Zavod za prinudno vaspitanje omladine
Zavod za prinudno vaspitanje omladine u Smederevskoj Palanci je bio logor za komunistički orijentisanu omladinu koji je postojao od jula 1942. do septembra 1944. godine. Logor je osnovan po ideji Dimitrija Ljotića, a u njega su slati omladinci za koje je kolaboracionistička uprava sumnjala da su komunistički orijentisani. Cilj je bio njihova indoktrinacija koja bi odgovarala Ljotićevoj viziji nacionalno ispravne omladine. Upravnik logora bio je zboraš Milovan Popović, a upravnica ženskog dela je bila njegova supruga Dragojla Popović. Uprava Zavoda sprovodila je teror nad neposlušnim omladincima, kažnjavala ih fizičkom torturom i boravkom u samici. Svi zatočenici su bili izloženi izgladnjivanju, teškom fizičkom radu i lošim uslovima boravka, poput hladnoće, loših higijenskih i zdravstvenih uslova i prenatrpanosti baraka. Tokom dve godine postojanja logora kroz njega prošlo oko 1.270 omladinaca sa područja čitave Srbije.[1]
Osnivanje uredi
Ministar prosvete u Vladi narodnog spasa Velibor Jonić je 29. decembra 1941. poslao raspis svim srednjim školama na teritoriji Teritorije vojnoupravnog komandanta Srbije, u kome je naredio da se odmah izvrši pregled i kategorizacija učenika prema nacionalnoj pouzdanosti, sa podacima da li pripadaju komunističkom pokretu.[2]
Ideja o osnivanju Zavoda potekla je od Dimitrija Ljotića.[3] Zvanično je osnovan 15. jula 1942. odlukom Vlade Milana Nedića.[4] Na osnovu nje bio je ovlašćen ministar prosvete Velibor Jonić, da sa ministrom unutrašnjih poslova Milanom Aćimovićem, izvrši potrebnu organizaciju.[4] Uredbom je predvićeno da se u Zavod na šest meseci do dve godine bez saglasnosti roditelja i staratelja mogu upućivati srednjoškolci koje su školske vlasti isterale iz škole, studenti visokih i viših škola, i vanškoloka omladina od četrnaest do dvadeset pet godina ocenjena kao nacionalno nepouzdana.[5] Za lokaciju zavoda odabran je bivši logor u Smederevskoj Palanci koji je Vlada Cvetković-Maček osnovala za komuniste, a posle Aprilskog rata u njemu je nemački okupator držao zarobljene pripadnike Jugoslovenske vojske i partizane.[4] Logor je spadao pod nadležnost Ministarstva prosvete, ali je i Ministarstvo unutrašnjih poslova imalo pravo da ga kontroliše.[4]
Omladinci u logoru su bili primorani da pišu pismene sastave prožete zboraškom ideologijom.[1] Omladini u logoru propagandna predavanja držali su istaknuti zboraši — Dimitrije Ljotić, Velibor Jonić, Stevan Ivanić, Milosav Vasiljević, Simeon Kerečki, Dimitrije Najdanović, Đoko Slijepčević, Hrvoje Magazinović i Ratko Parežanin.[6]
Upravnik Milovan Popović je tretman zatočenika Zavoda za prinudno vaspitanje omladine okarakterisao kao „blag režim, ali uvek pod znakom mača“.[7]
1. februara 1943. donijet je Pravilnik o ocenjivanju pitomaca i pitomica Zavoda za prinudno vaspitanje omladine. Tim pravnim aktom su propisani: stalan nadzor nad pitomcima Zavoda, neprekidno praćenje njihovog vladanja, upisivanje svakog slučaja lošeg držanja, uredno vođenje Knjige kazni i uvođenje dosijea za svakog pitomca. U završnom članu Pravilnika se kaže:
Pitomci/ce koji ni posle svih napora uloženih u njihovo spasavanje i ozdravljenje ne pokažu dobru volju da postanu dostojni članovi Nove Srbije, ili pokušaju da svojim držanjem i vladanjem obmanu svoje starešine i vaspitače, ili čak produže sa razornim komunističkim delovanjem, biće kažnjeni produženjem boravka u Zavodu, ili predloženi za izgnanje iz svih škola ili da se stave u koncentracioni logor.[8][9]
4. septembra 1944, upravnik Milovan Popović depešom obavještava ministra prosvete i vera u vladi Milana Nedića Velibora Jonića:
Čast mi je izvestiti Vas da sam u vezi Vašeg strogo poverljivog akta br. 16 od 30 avgusta 1944 godine poslao danas u srpske oružane odrede po dobrovoljnoj prijavi i slobodnom izboru 104 pitomca i to: u Srpski dobrovoljački korpus 53, u Srpsku državnu stražu 26 i u odrede Draže Mihailovića 25.[10]
Narednog dana, Popović je nadležne izvijestio: „U vezi sa slanjem pitomaca u nacionalne oružane odrede, saopštavam da smo devet pitomaca, koji uživaju glas težih krivaca, pod pratnjom straže uputili Upravi grada Beograda radi interniranja.“[11][12]
Upravnik Popović napustio je Zavod 10. septembra 1944. i pridružio se četnicima Draže Mihailovića. Formalno, Zavod za prinudno vaspitanje omladine u Smederevskoj Palanci prestao je da postoji 3. oktobra 1944. godine.[13]
Sergije Golubjev, isljednik IV antikomunističkog odseka Specijalne policije Uprave grada Beograda, svjedočio je nakon rata o raspuštanju Zavoda za prinudno vaspitanje omladine:
Znam da je logor u Smederevskoj Palanci bio raspušten 1944. godine [...], te da je upravnik istog Popović (Milovan) sa odredom straže koja je čuvala logor i sa nekoliko vaspitača pobegao iz logora i priključio se štabu DM. Prilikom nekog napada on je poginuo, dok je njegova žena dr Dragojla [upravnica ženskog dijela logora — prim.] uspela da pobegne u Nemačku, gde sam je lično video u Beču.[14][15]
Reference uredi
- ^ a b Milosavljević 2006, str. 38.
- ^ Stefanović 1984, str. 202.
- ^ Stefanović 1984, str. 197.
- ^ a b v g Stefanović 1984, str. 198.
- ^ Stefanović 1984, str. 199.
- ^ Stefanović 1984, str. 204.
- ^ Stojanović 2016, str. 52.
- ^ Pravilnik I pov. br. 68 donio je 1. februara 1943. ministar prosvete.
- ^ Branislav Božović, Specijalna policija u Beogradu 1941-1944, Zavod za udžbenike, Beograd, 2014, str. 245.
- ^ Dokumenti o izdajstvu Draže Mihailovića — knjiga 1, Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača, Beograd, 1945, dok. br. 653, str. 548.
- ^ Saopštenja Državne komisije za ratne zločine, Beograd, 1945, str. 166—167.
- ^ Branislav Božović, Specijalna policija u Beogradu 1941-1944, Zavod za udžbenike, Beograd, 2014, str. 367.
- ^ Stojanović 2016, str. 61.
- ^ Istorijski arhiv Beograda, 4224/MG — 626.
- ^ Branislav Božović, Specijalna policija u Beogradu 1941-1944, Zavod za udžbenike, Beograd, 2014, str. 367, fus. 791.
Literatura uredi
- Stefanović, Mladen (1984). Zbor Dimitrija Ljotića (PDF). Beograd: Narodna knjiga. Arhivirano iz originala (PDF) 18. 07. 2014. g. Pristupljeno 25. 11. 2014.
- Milosavljević, Olivera (2006). Potisnuta istina - kolaboracija u Srbiji 1941—1944. (PDF). Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. ISBN 978-86-7208-129-9.
- Stojanović, Aleksandar (2016). Zavod za prinudno vaspitanje omladine u Smederevskoj Palanci: stare kontroverze i nova tumačenja. Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije. str. 39—69.
Spoljašnje veze uredi
 | Ovaj članak vezan za Drugi svetski rat je klica. Možete doprineti Vikipediji tako što ćete ga proširiti. |