Википедија

Bolnice škotskih žena na Solunskom frontu

Bolnice škotskih žena na Solunskom frontu bila su dobro organizovane i opremljene jedinice strane sanitetske misije iz Velike Britanije, koja je na više lokacija u severnoj Grčkoj svesrdno pomagala srpskom sanitetu u zbrinjavanju ranjenih i bolesnih vojnika i postradalog srpskog stanovništva na Solunskom frontu. U toku dejstava na Solunskom frontu od 1915 do 1918. godine radile su tri Bolnice škotskih žena: „Jedinica Girton i Njunham“, „Jedinica Amerika“, nešto kasnije „Jedinica dr Elsi Inglis“, koje su bile praćene „Transportnom jedinicom”. Bolničko osoblje su činile isključivo žene: školovane lekarke, obučene medicinske sestre i bolničarke, vozači ambulantnih kola, koje su dolazile iz svih delova britanske imperije.[1][2]

Operacije na Solunskom frontu 1916.

Preduslovi i značaj uredi

Prvi svetski rat je nakon dve godine ratovanja morao da se privede kraju, ali borbe su tek predstojale. Saveznici su na jugu Balkanskog poluostrva na jesen 1915. godine počeli da organizuju Solunski front, kako bi prvo prihvatile Srbe nakon albanske golgote, organizuju njihov oporavak i reorganizaciju, a potom ih kako 1916. godine pomognu da izvrši napad na kombinovane Nemačke, Austro-Ugarske i Bugarske snage. Nakon reorganizacije snaga, trećinu snaga na Solunskom frontu činili su izlečeni, oporavljeni, nahranjeni, odeveni i naoružani srpski vojnici, sa Krfa, Severa Afrike, Korzike, ali i dobrovoljci iz SAD i drugih zemalja širom sveta. Srpski vojni sanitet, koji je pretrpeo ogromne gubitke u toku prve dve godine ratovanja i epidemije pegavca, takođe je reorganizovan.

Nakon povratka iz okupirane Srbije, dr Elsi Inglis nastavila je prikupljanjem sredstava u Sjedinjenim Američkim Državama, u koje je poslala harizmatična službenica Bolnice škotskih žena Katlin Berk ( Scottish Women’s Hospitals (SWH) office worker Kathleen Burke) Gospođa Bek koja je ubrzo postala poznata kao „devojka hiljadu dolara dnevno", uz maksimalne napore u Sjedinjenim Države i Kanadi, uspela je da prikupi oko četvrtinu svih sredstava za opremanje Bolnice škotskih žena.[3] Ovo je omogućilo slanje novog kontingenta u Egejsku Makedoniju, nazvanu Odred Amerika" u čast dobročinstvo onih koji su ga sponzorisali.[4]

Jedinica „Girton i Njunham” uredi

U pratnji francuskih ekspedicionih snaga (franc. L’Armée d’Orient) bila je i jedinica iz sastav Bolnica škotskih žena „Girton i Njunham”. Ova jedinica, ovenčana slavom o njenom medicinskom i hirurškom radu, sa zapadnog fronta u Francukoj stigla je u Solun, novembra 1915. godine, da pomogne Srbima, u prihvatu njihovih snaga koje su upravo krenule u albansku golgotu, kasnije ih podrži i u ratnim operacijama za konačno oslobođenje zemlje.[5][6]

Bolnica škotskih žena, „Jedinica Girton i Njunham“ („the Girton & Newnham Unit“), na Solunskom frontu, je radila od novembra 1915, pod stručnim rukovodstvaom dr En Luiz Mekilroj (dr Anne Louise McIlroy, 1874–1968),[a] (od osnivanja jedinice 8. maja 1915 do kraja postojanja i rada 1. septembar 1919. godine). Sve vreme počev od u Soluna do oslobođenja Srbije, ova Bolnica se prvenstveno bavila rehabilitacijom i ortopedskim protetisanjem brojnih srpskih ratnih invalida.

 
Bolesnici na lečenju u jedinica „Girton i Njunham” u Solunu

Po dolasku u Solun bolnica je poslata na jug Makedonije u Đevđeliju, da prihvati vojsku i izbeglo stanovništvo koje je bilo u povlačenju pod najezdom neprijatelja. Osnovana je oko stare fabrike svile, u vrlo teškim jesenjim uslovima. Zbog velike hladnoće operacije pod šatorima izvođene su uz velike poteškoće, i snažne udare vetra koji je pretio da poruši šatore.[7] Vojnici su u bolnicu dolazili sa teškim promrzlinama, jer su na okolnim brdima bili izloženi jakom mrazu i vetru, pa su amputacije prdtiju i udova zbog gangrene bile česte. Blizina bolnice liniji borbenih dejstava, uticala je na to da je ona bila neprestano ugrožena artiljerijskom vatrom, ali i upadom Bugara.

Početkom decembra, zajedno sa Srbima i savezničkom vojskom bolnica je iz bugarima okružene Đevđelije povukla u Solun, gde je ostala i nastavla da radi do kraja rata.[8]

Po dolasku u Salonicu, jedinica je našla grad prepun sa trupama. Jedini prostor za bolnicu bio je u okrugu Kalamarija u blizini mora, skučeni, slabo isušeni prostor okružen zgradama.[9] I bolesnici i osoblje najvećim delom bili su smešteni ispod šatora, jer su smeštajni uslovi u objektima bili ograničeni. Iako je lokacija prihvaćena kao privremena, jedinica nije premeštena na bolju sve do jeseni 1917.

Na osnovu raspoloživih izveštaja, bolnica je u Solunu operisala 2.733 bolesnika, od kojih je 1.344 operisano pod opštom anestezijom. Broj lečenih bolesnika bio je 3.764, dok je 1.714 bolesnika imalo malariju, a veći broj i dizenteriju, tako da je broj kreveta povećan na 300.

Tokom leta 1916, vrućina u Egejskoj Makedoniji je bila ekstremna, pa su žene radile do granica njihove izdržljivosti, „boreći” se sa više hiljada obolelih od malarije i dizenterije.[10][11] Neređena logistička pitanja, pribavljanja zaliha hrane i materijala, posebno vode i leda, pogoršala je situaciju; voda je morala biti kuvana ili hemijski sterilisana a i druge sanitarne poteškoće uvek su bile prisutne.[12]

Na jesen 1916. godine temperatura je počela da pada, postalo je hladnije, pa se broj zaraznih bolesti samnjio. Ali je intenziviranje borbenih dejstava na solunskom frontu uticalo je na sve veći priliv ranjenih vojnika. Zajedno sa bolnicama u Francuskim jedinicama, bolnica se bavila lečenjem bolesnika sa težim i često višestrukim i kontaminiranim ranama, nastalih eksplozijom granata.[13][14]

Jedinica „Amerika” uredi

Vidi još: Bolnice škotskih žena — Jedinica „Amerika“ u Ostrovu
 
Bolnice škotskih žena u Ostrovu

Bolnica škotskih žena, „Jedinica Amerika“ na Solunskom frontu, je radila od 13. avgusta 1916, pod stručnim rukovodstvaom dr Agnes Benet.

Dolazak na solunski front

Dana 3. avgusta 1916. godine osoblje američkog odreda Bolnice škotskih žena zajedno sa transportnom kolonom (jedinicom hitne pomoći na čelu sa gospođom Harley) započelo je pomorsko putovanje u Solun. po dolasku u Solun škotske žene sa tri bolnice i transportnom jedinicom obile su ponovo prve kao u u prvim godinama Prvog svetskog rata u Srbiji. One su ovoga puta došle u novu sanitetske misiju, praćene i pripadnicama iz drugih delova Komonvelta: Australije, Novog Zelanda, Kanade.

Stiglo je ukupno 60 žena — bolničarki i vozača sanitetskih vozila, lekara i hirurga. Bile su to odlično opremljene i namenskim vozilima za ono vreme dobro snabdevene jedinice hitne pomoći počev od bolničarki i vozača sanitetskih vozila do lekara i hirurga, koje su odmah po dolasku u Grčku preuzele evakuaciju prvenstveno srpskih ranjenika ranjenika iz Gorničevske i Kajmakčalanske bitke.[15][16]

Odred motornih sanitetskih vozila Bolnica škotskih žena ili „transportna jedinica”, kako su je zvali, kao posebna jedinica od 18 članova osnovana je u Velikoj Britaniji i bila je glavna podrška u evakuaciji ranjenika ne samo Bolnici škotskih žena već i nekin srpskim poljskim bolnicama.[17] koja je brodom u Solun doputovala u leto 1916. godine.[17]

Prve aktivnosti

Kada su stigli u Solun (13. avgusta 1916) došlo je do promene planova, i doneta je odluka da se priđu bliže fronti, u Ostrovo na obalama Ostrovskog jezera u Egejskoj Makedoniji. Pre zaposedanja lokacije dr Agnes Benrt (australijankska, lekarka sa Novog Zelanda, sa diplomom škotskog univerziteta), kao glavni medicinski službenik sa vođom odreda - administratorom gospođom Florens Džak, Dana 17. avgusta 1916. obišla je lokalitet, i tom prilikom zabeležila

Živopisno mesto pored velikog jezera (Ostrovskog jezera) sa prilično ogolelim brdima svuda okolo.

Kako je, u tom istorijskom periodu rata. lokacija bila suviše blizu fronta, na kraju je, Bolnica škotskih žena smešteni izvan Soluna u zalivu Mikra.

Osnivanje i rad bolnice u Ostrovu

Američki odred i njena transportna kolona 7. septembra 1916. poslate su u zajedničku akciju prema selu Ostrovo. Počevši od 12. septembra 1916. godine, odred je bio izložen psihičkom pritisku zbog aktivnosti vezenih za bitku na grebenu Gorničevo, da bi pet dana kasnije dr Agnes Benet dobila 19. septembra 1916. naređenje da osnuje bolnicu, dok je gospođa Harli morala da se suoči sa malom pobunom svojih vozača, koji su više voleli da ne slušaju njen savet da ne voze tokom noći.

Bolnica ili jedinica Ostrovo bila je sedma Bolnica škotskih žena na solunskom frontu. Sastojala se od oko 200 šatora za smeštaj ranjenika i bolesnika. Bolnica se nalazio se u blizini jezera Ostrovo u Egejskog Makedoniji pod komandom Vojske Srbije. Često su je nazivali Američka jedinica, jer je novac za finansiranje bolnice došao iz Amerike. Prema zapisima dr Isobel Emslie bolnica je:

Ležala je sasvim sama na prostoru pod zelenom trskom u udubljenjima brežuljaka koji su se uzdizali sa svih strana, u neposrednoj blizini bila je šuma velikih brestova, dom mnogih porodica kukavica, a iza njih mnogo belih šatora bolnice oko jezera Ostrovo.

Osim nekoliko manjih previjališta bila je to jedina saveznička bolnica najbliža solunskom frontu, na oko 30 kilometara od Kajmakčalana, sa koga je najveći broj ranjeniha evakuisan u ovu bolnicu.
 
 
Ostrovo na padinama iznad Ostrovskog jezera i Pripadnice bolnice škotskih žena na tim padinama (Grčka 1916).

Bolnica u Ostrovu je bila jako blizu fronta i neprestano je primala najteže slučajeve. Samo u jednom danu u bolnicu je stiglo 160 teških slučajeva, koje je trebalo da zbrine 10 zaposlenih, i u jednom danu obavi i do 10 amputacija.

Nakon bitke na prevoju Gorničevo borbe su se od 19. do 30. septembra 1916. preselila na vrh Kajmakčalana, gde su Srbi iz Treća kraljevska srpska armije uz velika naprezanja potisnula Bugare. Pobeda na Gorničevu jpodigla je moral odredu dr Agnes Benet, koja je tokom prvih osam sedmica primila na lečenje ne manje od 523 ranjenika i bolesnika (obolelih pretežno od malarije), od kojih je njih 60 toklom lerčenja podleglo povredi ili bolesti. Među umrlima našla se i maserka bolnice koja je preminula od malarije tokom noći 5. oktobra 1916. godine. Na njenoj sahrani u Solunu, prisutvovala je i njena šefica dr Benet, koja je se tu tužnu priliku iskoristila da se upozna se pukovnikom dr Sondermajerom načelnikom saniteta srpske vojske i srpskim prestolonaslednikom (koga je opisala kao „šarmantnog momka”).

Kada je 11. decembra francusko rukovodstvo na savezničkom frontu u Makedoniji privremeno obustavljene operacije, današnji Bitolj je morao da se drži po svaku cenu. To je uticalo na to da su povređeni sada morali da trpe dug i naporan put od prve linije fronta do najbliže bonice — u Ostrovu, što je uticalo i na smrtnost. Da bi razrešila ovaj problem dr Agnes Benet, je komadnim strukturama u vojsci predložila da se bolnica sa oko 40 kreveta premesti u Dobraveniju, u blizini Bitolja, što je od strane Agnete Bičem i pukovnik Sondermajera svsrdno prihvaćeno.

Jedinica „dr Elsi Inglis“ uredi

Bolnica škotskih žena, „Jedinica dr Elsi Inglis“, pod upravom dr Anete Benson (dr Annette Benson), bila je treća bolnica škotskih žena na Solunskom frontu.

Istorijat jedinice „dr Elsi Inglis“
 
Jedinice „dr Elsi Inglis“ na smotri u Bakingemskoj palati pre odlaska na Solunski front

Ova jedinica je pod imenom Bolnica škotskih žena u Dobrudži radila na Istočni front i ubrinjavala pretežno vojnike srpske dobrovoljačke divizije i dobrovoljce slovence i hrvate sa prostora Austrogarske. U martu 1917. buknula je u Rusiji revolucija. Na prostranom ruskom frontu od Baltika do Crnog mora, nastalo je bratimljenje između ruskih i neprijateljskih vojnika. Ruski vojnici nisu hteli više da se bore, već su odlazili svojim kućama. Nastala je opasnost, da se srpske dobrovoljačke divizije u okolini Dobrudže ne uvuku u komunističku revoluciju. U cilju spasavanja dobrovoljačkih divizija od ove „komunističke pošasti”, kao i zbog bezciljnosti daljeg ostanka u Rusiji, otpočeto je 30. avgusta 1917. prebacivanje dobrovoljačkih organizovanih jedinica na Solunski front, gde su bile neophodne za popunu prethodnim borbama proređenih redova srpske vojske. Njihovim odlaskom prestala je i potreba za radom Bolnice škotskih žena u Dobrudži, na čelu sa dr Elsi Inglis,

Transportom preko Arhangelska, zajdno sa vojskom išla je i bolnica na čelu sa dr Elsi Inglis – koja je sve više osećala kako je izdaju rezerve energije (koju je i dotle jedva imala), i maligna bolest koja je sve više obuzimala. Sve vreme njenog angažovanja za spas Srpske divizije i njeno upućivanje na Solunski front, dr Elsi Inglis prećutkivala svoju bolest i svaki mogući spomen o bolesti, trpeći sve vreme bolove i tegobe za koje je samo ona znala. Umrla je te godine u Njukastlu.

Reorganizacija jedinice

Posle njene smrti dr Elsi Inglis osnovana kao memorijalna bolnica, u znak sećanja na dr Elsi Inglis, osnivača i spiritus movens celog Pokreta škotskih žena, i prve žene, koja je ponela srpski Orden Belog orla, prvog reda, koja se ovoga puta pod upravom dr Anete Benson odlučila ovoga puta za odlazak na solunski front.

Dana 18. februara jedinicu su blagoslovili kralj i kraljica u Bakihgemskoj palati. Novine su o tom događaju ovo napisale:

Članovi jedinice su se okupili u prizemlju palate, a šest izvršnih oficira je predstavljeno njihovim Veličanstvima, među kojima su bile i naslednica dr Inglis, i vođa ekipe dr Anet Benson, i doktorice Lilian Chesney i Gladys Ward. Posle smotre, kralj je odao počast i priznanje za dosadašnji rad Bolnica škotskih žena i poželeo je jedinici uspeh u budućem radu u inostranstvu.[18]

Dolazak bolnice u Grčku

Bolnica je stigla je u Solun u martu 1918 kao treća bolnica, poznata pod nazivom Bolnica škotskih žena - jedinica „dr Elsi Inglis”. Ova jedinica je došla se Istočni front iz Dobruce (na rusko-rumunskoj granici). Nakon Oktobarske revolucije i ruskog povlačenja iz rata, jedinica je morala brzo izaći iz tog područja i vratiti se u Englesku, da bi se početkom 1918. godine nakon pripremi nova misija, ova jedinica sada pod nazivom Bolnica škotskih žena - jedinica „dr Elsi Inglis” - pridružila srpskim snagama u Egejskoj Makedoniji i ušla u sastav posebne Jugoslovenske divizije koju su činili jugoslovenski dobrovoljci, uglavnom Slovenci i Hrvati.[18]

Transportna jedinica uredi

Vidi još: Bolnice škotskih žena - „Transportna jedinica”
 
Transportne jedinice Bolnica škotskih žena u stopu su pratile nezadrživo kretanje srpskih vojnika u oslobađanje Srbije. Za 45 dana sa njima su prešle 750 kilometara

Odred motornih sanitetskih vozila Bolnica škotskih žena ili „transportna jedinica” kako su je skraćeno zvali (engl. Scottish Women`s Hospitals Motor Ambulance Column) osnovana u Velikoj Britaniji, bila je posebno organizovana i motornim vozilima opremljena jedinica od 18 članova, koja je odigrala značajnu ulogu u sanitetskoj evakuaciji ranjenika tokom bitaka na solunskom frontu a kasnije i u završnim operacijama za oslobođenje Srbije u Prvom svetskom ratu.

Automobilska sekcija misije škotskih žena je brodom u Solun doputovala avgusta 1916. godine, sa 5 ambulantnih ranjeničkih automobila i jednim putničkim kolima sistema „ford”, dva velika kamiona (nosivosti 1.500 kg) i jednim motociklom.[17] [19].

Ova jedinica je na solunskom frontu za vreme bitke za Kajmakčalan, danonoćno prevozila ranjenike sa prve linije fronta do najbližih bolnica.[17] „Transportnom kolonom“, koja je prevozila ranjenike sa Kajmakčalana u bolnicu, rukovodila je Meri Bredford iz Brizbejna. Među osobljem je bila i Stela Majkls Frenklin, čuvena australijska književnica.[20] Kada su počele borbe na Gorničevu i Kajmakčalanu, najveći problem srpskog vojnog saniteta bilo je njegovo sve veće zaostajanje, jer nije mogao da prati furiozni povratak srpske vojske u domovinu. U takvim uslovima Odred motornih sanitetskih vozila Bolnice škotskih žena odigrao je značajnu ulogu, kao spona između pukovsih i divizijskih i armijskih bolnica u pozadini fronta.[21]

„Transportna kolona“ ranjenike je dopremanala direktno sa Kajmakčalana. Prevoz su obavljale svojim fordovima devojke „transportne jedinice“ u sastavu Bolnice škotskih žena.

Njihovim nesebičnim angažovanjem, ranjenicima koji su dopremani transportnim „fordovim” automobilima u bolnicu, ukazivana je najbrža transportna pomoć do bolnice, sa ciljem pružanja hitne medicinske pomoći, što je značajno dovelo dao smanjivanja invaliditeta i smrtnosti.

U tom cilju u januaru 1917. godine jedinica je bila prebačena u novu bazu Jelak, neposredno ispod Kajmakčalana.[17] Jedinica je tegodine ojačana novim transportnim sredstvima,

U toku godinu dana, koliko su bili u toj bazi, ova „transportna jedinica” prevezla je 8.477 ranjenika.[17]

Napomene uredi

  1. ^ Dr En Luiz Mekilroj, će posle Velikog rata biti prva lekarka sa zvanjem profesora na Medicinskom fakultetu u Londonu.

Vidi još uredi

Izvori uredi

  1. ^ Stebbing, Edward, At the Serbian Front in Macedonia, John Lane & Bodley Head, London, 1917.
  2. ^ Inglis Elsie, Bolnice Škotskih žena, pre deset godina:Scottish Women’s Hospitals, u: Nova Evropa, knj. 12 (1. decembar 1925) [uredili L. Popović, M. Kostrenčić, M. Ćurčin], Zagreb 1925, str. 487–488
  3. ^ Stebbing, E.P. At the Serbian Front in Macedonia. London: John Lane the Bodley Head, 1917.
  4. ^ Hutton, Isabel Emslie. With a woman’s unit in Serbia, Salonika and Sebastopol. London: Williams and Norgate, 1928
  5. ^ McLaren ES. A History of the Scottish Women’s Hospitals. London: Hodder and Stoughton; 1919. p. 362–71.
  6. ^ Leneman L. In the Service of Life. The story of Elsie Inglis and the Scottish Women’s Hospitals. Edinburgh: The Mercat Press; 1994, p. 1–9.
  7. ^ McIlroy AL. The Work of a Unit of the Scottish Women’s Hospitals in France, Serbia and Salonica. Glasgow Medical Journal 1917; 88:277–87
  8. ^ NUWSS. Girton and Newnham Unit. The Common Cause 1916; VII(355): 558
  9. ^ Macpherson WG, Mitchell TJ. Medical Services General History, Vol 4. London: HMSO; 1924, 101.
  10. ^ Mitchell Library, SWH Archive. Tin 42. Letter from Dr Erskine to Mrs Russell. 23 November 1916
  11. ^ Mitchell Library, SWH Archive. Tin 42. A year’s work of the Girton and Newnham Unit of the Scottish Women’s Hospitals with the French army in the East. Report from Dr L McIlroy, November 1916
  12. ^ E Morrison, C Parry, The Scottish Women’s Hospitals for Foreign Service – the Girton and Newnham Unit, 1915–1918 J R Coll Physicians Edinb 2014; 44: 337–43
  13. ^ Medical Arrangements of the British Expeditionary Force. Br Med J1914; 2: 804–6
  14. ^ Ivens F. The part played by British medical women in the war. Br Med J 1917; 2: 203–8.
  15. ^ Krippner, M. (1980) The quality of mercy: Women at war - Serbia 1915-18. Newton Abbot: David and Charles
  16. ^ Dalibor Denda, Automobil u srpskoj vojsci 1908-1918, Beograd, 2008.
  17. ^ a b v g d đ Mikić Ž. Bolnice škotskih žena-90.godišnjica njihovog delovanja u Srbiji. Med Pregl 2005; 58(11-12):597-608.
  18. ^ a b Sivenas, Nikiforos. „The Scottish Women’s Hospitals: The Elsie Inglis Unit”. www. sivenas.wordpress.com 12.01.2017. Pristupljeno 21. 1. 2019. 
  19. ^ VA, P-3a, K. 124, F. 4, D. 52.
  20. ^ Franklin SM. Six month with the Serbs. Sidney: Manuscript in the Mitchel Library; 1919.
  21. ^ Ignjatović M, Stanković N. Srpsko ratno hirurško iskustvo (1876-1918) V deo: Ratna hirurgija u Srbiji u Prvom svetskom ratu. Vojnosanit Pregl 2004; 61(3):331-342.
  22. ^ Vuković Ž.: Žene Australije na Solunskom frontu. Beograd. simpozijum Instituta za istoriju SANU; 1987.
  23. ^ Srpske novine, br. 118, 3. oktobar 1917, str. 2, Izveštaj o srpskome bolničkome fondu i ostalim specijalnim ratnim prilozima za pomoć Srbiji: Raport of the Serbian Hospitals Fund and Other Special War Relief Contributions for Serbia.

Literatura uredi

  • Dimitrijević Brana, „U kontejneru“ zapisi srpskog vojnog hirurga 1916-1918, Beograd, 2001.
  • Cesil & Celia Manson, Doctor Agnes Bennett, Michael Joseph, London, 1960.
  • Stebbing, Edward, At the Serbian Front in Macedonia, John Lane & Bodley Head, London, 1917.
  • Ruvidić, M. Žarko, Evakuacija ranjenika pri zauzeću Kajmakčala 1916, Srbija, Ratnik, 1921.
  • Frenklin, Stella Miles, Ne mari ništa (It Matters Not), Mitchel Library, Sydney, Australia.
  • Popović Filipović, Slavica, Za hrabrost i humanist, Bolnice škotskih žena u Srbiji i sa Srbima za vreme Prvog svetskog rata 1914-18. godine, Signature, Beograd, 2007.
  • An Intreview with dr Agnes Bennett, ‘Sydney Morning Herald’, 26. December 1917
  • Hutton, I Emslie (1928) With a woman's unit in Serbia, Salonika and Sebastopol Williams and Norgate, London
  • McLaren, Eva Shaw (1919) A History of the Scottish Women's Hospitals Hodder and Stoughton, London
  • Gilchrist, Hugh (1997). Australians and Greeks, Volume 2. Halstead Press, Sydney
  • Manson, Cecil and Celia (1960) Doctor Agnes Bennett Michael Joseph, London
  • Leneman, Leah (1994) In the Service of Life: Story of Elsie Inglis and the Scottish Women's Hospitals Mercat Press
  • Corbett, Elsie (1964) Red Cross in Serbia, 1915-1919: a personal diary of experiences Cheney & Sons
  • Ross, Ishobel (1988) Little Grey Partridge: First World War Diary of Ishobel Ross Who Served With the Scottish Women's Hospitals Unit in Serbia Aberdeen University Press

Spoljašnje veze uredi

 
Bolnice škotskih žena na Solunskom frontu na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Болнице_шкотских_жена_на_Солунском_фронту&oldid=26827746”