Википедија

Gradonačelnik

Gradonačelnik je političar koji rukovodi gradom kao jedinicom lokalne samouprave.[1] Širom sveta, dužnost gradonačelnika, ali i način na koji može biti izabran mogu biti različiti u zavisnosti od lokalnih zakona i običaja.

U mnogim zemljama, gradonačelnik je najviši zvaničnik u opštinskoj vlasti kao što je grad ili varoš. Širom sveta, postoje velike razlike u lokalnim zakonima i običajima u pogledu ovlašćenja i odgovornosti gradonačelnika, kao i načina na koji se gradonačelnik bira ili na drugi način ovlašćuje. U zavisnosti od izabranog sistema, gradonačelnik može biti glavni izvršni službenik opštinske vlade, može jednostavno da predsedava višečlanim upravnim telom sa malo ili nimalo nezavisnih ovlašćenja, ili može igrati isključivo ceremonijalnu ulogu. Dužnosti i odgovornosti gradonačelnika mogu biti da imenuje i nadgleda opštinske menadžere i zaposlene, pruža osnovne vladine usluge za konstituisanje i izvršavanje zakona i uredbi koje donosi opštinski upravni organ (ili je ovlašćen od državnog, teritorijalnog ili nacionalnog organa upravljanja). Opcije za izbor gradonačelnika uključuju direktne izbore od strane javnosti ili seleckciju izabranog upravnog saveta ili odbora.

Istorija uredi

Velika Britanija uredi

Vidi još: Gradonačelnici u Engleskoj i Gradonačelnici u Velsu

U modernoj Engleskoj i Velsu, položaj gradonačelnika potiče od feudalnog sudskog izvršitelja ili upravnika (pogledajte opštinu). Glavni sudija Londona nosio je titulu portriva znatno više od jednog veka nakon Normanskog osvajanja. Ovaj zvaničnik je bio biran narodnim izborom, što je bila privilegija koju je obezbedio kralj Jovan. Do početka 12. veka, titula portriva ustupila je mesto onoj gradonačelnika kao oznaka glavnog oficira Londona, a oko 1190. usledila je titula Vinčestera. Druge opštine su kasnije usvojile tu titulu.

U 19. veku, u Ujedinjenom Kraljevstvu, Zakon o opštinskim korporacijama iz 1882, odeljak 15, regulisao je izbor gradonačelnika. Gradonačelnik je trebalo da bude sposobna osoba koju je 9. novembra svake godine biralo opštinsko veće iz reda gradskih većnika ili odbornika ili osoba koje su za to kvalifikovane. Mandat mu je bio godinu dana, ali je imao pravo na ponovni izbor. On je mogao da imenuje zamenika da deluje za vreme bolesti ili odsustva, a takav zamenik je morao biti gradski većnik ili odbornik. Gradonačelnik koji je bio odsutan iz opštine više od dva meseca je diskvalifikovan i morao je da napusti svoju kancelariju. Gradonačelnik je po službenoj dužnosti bio mirovni sudija u opštini tokom svoje godine i sledeće godine. Dobijao je takvu naknadu kakvu je savet smatrao razumnom. Ove odredbe su sada ukinute.

U srednjevekovnom Velsu, zakoni Havel Da su kodifikovali gradonačelnika (latinski: maior; velški: maer) kao položaj na kraljevskim dvorovima koji je bio zadužen za upravljanje kmetovima kraljevih zemalja. Da bi održao svoju zavisnost i lojalnost prema Kruni, položaj je bio zabranjen za vođe klanskih grupa.[2] Zaseban gradonačelnik, poznat kao „gradonačelnik kravljeg izmeta“ (maer biswail), bio je zadužen za nadgledanje kraljevske stoke.[2] Postojale su slične kancelarije na škotskim i irskim sudovima.

Funkcija gradonačelnika u većini modernih engleskih i velških opština i gradova u 20. veku nije podrazumevala nikakve važne administrativne dužnosti i generalno se smatrala počasti koja se dodeljuje za lokalne izuzetne zasluge, dugu službu u veću ili za prethodne službe. Od gradonačelnika se očekivalo da posveti veći deo njegovog (ili njenog) vremena građanskim, ceremonijalnim i reprezentativnim funkcijama i da predsedava sastancima za unapređenje javnog blagostanja. Njegove ili njene administrativne dužnosti bile su da deluje kao službenik za povratak na parlamentarnim izborima i kao predsedavajući sastancima saveta.

Međutim, od reformi koje su uvedene 2000. godine, petnaest engleskih lokalnih vlasti direktno je biralo gradonačelnike koji kombinuju „građansku“ ulogu gradonačelnika sa onom lidera saveta i imaju znatno veća ovlašćenja od bilo kojeg drugog.[3] Načelnik gradskog veća je zvanično poznat kao „gradonačelnik“ (iako se u narodnom jeziku reč grad često izostavljala). Osoba je poznata kao „gradonačelnik“ bez obzira na pol; partner gradonačelnika je ponekad poznat kao „gradonačelnica“. Gradonačelnici se ne imenuju u okružna veća koja nemaju status opštine. Njihovo mesto zauzima predsednik veća, koji obavlja potpuno iste funkcije i koji je, poput gradonačelnika, građanski poglavar dotičnog okruga.

Kontinentalna Evropa uredi

Glavni članci: Gradonačelnik palate i podesta

Prvobitni franački gradonačelnici ili mažordomi bili su – poput velških meiri – gospodari koji su zapovedali kraljevim zemljama oko merovinških dvorova u Austraziji, Burgundiji i Neustriji. Gradonačelništvo Pariza je na kraju postalo nasledno u Pipinidima, koji su kasnije uspostavili dinastiju Karolinga.

U modernoj Francuskoj, od Revolucije, gradonačelnika (maire) i određeni broj gradonačelnikskih pomoćnika (adjoints au maire) bira opštinsko veće iz svoih redova. Većina administrativnih poslova je ostavljena u njihovim rukama, a sastanci celog veća su relativno retki. Model je kopiran širom Evrope među britanskim gradonačelnicima, italijanskim sindakosima, većini burgomastera nemačkih država i portugalskim predsednicima opštinskih veća.

Skandinavija uredi

U Danskoj sve opštine vodi politički zvaničnik zvan borgmester, 'gradonačelnik'. Međutim, gradonačelnik Kopenhagena se naziva overborgmester 'lord gradonačelnik'. U tom gradu drugi gradonačelnici, borgmestre (množina), podređeni su lordu gradonačelniku sa različitim obavezama, kao ministri premijeru. U drugim opštinama u Danskoj postoji samo jedan gradonačelnik.

 
Dokument iz 1389. o izboru gradonačelnika Stokholma

U Norveškoj i Švedskoj gradonačelnička titula borgermester/borgmästare je sada ukinuta. Norveška ju je ukinula 1937. kao titulu nepolitičkog najvišeg menadžera (gradskih) opština i zamenila je titulom rådmann („starešina“ ili „magistrat“), koja je i danas u upotrebi kada se govori o najvišim menadžerima opština Norveške. Najviši izabrani zvaničnik norveških opština, s druge strane, ima titulu ordfører, što zapravo znači „nosac reči“, odnosno „predsedavajući“ ili „predsednik“, što je ekvivalent švedskoj reči ordförande.

U Švedskoj borgmästare je bila titula višeg sudije gradskih sudova, onih koji su se zvali rådhusrätt, doslovno 'gradski sud', što je donekle ekvivalent engleskom sudu za prekršaje. Ovi sudovi su ukinuti 1971. Do 1965. godine, ove gradonačelničke sudije su po istorijskim osnovama obavljale i administrativne funkcije u odboru za prekršaje, na švedskom kolegijalno poznato kao magistrat. Do 1965. postojali su i gradonačelnici opština (kommunalborgmästare), koji su imali ove nepolitičke administrativne uloge u manjim gradovima bez suda za prekršaje ili magistrat. Ova kancelarija je bila izum 20. veka pošto su manji gradovi u Švedskoj tokom prve polovine 20. veka naknadno izgubili svoje sudove i magistrate.

 
Artur Kastren (1866–1946), gradonačelnik Helsinkija, tokom 1930-ih

U 16. veku u Švedskoj, kralj Gustav Vasa je značajno centralizovao vlast i direktno imenovao gradonačelnike. Godine 1693. kralj Karl XI prihvatio je kompromis nakon više decenija ponovljenih peticija sa imanja Buržesa protiv imenovanja kraljevskog gradonačelnika. Kompromis je bio da građani u gradu mogu normalno da imenuju gradonačelnika pod nadzorom lokalnog guvernera. Kandidat je tada trebalo da bude predstavljen i imenovan od kralja, ali je kralj mogao direktno da imenuje gradonačelnike u izuzetnim slučajevima. Ovo je kodifikovano u Vladinom instrumentu iz 1720. i 8. jula iste godine Riksradet („Veće carstva“) je odlučilo, nakon peticije pomenutog imanja, da samo grad može predstaviti kandidate, a ne kralj ili bilo ko drugi. Tako je nadzor lokalnog guvernera i neposredno imenovanih gradonačelnika od strane kralja prestao nakon 1720. godine (tzv. doba slobode). Dana 16. oktobra 1723. godine, nakon peticije, odlučeno je da grad predstavi tri kandidata, od kojih je kralj (ili Veće carstva) imenovao jednog.[4] Ovo se od tada zadržalo kao pravilo u svim kasnijim uredbama,[4] a takođe je zadržano kao tradicija u Vladinom instrumentu iz 1809.[5] do 1965. godine.

Španija uredi

Kancelarija Alkalde je evoluirala tokom Rekonkviste kako su nove zemlje naseljavale sve veće kraljevine Leon i Kastilja. Kako su utvrđena naselja u oblasti između reka Duero i Taho postala pravi urbani centri, dobila su, od svojih feudalaca ili kraljeva Leona i Kastilje, pravo da imaju savete. Među pravima koja su ova veća imala bilo je da biraju opštinskog sudiju (iudex na latinskom i juez na španskom). Ovim sudijama su u njihovoj dužnosti pomagali različiti pomoćnici sudija, zvani alcaldes, čiji je broj zavisio od broja parohija koje je grad imao.[6] Naziv alcalde je pozajmljen iz arapskog al-qaḍi (قاضي), što znači 'sudija'.[7]

Reč alcalde prvobitno se koristila za jednostavne sudije, kao na andaluzijskom arapskom. Tek kasnije je to primenjeno na predsedavajući opštinski magistrat.[8] Ova rana upotreba nastavila je da se odražava u drugim upotrebama, kao što su alcaldes del crimen, sudije u audiencijama; Alcaldes de la Casa y Corte de Su Majestad, koji je formirao najviši tribunal u Kastilji, a takođe je upravljao kraljevskim sudom; alcaldes mayores, sinonim za corregidor; i alcaldes de barrio, koji su otprilike bili ekvivalent britanskim parohijskim policajcima. Zbog toga se opštinski alcalde često nazivao alcalde ordinario.

Gradonačelnici po državama uredi

Australija uredi

U australijskim savetima, gradonačelnik je generalno član veća koji deluje kao ceremonijalna figura na zvaničnim funkcijama, i koji ima ovlašćenja saveta između sastanaka. Odluke gradonačelnika donete između sastanaka podležu savetu i mogu se potvrditi ili ukinuti ako je potrebno. Gradonačelnici u Australiji mogu biti birani direktno putem glasanja za funkciju gradonačelnika na izborima za lokalnu samoupravu, ili alternativno mogu biti birani unutar veća na sastanku.

Brazil uredi

Svaka opština u Brazilu bira gradonačelnika (portugalski: prefeito/prefeita) i zamenika gradonačelnika (portugalski: vice-prefeito/vice-prefeita) na četvorogodišnji mandat, koji obavlja funkciju izvršnog službenika u gradskom veću (portugalski: Câmara Municipal) koji funkcioniše sa zakonodavnim ovlašćenjima. Gradonačelnik može biti ponovo biran i upravlja gradom dva uzastopna mandata.[9]

Izbori za gradonačelnike u Brazilu odvijaju se na dva različita načina: u opštinama sa više od 200.000 stanovnika, glasanje se odvija po sistemu u dva kruga, poput predsedničkih i gubernatorskih izbora. U opštinama sa manje od 200.000 stanovnika, glasanje se odvija po relativnom većinskom sistemu (sa samo jednim krugom).[9][10][11][12]

Reference uredi

  1. ^ Kemp, Roger L. Managing America's Cities: A Handbook for Local Government Productivity, McFarland and Co., Jefferson, NC, USA, and London, Eng., UK 1998 (ISBN 0-7864-0408-6)
  2. ^ a b Wade-Evans, Arthur. Page:Welsh Medieval Law.djvu/447|Welsh Medieval Law]]. Oxford Univ., 1909. Accessed 1 February 2013.
  3. ^ „Directly-elected mayors”. www.commonslibrary.parliament.uk. Arhivirano iz originala 26. 07. 2022. g. Pristupljeno 14. 12. 2020. 
  4. ^ a b The article Borgmästare (in Swedish) Arhivirano 5 jun 2013 na sajtu Wayback Machine in Nordisk Familjebok.
  5. ^ Regeringsform 1809.
  6. ^ O'Callaghan, A History of Medieval Spain, 269-271.
  7. ^ The second L in alcalde evolved from the Castilian and Portuguese attempts at pronouncing the emphatic consonant ḍād. The old Portuguese cognate alcalde was never applied to the presiding municipal officer and retained its original meaning of "judge." "Alcalde" in Corominas, Diccionario crítico, Vol. A-CA (1), 127.
  8. ^ Corominas, "Alcalde", 127.
  9. ^ a b „CONSTITUIÇÃO DA REPÚBLICA FEDERATIVA DO BRASIL”. www.senado.leg.br (na jeziku: portugalski). Pristupljeno 2021-10-03. 
  10. ^ „Eleições 2020: 95 municípios com mais de 200 mil eleitores poderão ter 2º turno em novembro”. www.tse.jus.br (na jeziku: portugalski). Arhivirano iz originala 03. 10. 2021. g. Pristupljeno 2021-10-03. 
  11. ^ „PDF.js viewer”. www.tse.jus.br (na jeziku: portugalski). Arhivirano iz originala 03. 10. 2021. g. Pristupljeno 2021-10-03. 
  12. ^ „Brazil's Municipal Elections 2020: 2nd round to be held in 57 cities”. Agência Brasil (na jeziku: engleski). 2020-11-16. Pristupljeno 2021-10-03. 

Literatura uredi

  • A. Shaw, Municipal Government in Continental Europe
  • J – A. Fairlie, Municipal Administration
  • S. and B. Webb, English Local Government
  • Redlich and Hirst, Local Government in England
  • A. L. Lowell, The Government of England.
  • Kemp, Roger L. Model Government Charters: A City, County, Regional, State, and Federal Handbook, McFarland and Co., Jefferson, NC, USA, and London, Eng., UK, 2003 (ISBN 978-0-7864-3154-0)
  • Kemp, Roger L. Forms of Local Government: A Handbook on City, County and Regional Options, McFarland and Co., Jefferson, NC, USA, and London, Eng., UK, 2007 (ISBN 978-0-7864-3100-7)
  • Lockner, Allyn O. Steps to Local Government Reform: A Guide to Tailoring Local Government Reforms to Fit Regional Governance Communities in Democracies. iUniverse, Bloomington, Indiana, USA, 2013 (ISBN 978-1-4620-1819-2)

Spoljašnje veze uredi

 
Gradonačelnik na Vikimedijinoj ostavi.
 

Ovaj članak vezan za politiku je klica. Možete doprineti Vikipediji tako što ćete ga proširiti.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Градоначелник&oldid=27550074”