srba je bilo 1.406.057, ili 42,9%, a Muslimana je bilo 842.248, ili 25,7%.[128] Popis iz 1971. godine prvi put je pokazao da je izmijenjena etnička struktura stanovništva bivše SR BiH i da su Muslimani u njoj postali relativna većina (39,6% Muslimani, 37,2% Srbi i 20,6% Hrvati).[129] Prema poslednjem popisu u SFRJ 1991. godine na području Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine dalje je porastao udeo Muslimana na oko 43,67%, a smanjio se udeo Srba na oko 31,37%, ili 1.369.258 Srba od ukupno 4.364.574 stanovnika u SR BiH.[130]
Oružani sukob od 1992. do 1995. na području BiH i Republike Srpske odneo je skoro 100.000 života, a doprineo je iseljavanju stanovništva i demografskom propadanju cele BiH i Republike Srpske. Po podacima Zavoda za statistiku Republike Srpske broj stanovnika Republike Srpske je u padu, a prirodni priraštaj od 2002. godine je negativan.[131] Prema rezultatima popisa 2013. godine Republika Srpska je imala 1.170.342 stanovnika i 408.825 domaćinstava.[132]
| Procjene broja stanovnika | ||
|---|---|---|
| God. | Pop. | ± % |
| 1996. | 1.193.656 | — |
| 1997. | 1.194.919 | +0,1% |
| 1998. | 1.196.829 | +0,2% |
| 1999. | 1.197.086 | +0,0% |
| 2000. | 1.196.395 | −0,1% |
| 2001. | 1.195.299 | −0,1% |
| 2002. | 1.194.178 | −0,1% |
| 2003. | 1.192.622 | −0,1% |
| 2004. | 1.190.526 | −0,2% |
| 2005. | 1.187.940 | −0,2% |
| 2006. | 1.185.145 | −0,2% |
| 2007. | 1.182.217 | −0,2% |
| 2008. | 1.179.717 | −0,2% |
| 2009. | 1.177.995 | −0,1% |
| 2010. | 1.176.419 | −0,1% |
| 2011. | 1.174.420 | −0,2% |
| 2012. | 1.173.131 | −0,1% |
| 2013. | 1.171.179 | −0,2% |
| 2014. | 1.167.082 | −0,3% |
| 2015. | 1.162.164 | −0,4% |
| 2016. | 1.157.516 | −0,4% |
| 2017. | 1.153.017 | −0,4% |
| 2018. | 1.147.902 | −0,4% |
| Izvor: [131] | ||
- Najveći gradovi
Genetika
Prema rezultatima genetskih istraživanja, među stanovništvom Bosne i Hercegovine, samim tim i Republike Srpske, najzastupljenije su sljedeće patrilinearne DNK haplogrupe ljudskog Y-hromozoma:[135]
- Haplogrupa I (42,6%)
- Haplogrupa R (21,4%)
- Haplogrupa E (14,3%)
- Haplogrupa J (11,5%)
- Haplogrupa H (6,1%)
- Haplogrupa G (2,3%)
- Haplogrupa N (1,9%)
Privreda
Posljedice rata u Bosni i Hercegovini ostavile su teško nasljeđe za ekonomiju Republike Srpske kao i čitave Bosne i Hercegovine. Ukupne ratne štete u Bosni i Hercegovini cijene se sa 100 milijardi $, od čega oko jedna trećina otpada na Republiku Srpsku.
Ekonomski oporavak Bosne i Hercegovine i Republike Srpske nakon 1995. godine ide veoma sporo. To se vidi posebno preko kretanja BDP po glavi stanovnika. U 2013. godini u čitavoj BiH ovaj indikator se procenjuje sa 1.200 do 1.300 USD, dok je na početku 1992. on iznosio oko 2.200 dolara. Nominalni BDP je u 2013. godini u cijeloj RS iznosio 8.831.800.000 KM.[136]
| BDP po glavi stanovnika u Republici Srpskoj 2006—2012. (u KM)[136] | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2006. | 2007. | 2008. | 2009. | 2010. | 2011. | 2012. | 2013 |
| 4.535,00 | 5.107,00 | 5.907,00 | 5.739,00 | 5.805,00 | 6.073,00 | 6.006,00 | 6.146,00 |
Industrija je dominantna privredna grana u Republici Srpskoj. Od ukupno 9.347 preduzeća u RS na nivou Područne privredne komore Banjaluka radi 5.153. Od ovog broja 60% je u oblasti industrije.[137] U periodu 2013. prateći zvanične podatke o makroekonomskim kretanjima može se zaključiti da je došlo do blagog oporavka privrede u RS i BiH. U području prerađivačke industrije proizvodnja je povećana za 6,2% a u ukupnoj industriji učešće prerađivačke industrije iznosi 59%. No međutim broj zaposlenih je manji za 0,4% u odnosu na 2012. što govori i dalje o izuzetno složenom stanju u privredi RS.
Osnovne industrijske grane su: energetika, metalurgija i prerada metala, elektro i hemijska industrija, industrija prerade drveta, industrija tekstila, kože i obuće, grafička industrija, industrija građevinskog materijala, te prehrambena industrija. Za najuspješnije privredne subjekte prema izboru Privredne komore Republike Srpske proglašavani su:[138]
- 2003. „Vitinka ad”, Kozluk
- 2004. „Integral inžinjering ad”, Laktaši
- 2005. „Rafinerija nafte Brod”
- 2006. „Arselor Mital Prijedor ad”
- 2007. „Integral inžinjering ad”, Laktaši
- 2008. „Boksit ad”, Milići
- 2009. nije proglašen pobjednik [obraćala se „Rafinerija nafte Brod”]
- 2010. „SHP Celeks”, Banja Luka
- 2011. „Rafinerija ulja ad”, Modriča
- 2012. „EFT rudnik i termoelektrana Stanari”
- 2013. „AD Orao-Zavod za proizvodnju i remont avionskih motora”, Bijeljina
Saobraćaj
Saobraćaj u Republici Srpskoj spada u nadležnost Ministarstva saobraćaja i veza Republike Srpske. U tu oblast potpada sva saobraćajna i telekomunikaciona infrastruktura Srpske.[139] Saobraćajna infrastruktura obuhvata puteve, željezničke pruge, željezničke stanice, aerodrome, plovne puteve, pristaništa i slično, dok telekomunikaciona infrastruktura obuhvata telefoniju, telegrafiju, optičke kablove, zemaljske stanice veza, saobraćajnu telematiku i drugo.[139] Niže nadležnosti su podijeljene prema saobraćajnim sektorima na Željeznice Republike Srpske, Pošte Srpske, Putevi Republike Srpske i druga javna preduzeća koja su zadužena za održavanje saobraćaja u Srpskoj.
Drumski saobraćaj
Osnovna mreža drumskog saobraćaja u Srpskoj obuhvata 4.192 kilometara javnih puteva, od čega 1.781 km magistralnih i 2.183 km regionalnih puteva.[139] U Republici Srpskoj trenutno postoji jedan izgrađen auto-put (Gradiška — Banja Luka), a u toku je gradnja auto-puta Banja Luka — Doboj. Magistralni putevi u Republici Srpskoj koji pripadaju evropskoj mreži međunarodnih puteva su:
Evropski put E73 (M17): (Hrvatska) Slavonski Šamac/Šamac — Modriča — Rudanka — Doboj — Karuše — (Federacija BiH),
Evropski put E661 (M16): (Hrvatska) Stara Gradiška/Gradiška — Laktaši — Banja Luka — Karanovac — Ugar — (Federacija BiH),
Evropski put E761 (M5): (Federacija BiH) — Velečevo — Čađavica — Rogolji — Mrkonjić Grad — Jezero — (Federacija BiH),- 25p Evropski put E761 (M5): (Federacija BiH) — Istočno Sarajevo — Podromanija — Rogatica — Ustiprača — Višegrad — Vardište/Kotroman (Srbija),
Evropski put E762 (M18): (Federacija BiH) — Istočno Sarajevo — Trnovo — Foča — Hum/Šćepan Polje (Crna Gora).
Željeznički saobraćaj
Ukupna dužina pruga normalnog kolosijeka u Srpskoj iznosi 425 km.[139] Željeznice Republike Srpske godišnje prevoze oko 1 milion putnika i oko 6 miliona tona robe. Željeznice Republike Srpske dnevno u opticaju koriste 65 putničkih i 8 teretnih vozova. Glavna djelatnost Željeznica Republike Srpske je obavljanje prometa roba i putnika na željezničkim prugama u Republici Srpskoj. Međunarodni kod Željeznica Republike Srpske je 0044.[140]
Turizam
Najzastupljeniji tipovi turizma u Republici Srpskoj su: planinski, banjski, vjerski, avanturistički i eko-turizam. Iako teritorijalno nevelikoj, Republici Srpskoj pripadaju bogati, ali razuđeni prirodni resursi. Klimatske zone se protežu od sredozemne na jugu Hercegovine, do umjereno-kontinentalne koja preovlađuje u sjevernim dijelovima.
Prirodna bogatstva Republike Srpske su svakako njene poznate planine: Zelengora, Treskavica, Jahorina, Romanija, potom Grmeč, Kozara, Ozren i mnoge druge, sa ogromnim šumskim i lovnim bogatstvom.[141] Po svojim smještajnim kapacitetima i izgrađenoj infrastrukturi za zimske sportove posebno se izdvaja planina Jahorina na kojoj su se 1984. godine održavala takmičenja Zimskih olimpijskih igara. Kraljevsko selo Kotromanićevo se nalazi na 40 km udaljenosti od Doboja, magistralnim putem koji povezuje planine Ozren i Vučijak sa ravničarskim predjelima Posavine. Selo je izgrađeno je na obali Veličanke, rijeke koja je izuzetno bogata ribljom faunom i školjkama (što svjedoči i o njenoj čistoći), a kompletan prostor čini prirodni ambijent idealan za odmor i rekreaciju.[142]
U podnožjima planina prostrle su se pitome i plodne žitne ravnice Posavine i Semberije, Lijevče polja i lagano zatalasanih Potkozarja i Podgrmeča, kao i predjeli hercegovačkog krasa, prošaranog plodnim kraškim poljima. Vodotoci moćnih rijeka Une, Sane, Vrbasa, Ukrine, Drine i Tare, zasigurno najbistrijih rijeka na čitavom Balkanu, bogati su svakovrsnom ribom. Najpoznatije banje u Republici Srpskoj su: Vrućica, Dvorovi, Guber, Laktaši, Slatina, Kulaši, Lješljani, Mlječanica i Višegradska Banja, koje imaju izgrađene značajne smještajne kapacitete.
Važna turistička ponuda krajiških Srba je tradicionalna Grmečka korida, organizacija borbe bikova.[143] Borbe se tradicionalno održavaju svake godine u prvu nedjelju iza Ilindana (2. avgusta). Danas, ova manifestacija je u okviru Ilindanskih svečanosti, a organizuje se uz pomoć lokalne zajednice u Oštroj Luci i Vlade Republike Srpske. Godine 2015. održana je 243. korida po redu. Andrićgrad ili Kamengrad je kulturni centar i vrsta etno-sela, koji se nalazi na lokaciji Ušće na samom ušću rijeka Drina i Rzav u Višegradu čiji je idejni tvorac režiser Emir Kusturica. Za posjetioce je otvoren 5. jula 2012.[144] Grad je izgrađen od kamena i u njemu se nalazi pedesetak objekata.[145] U gradu postoji gradsko pozorište, moderni bioskop, gradska uprava, akademija lijepih umjetnosti, zgrada Andrićeve gimnazije, riječna marina i pristanište, hoteli, trgovi, crkva, stari han, dućani i spomen kuća Ive Andrića.[145] Dana 28. juna 2013. godine otvoren je Andrićev institut.[146]
-
Orlovačko jezero na planini Zelengora -
-
-
-
Kultura
Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske je najviša naučna, kulturna, radna i reprezentativna ustanova u Republici Srpskoj. Zadatak ove akademske institucije je da razvija, unapređuje i podstiče naučnu i umjetničku djelatnost. Akademija je ustanova od posebnog nacionalnog interesa za Republiku Srpsku.[147]
Važan nosilac razvoja dramske umjetnosti u Banjoj Luci i cijeloj regiji je Narodno pozorište Republike Srpske koje ima osamdeset stalno zaposlenih, a u sastavu samog glumačkog ansambla, dvadesetšest dramskih umjetnika.[148] Jedan od najvećih, a sigurno i najposjećenijih kulturnih događaja u gradu je i Teatar Fest koji se svake godine održava u ovom pozorištu, uz učešće mnogih domaćih i stranih glumačkih ansambala.
Narodna i univerzitetska biblioteka Republike Srpske je središnja biblioteka Univerziteta u Banjoj Luci, matična biblioteka svih javnih univerziteta u Republici Srpskoj i krovna i centralna nacionalna biblioteka Srpske.[149]
Republički zavod za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog nasljeđa je zvanična upravna institucija Republike Srpske i organizacija u sastavu Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske. Zavod evidentira, štiti i vodi centralni registar kulturnih, istorijskih i prirodnih spomenika na čitavoj teritoriji Republike Srpske.[150]
Godine 1993. na Jahorini, osnovano je Udruženje književnika Srpske, pod predsjedništvom profesora i političara Nikole Koljevića. Od 2003. godine, predsjednik udruženja je Zoran Kostić koji je sjedište premjestio iz Srpskog Sarajeva u Banju Luku.[151][152][153][154] Predsjednik sarajevsko-romanijsko-drinske podružnice je Nedeljko Zelenović.[155]
Osnivačka skupština Udruženja istoričara Republike Srpske „Milorad Ekmečić” održana je u Banjaluci, u decembru 2015. godine, a za predsjednika je izabran Draga Mastilović, dekan Filozofskog fakulteta Univerziteta u Istočnom Sarajevu. Kao ciljevi Udruženja navedeni su unapređivanje naučno-istraživačke djelatnosti u oblasti istorijske nauke na prostoru Republike Srpske i popularisanje tih rezultata, unapređenje nastave istorije i stručno usavršavanje nastavničkog kadra.[156]
Društvo članova Matice srpske u Republici Srpskoj, njegovi organi i radna tijela, posebnu pažnju pokloniće izučavanju književnosti i jezika srpskog naroda i književnosti drugih naroda u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini; organizovanju enciklopedijskog rada u oblasti društvenih i prirodnih nauka; izdavanju kapitalnih djela iz oblasti književnosti, nauke i umjetnosti, obradi, čuvanju i zaštiti arhivske građe; saradnji sa akademijama nauka i umjetnosti i univerzitetima u zemlji i inostranstvu; obezbjeđenju donacija, legata i drugih poklona i njihovom korišćenju u skladu sa voljom darodavca ili legatora itd.[157]
-
Zgrada Narodnog pozorišta Republike Srpske -
Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske -
Crkva Svetog Đorđa u Sopotnici, u kojoj je radila prva štamparija na teritoriji BiH, druga na Balkanu -
Sport
Fudbal
Najtrofejniji fudbalski klub a ujedno i najpopularniji sportski kolektiv na prostoru Republike Srpske je FK Borac Banja Luka. FK Borac se tokom istorije, između ostalog, kitio naslovima pobjednika: Mitropa kupa, Kupa maršala Tita, kao i prvaka BiH i pobjednika Kupa BiH.[158] A proveo je i 16 sezona u prvoj fudbalskoj ligi SFRJ, u kojoj je zauzeo 4. mjesto u sezoni 1990/91. Najstariji fudbalski klub u Republici Srpskoj je FK Slavija, koji je osnovan 1908. godine i takmičio se u prvenstvu Kraljevine Jugoslavije u fudbalu. Od većih fudbalskih klubova tu su još: FK Rudar Prijedor, FK Radnik Bijeljina i FK Leotar, koji je i prvi šampion Premijer lige Bosne i Hercegovine u fudbalu. Titulu šampiona BiH osvojio je i fudbalski klub iz Modriče — FK Modriča Maksima.
Rukomet
Generalno najuspješniji sportski kolektiv Republike Srpske je RK Borac Banja Luka koji je osvajao i titulu prvaka Evrope. U svojim vetrinama ima i EHF Kup. RK Borac je i sedmostruki šampion i desetorostruki osvajač Kupa SFRJ, šampion i pobjednik Kupa BiH a danas i učesnik regionalne SEHA rukometne lige. Pored RK Borac, izdvajaju se još RK Prijedor i RK Sloga Doboj. Sloga je osvajala prvenstvo i dva puta Kup BiH. Grad Doboj tradicionalno već više od 50 godina organizuje jedan od najpoznatijih rukometnih turnira u Evropi — TV turnir šampiona.[159]
Košarka
Od košarkaških klubova najpoznatiji su KK Borac Nektar (prvi šampion BiH košarkaške lige) i KK Igokea. Igokea je osvojila prvo mjesto u regularnom toku ABA lige 2012/13 i samim tim igrala i finalni turnir regionalne — Jadranske košarkaške lige, kojem je bila domaćin u novoizgrađenoj sportskoj dvorani u Laktašima. Pored toga ima u svojim vetrinama i tri trofeja prvaka i dva osvojena trofeja Kupa BiH.
Tenis
U Banjaluci je izgrađen Nacionalni teniski centar Republike Srpske za potrebe održavanja profesionalnog ATP 250 turnira Srpska open 2023. Kapacitet centralnog stadiona je oko 6000 mesta, a ovaj moderni sportski objekat se nalazi u okviru parka Mladen Stojanović.[160]
Borilački sportovi
BK Slavija iz Banjaluke je klub koji je svojim rezultatima proslavio Banjaluku i čitavu SFR Jugoslaviju u Evropi i svijetu. Poznati bokseri ovog kluba su: Marijan Beneš, Anton Josipović, Batar, Vujković. Bokserski klub Slavija je ekipni šampion Jugoslavije iz 1974, sa timom koji se sastojao isključivo od banjalučkih takmičara. Anton Josipović se 1984. okitio olimpijskim zlatom. Marjan Beneš je bio profesionalni i amaterski prvak Evrope i vicešampion svijeta.[161] U novijoj istoriji kluba, Slavija je osvojila 6 uzastopnih titula klupskog prvaka BiH. Ovaj klub organizuje tradicionalni memorijal „Radovan Bisić”, koji je priznat od Međunarodne bokserske federacije (EABA).
Nemanja Majdov iz Istočnog Sarajeva,[162] osvajač je zlatne medalje na Svjetskom prvenstvu u džudou 2017. godine u Budimpešti — u kategoriji od 90 kilograma.[163]
Sportovi na vodi
Izgradnjom Gradskog olimpijskog bazena u Banjaluci, sportovi na vodi doživljavaju pravu ekspanziju. U Banjoj Luci postoje 3 vaterpolo (VK Banja Luka, VK Student, VK Fortuna) i nekoliko plivačkih klubova (PK 22. april, PK Mladost Banja Luka, PK Olimp) Plivači ostvaruju sve bolje i bolje rezultate na međunarodnim takmičenjima a mlada članica PK Olimp — Ivana Ninković nastupila je na Olimpijskim igrama u Londonu.[164] U gradu Trebinju takođe živi plivački sport.
Zimski sportovi
Zahvaljujući olimpijskoj planini Jahorini, u ovom dijelu RS postoji mnoštvo sportskih klubova u zimskim sportovima. To su : Snoubord klub Jahorina, Smučarski klub Romanija, Smučarski klub Pale, Skijaški klub Jahorina, Smučarski klub Mladen Grujić, Skijaški klub Igman. Najpoznatije predstavnice ovog sporta iz Republike Srpske su Jelena Lolović i Žana Novaković, koja je nastupala je i na ZOI u Vankuveru 2010.
Sportske manifestacije
Tradicionalne manifestacije
Najpoznatije tradicionalne sportske manifestacije koje se u RS organizuju tokom godine su: Banjalučki turnir u malom fudbalu Borik, Međunarodni rukometni turnir šampiona Doboj, banjalučki teniski ATP čelendžer Mladost, fudbalski međunarodni turnir za mlađe kategorije Foča, osmomartovski rukometni turnir ŽRK Borac,[165] Ski kup Jahorina, Plivački miting Banja Luka, Vidovdanska trka Brčko, Biciklistička trka Banja Luka — Beograd, Petrovdanski padobranski kup Prijedor, Bokserski memorijal „Radovan Bisić” u organizaciji BK Slavija Banja Luka.
Međunarodna takmičenja
Republika Srpska je do sada bila domaćin brojnih međunarodnih takmičenja, između ostalih: Svjetskog prvenstva za rukometaše juniore — Banja Luka 2013, Svjetskog i Evropskog prvenstva u raftingu Vrbas/Tara 2008, Evropskog prvenstva u karateu Banja Luka 2008, Svjetskog prvenstva u kuglanju Banja Luka 2008, Evropskog prvenstva u kajaku i kanuu Vrbas 2011, finalnog turnira — ABA košarkaške lige Laktaši 2013, finale Kupa Srbije za vaterpoliste, teniski meč — Đoković : Troicki u dvorani Borik Banja Luka.[166]
Sportski objekti
Najreprezentativniji sportski objekti u Republici su: Gradski olimpijski bazen (Banja Luka), Sportska dvorana Laktaši, Sportska dvorana „Peki” (Pale), Gradski stadion u Banjoj Luci, fudbalski stadion sa vještačkom travom u Krupi na Vrbasu, Stadion dr Milan Jelić u Modriči (sa kapacitetom za 7.600 gledalaca), Rafting centar „Kanjon”, Konjički klub „Čokorska polja”, Ski objekti „Jahorina”, teniski tereni „Mladost BL” (posjeduju i prve terene u BiH sa tvrdom podlogom kao na Australijan Openu) i Kuglana Banja Luka (osmostazna od Svjetskog prvenstva u BL 2008).
Praznici
Praznici u Republici Srpskoj su određeni „Zakonom o praznicima Republike Srpske”.[167] Praznici se dijele na republičke i vjerske. Republički praznici su:
| Datum | Naziv praznika | Napomene |
|---|---|---|
| 1. i 2. januar | Nova godina | Neradni dani |
| 9. januar | Dan Republike | Neradni dan |
| 1. i 2. maj | Međunarodni praznik rada | Neradni dani |
| 9. maj | Dan pobjede na fašizmom | Neradni dan |
| 21. novembar | Dan uspostave Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini | Neradni dan |
Vjerski praznici su:
| Datum | Naziv praznika | Napomene |
|---|---|---|
| 6. i 7. januar | Pravoslavni Božić | Neradni dani |
| 24. i 25. decembar | Katolički Božić | Neradni dani |
| Pokretni praznik | Kurban-bajram | Neradni dani |
| Pokretni praznik | Pravoslavni Veliki petak | Neradni dan |
| Pokretni praznik | Pravoslavni Vaskrs | Neradni dani |
| Pokretni praznik | Katolički Veliki petak | Neradni dan |
| Pokretni praznik | Katolički Uskrs | Neradni dani |
| Pokretni praznik | Ramazanski bajram | Neradni dani |
Galerija
-
Maglić,
najviši vrh Srpske -
-
-
-
-
-
-
Manastir Tavna
kod Bijeljine -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
.jpg)
Vidi još
Reference
- ^ a b v g d „Ustav Republike Srpske” (PDF). narodnaskupstinars.net. Narodna skupština Republike Srpske. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ a b v Vranješ 2016, str. 12.
- ^ „Database of economic indicators of RS”. www.irbrs.net.
- ^ a b „Član 38. Zakona o Centralnoj banci Bosne i Hercegovine” (PDF). ads.gov.ba. Pristupljeno 15. 1. 2016.
- ^ „Kovani novac KM”. www.cbbh.ba. Arhivirano iz originala 22. 2. 2018. g. Pristupljeno 21. 2. 2018.
- ^ Zvanični sajt Centralne banke BiH: Novčanice i kovanice KM Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. januar 2016), pristupljeno: 9. januara 2016. godine
- ^ „Opšti okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini — Aneks 4 — Ustav Bosne i Hercegovine Preambula”. www.oscebih.org. OSCE. Arhivirano iz originala 21. 2. 2018. g. „Sastav. Bosna i Hercegovina sastoji se od dva entiteta, Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske (u daljnjem tekstu "entiteti").”
- ^ „Opšti podaci”. www.banjaluka.rs. Grad Banja Luka. Arhivirano iz originala 8. 11. 2017. g. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ a b v g „Fotomonografija Narodne skupštine Republike Srpske” (PDF). www.narodnaskupstinars.net. Narodna skupština Republike Srpske. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ Logos 2019, str. 134.
- ^ Logos 2019, str. 259—261.
- ^ Vranješ 2016, str. 79, 85.
- ^ „Bosnia and Herzegovina Archives | Assembly of European Regions”. Assembly of European Regions. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ a b „Predstavništva Republike Srpske u inostranstvu”. www.esrpska.com. eSrpska. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Predstavništva Republike Srpske u inostranstvu”. www.vladars.net. Vlada Republike Srpske. Arhivirano iz originala 24. 04. 2012. g. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Istorija”. www.republikasrpska.net. Republika Srpska — internet portal. Arhivirano iz originala 21. 09. 2014. g. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ Moravcsik 1967, str. 153, 155.
- ^ „Bosnia and Herzegovina”. www.britannica.com. Encyclopaedia Britannica.
- ^ „Bosnian Serb republic leader dies”. news.bbc.co.uk. BBC News. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Bosnia echoes to alarming rhetoric”. news.bbc.co.uk. BBS News. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Halting the downward spiral”. www.nytimes.com. The New York Times. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Bosnia lurches into a new crisis”. www.theguardian.com. The Guardian. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Srpska suverenija od Srbije!”. pressrs. Press Republika Srpska. Arhivirano iz originala 09. 08. 2015. g. Pristupljeno 09. 08. 2015.
- ^ „About National Assembly”. National Assembly of The Republic of Srpska. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Government of Republic of Srpska”. Vlada Republike Srpske. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Republic of Srpska, President of Republic Milorad Dodik”. Predsjednik Republike Srpske. Pristupljeno 11. 12. 2017.
- ^ „Kostić: Srpski jezik — dio bogate kulture i tradicije naroda”. Radio-televizija Republike Srpske. 20. 3. 2009. Pristupljeno 27. 1. 2012.
- ^ „Tuđe i naše u jeziku i inače”. www.rastko.rs. Projekt Rastko. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Geografija”. www.predsjednikrs.net. Predsjednik Republike Srpske. Arhivirano iz originala 20. 4. 2017. g. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Geografija Republike Srpske”. Arhivirano iz originala 16. 02. 2015. g. Pristupljeno 29. 1. 2015.
- ^ „Klima Republike Srpske”. Arhivirano iz originala 29. 01. 2015. g. Pristupljeno 29. 1. 2015.
- ^ a b Jezera RS Vode RS
- ^ Agencija Republike Srpske za vode oblasnog riječnog sliva Save: Jezera u Republici Srpskoj (jezik: srpski)
- ^ „Ekonomska i socijalna slika Republike Srpske”. Glas Srpske. Arhivirano iz originala 24. 9. 2015. g. Pristupljeno 29. 1. 2015.
- ^ a b v g d đ e ž „Zaštićena područja prirode u Bosni i Hercegovini”. www.nasljedje.org. Arhivirano iz originala 10. 11. 2017. g. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Dani plavičaste ljepotice”. Radio televizija Republike Srpske. 11. 8. 2011. Arhivirano iz originala 3. 2. 2015. g. Pristupljeno 11. 8. 2011.
- ^ „Nacionalni park Kozara”. Pristupljeno 29. 1. 2015.
- ^ „Nacionalni park Drina”. Pristupljeno 3. 6. 2019.
- ^ „Prašuma Janj | JU Turistička Organizacija Šipovo”. sipovo-tourism.com. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „PRAŠUMA "LOM"”. www.drinic.rs. Arhivirano iz originala 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Posebni rezervat prirode „Gromiželj“”. ekulturars.com. Arhivirano iz originala 21. 2. 2018. g. Pristupljeno 11. 12. 2017.
- ^ „Posebni rezervat prirode „Lisina“”. ekulturars.com. Arhivirano iz originala 21. 2. 2018. g. Pristupljeno 11. 12. 2017.
- ^ Mesihović 2014, str. 294
- ^ „Enciklopedija Britanika: Illyricum”. Britannica.com. Pristupljeno 30. 1. 2015.
- ^ Naval (2013). Palestine & Transjordan. Routledge. str. 137. ISBN 978-1-136-20939-0. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ Pašalić 2006, str. 12
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 283.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 284.
- ^ Logos 2019, str. 127—128.
- ^ Logos 2019, str. 131—132 sa napomenom 438. O tome se raspravljalo i 14.10.1991. a predsednik Skupštine BiH Momčilo Krajišnik objavio je kraj sednice i poslanici Srbi su otišli iz Skupštine. Bez Srba, sastanak je nastavljen posle ponoći 15.10.1991. uz prisustvo potpredsednika Mariofila Ljubića i poslanika SDA i HDZ-a, kao i dela poslanika opozicije. Oni su, bez pristanka poslanika SDS-a usvojili oko 03:00, 15.10.1991. Rezoluciju o suverenosti Bosne i Hercegovine i Memorandum (Pismo o namjerama).
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 285.
- ^ Logos 2019, str. 132, 134.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 285-286.
- ^ Logos 2019, str. 135, 138-139, 160. „Zbog objavljivanja odluke Saveta ministara EZ da se prizna nezavisnost BiH, u Banjaluci se sastala Skupština Republike Srpske BiH i na sednici 7.4.1992. donela je odluku o proglašenju Republike Srpske BiH „nezavisnom”, a na istoj sednici Skupština je obaveštena da su B. Plavšić i N. Koljević podneli ostavke na mesta u Predsedništvu SR BiH“.
- ^ a b Antić & Kecmanović 2016, str. 286.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 296.
- ^ Logos 2019, str. 146. ZNG, redovna vojska Republike Hrvatske, oko 1.000 vojnika (Hrvata i Bošnjaka) sa tenkovima, prešla je iz Slavonskog Broda i zauzela Bosanski Brod. Naoružani Hrvati i Bošnjaci u selu Sijekovac ( Bosanski Brod) u noći 26. na 27.3.1992. ubili su devetoricu Srba i tako započeli brojna nasilja i ubistva na području Bosanski Broda koja su trajala do prvih dana oktobra 1992.
- ^ a b v g Antić & Kecmanović 2016, str. 305.
- ^ Logos 2019, str. 154—155, 175-176. “oslobađanjem Kotorskog i Johovca (9.6.1992) grad je postao sigurniji".
- ^ Logos 2019, str. 147.
- ^ Logos 2019, str. 151—152 sa napomenom 572. „U Opštini Bijeljina 1991. bilo je skoro 97.000 stanovnika. Od toga bilo je Srba skoro 58.000 lica, Jugoslovena više od 4.000 lica, a Muslimana više od 30.000 lica“.
- ^ Logos 2019, str. 151—153.
- ^ Logos 2019, str. 159—160. Posle dogovora ministara spoljnih dela država EZ sa ministrom spoljnih dela SAD Džejmsom Bejkerom, Savet ministara EZ na sastanku u Luksemburgu 6.4.1992. godine, usvojio je deklaraciju prema kojoj od 7.4.1992. članice EZ treba da priznaju Republiku BiH kao nezavisnu državu.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 305-306.
- ^ Logos 2019, str. 169.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 254.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 306.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 307.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 308.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 309.
- ^ Logos 2019, str. 159, 169. „Linije sukoba su nastajale postepeno šireći se, od kontrolnih tačaka na putevima, i do sredine maja 1992. oko bošnjačkog (Izetbegovićevog) Sarajeva nisu bile potpuno utvrđene linije sukoba između sukobljenih vojski“.
- ^ Logos 2019, str. 206.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 310.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 311.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 312.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 313.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 314.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 315.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 316.
- ^ a b Antić & Kecmanović 2016, str. 321.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 322.
- ^ Logos 2019, str. 261 sa napomenom 1283.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 323.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 339.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 340.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 341.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 342.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 343.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 344.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 345.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 346.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 347.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 348.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 349.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 350.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 351.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 352.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 353.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 354.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 362.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 363.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 364.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 365.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 366.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 367.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 368.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 369.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 371.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 372.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 375.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 376.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 377.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 378.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 379.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 380.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 381.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 382.
- ^ Antić & Kecmanović 2016, str. 384.
- ^ „Galupovo istraživanje: Podrška za otcjepljenje Republike Srpske 88%”. Radio-televizija Republike Srpske. 19. 11. 2010. Pristupljeno 26. 1. 2012.
- ^ „eSrpska: Predstavništva RS u inostranstvu”. Esrpska.com. Pristupljeno 10. 8. 2012.
- ^ „Vlada Republike Srpske: Predstavništva Republike Srpske u inostranstvu”. Vladars.net. 10. 8. 2012. Arhivirano iz originala 24. 04. 2012. g. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Dodik otvorio predstavništvo Republike Srpske u Beču — VESTI — SMEDIA”. Smedia.rs. 23. 3. 2012. Pristupljeno 10. 8. 2012.
- ^ „Predstavništvo RS i na Kipru”. Glas Srpske. Pristupljeno 23. 8. 2017.
- ^ „RTRS: Vlada uputila izvještaj Savjetu bezbjednosti kao prilog uz Dodikovo pismo”. Rtrs.tv. Pristupljeno 10. 8. 2012.
- ^ „Srbija i RS oživele Dejtonski sporazum”. Glas javnosti. Pristupljeno 25. 4. 2013.
- ^ a b „Obilježja RS”. www.narodnaskupstinars.net. Narodna skupština Republike Srpske. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Himna, grb i ustav”. znanje.org. Pristupljeno 8. 10. 2017.
- ^ Grabeljšek 1994, str. 11, 27. Brojevi su prepisani sa 11 strane, a na (neoznačenoj rednim brojem) 27 strani dati su neznatno drugačiji brojevi za 1961. Tu je ukupno 3.278.053 stanovnika, Srba je 1.406.043 stanovnika, a Muslimana je 842.388 stanovnika.
- ^ Dragičević 2015, str. 79.
- ^ „Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti, popis 1991” (PDF). str. 1. Pristupljeno 28. 3. 2020.
- ^ a b Komić 2019, str. 84.
- ^ Vranješ 2016, str. 12, 79.
- ^ Vranješ 2016, str. 25.
- ^ „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Republici Srpskoj 2013, REZULTATI PO NASELjENIM MJESTIMA”
- ^ „National Pies - Bosnia-Herzegovina”. atlas.xyvy.info. Ancestral Genography Atlas. Arhivirano iz originala 10. 11. 2017. g. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ a b „GLAVNI EKONOMSKI INDIKATORI REPUBLIKE SRPSKE”. IRBRS. Pristupljeno 23. 3. 2014.
- ^ „Industrija”. www.bl.komorars. Područna privredna komora Banja Luka. Arhivirano iz originala 21. 2. 2018. g. Pristupljeno 11. 12. 2017.
- ^ Privredna komora Republike Srpske, pregled nagrađivanih privrednih subjekata http://www.komorars.ba/
- ^ a b v g (jezik: srpski) Ministarstvo saobraćaja i veza Republike Srpske: Saobraćajna infrastruktura u Republici Srpskoj
- ^ Željeznice Republike Srpske
- ^ „Planinski turizam”. Turistička organizacija Republike Srpske. Pristupljeno 29. 1. 2015.
- ^ „Etno-selo Kotromanićevo”. Turistička organizacija Republike Srpske. Pristupljeno 19. 7. 2016.
- ^ „Pečat (47,46 min)”. Radio televizija Republike Srpske. 25. 8. 2011. Arhivirano iz originala 10. 11. 2017. g. Pristupljeno 29. 8. 2011.
- ^ „Andrićgrad otvoren za posjetioce”. Bratunac (reportaža). 5. 7. 2012. Pristupljeno 6. 7. 2012.
- ^ a b „Andrićev Kamen grad u Višegradu i Emir Kusturica — gradi se turističko istorijski kompleks na Drini”, Aleksandar Parezanović, 17. april 2012; pristupljeno 28. juna 2012. (jezik: srpski)
- ^ Andrićev institut um i duša Andrićgrada („Politika”, 28. jun 2013)
- ^ (jezik: srpski) Statut Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske
- ^ „Narodno pozorište Republike Srpske”. 2015. Arhivirano iz originala 03. 02. 2015. g. Pristupljeno 29. 1. 2015.
- ^ (jezik: srpski) Narodna i univerzitetska biblioteka Republike Srpske: Organizacija biblioteke
- ^ „Zavod za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske”. Pristupljeno 24. 4. 2013. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. avgust 2015)
- ^ „Kostić: Srpski jezik — dio bogate kulture i tradicije naroda”. Radio-televizija Republike Srpske. 20. 3. 2009. Pristupljeno 27. 1. 2012.
- ^ „Slava Stare Crkve u Mostaru i Ćorovićevi susreti pisaca”. Srpska pravoslavna crkva. 24. 9. 2008. Arhivirano iz originala 13. 06. 2019. g. Pristupljeno 27. 1. 2012.
- ^ „Banjaluka zaboravila Mešu Selimovića”. Glas Srpske. 23. 11. 2010. Arhivirano iz originala 27. 11. 2010. g. Pristupljeno 27. 1. 2012.
- ^ „Višegradska staza 2009.”. Srpsko prosvjetno i kulturno društvo „Prosvjeta”, Istočno Sarajevo. 23. 6. 2009. Arhivirano iz originala 04. 07. 2013. g. Pristupljeno 27. 1. 2012.
- ^ „Nedeljko Zelenović”. www.matbibli.rs.ba (na jeziku: srpski). Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „Osnovano prvo društvo istoričara Srpske”. banjaluka.net. Pristupljeno 16. 12. 2015.
- ^ „Bilten, br. 1” (PDF). oktobar 2010. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- ^ „FK „Borac” — od 1925. do danas”. Pristupljeno 29. 1. 2015.
- ^ „Medjunarodni TV turnir Doboj”. Arhivirano iz originala 18. 8. 2018. g. Pristupljeno 29. 1. 2015.
- ^ „Evo kada počinje prodaja karata za "Srpska open" u Banjaluci”. Nezavisne novine. Pristupljeno 8. 4. 2023.
- ^ BK Slavija, BL Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. децембар 2013), додатни текст.
- ^ „To, Nemanja: Srpski džudo majstor je prvak SVETA!”. Приступљено 1. 9. 2017. Архивирано на сајту Wayback Machine (2. septembar 2017)
- ^ „DŽUDO ŠAMPIONAT Majdov osvojio svetsko zlato”. Pristupljeno 1. 9. 2017.
- ^ „London 2012 — Ivana Ninkovic”. BBC. Pristupljeno 29. 1. 2015.
- ^ Tradicionalni rukometni turnir ŽRK Borac
- ^ „Novak Đoković — Banja Luka je pokazala srce”. Glas Srpske. 1. 12. 2009. Pristupljeno 29. 1. 2015.
- ^ „Zakon o praznicima Republike Srpske”. www.vladars.net. Službeni glasnik Republike Srpske. Arhivirano iz originala 12. 09. 2015. g. Pristupljeno 9. 11. 2017.
Literatura
- Vranješ, Rajko; et al. (2016). Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Republici Srpskoj 2013. Rezultati popisa (PDF). Banja Luka: Republički zavod za statistiku Republike Srpske.
- Grabeljšek, Dragana; et al. (1994). Nacionalni sastav stanovništva FNR Jugoslavije: podaci po naseljima i opštinama. Knj. 3 (PDF). Beograd: Savezni zavod za statistiku.
- Komić, Jasmin; et al. (2019). Statistički godišnjak Republike Srpske, 2019 (PDF). Banja Luka: Republički zavod za statistiku. Arhivirano iz originala (PDF) 11. 07. 2020. g. Pristupljeno 02. 04. 2020.
- Dragičević, Milena; et al. (2015). Statistički godišnjak/ljetopis Federacije BiH 2015. Sarajevo: Federalni zavod za statistiku.
- Pašalić, Stevo (2006). Marijanac, Zdravko; Đurđev, Branislav; Marinković, Draško; Živković, Milorad; Vuković, Jovanka, ur. Demografski razvoj i populaciona politika Republike Srpske. Bijeljina: IP Mladost. str. 12.
- Mesihović, Salmedin (2014). Ilirike. Sarajevo: Filozofski fakultet u Sarajevu. str. 294. ISBN 9789958031106. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- Naval (2013). Palestine & Transjordan. Routledge. str. 137. ISBN 978-1-136-20939-0. Pristupljeno 9. 11. 2017.
- Antić, Čedomir; Kecmanović, Nenad (2016). Istorija Republike Srpske. Beograd: Nedeljnik.
- Andrić, Aleksandar (2015). Istorija Srba od 1918. do 2012. Beograd. ISBN 978-86-6289-051-1.
- Logos, Aleksandar A. (2019). Istorija Srba 1, Dopuna 4; Istorija Srba 5 (PDF). Beograd. ISBN 978-86-85117-46-6.
Spoljašnje veze
- Predsjednik Republike Srpske Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. jun 2019)
- Ustav Republike Srpske
- Narodna skupština Republike Srpske = National Assembly of the Republic of Srpska : 1991—2011. : (fotomonografija)
- Republički zavod za statistiku Republike Srpske
- Turistička organizacija Republike Srpske
- Tribina „Republika Srpska – četvrt veka istorije”
