Zgrada zatvora - hapsane u tvrđavi
Zgrada zatvora - hapsane u tvrđavi nalazi se u niškoj Tvrđavi i bila je zatvor Nišlija, učesnika antiturskih buna i pokreta.
Arhitektura
urediU Niškoj tvrđavi, između Pašine i Vinik kapije, očuvana je zgrada turskog zatvora-hapsane. To je spratni objekat, pravougaone osnove, građen od čvrstog materijala. Nalazi se u istočnom delu Tvrđave u kojem su bile smeštene administrativne (pašin dvor, pošta) i vojne (dve kasarne, žandarmerija, arsenal, barutne) zgrade.
Zatvor u Tvrđavi nastao je verovatno u toku njene izgradnje, u prvoj polovini XVIII veka. Nedostaju podaci i o mestu i o izgledu toga zatvora.[1]
Zapisi putopisaca i turski izvori
urediPrve podatke o zatvoru u Tvrđavi beleži austrijski putopisac, Feliks Kanic, 1864. g. Ističe da je u to vreme izgrađena nova hapsana u Tvrđavi, na ‘’podsticaj” tadašnjeg zapovednika Niša Midhat paše. Dakle, sadašnja zgrada zatvora u Tvrđavi podignuta je između 1861. i 1864. godine, u vreme kada Mithad paša upravlja gradom. Do oslobođenja Niša od Turaka 1878. g. u ovaj zatvor su zatvarane Nišlije, učesnici antiturskih pokreta i buna. Policijska saslušanja u zatvoru vršio je tada zloglasni žandarmerijski zapovednik (‘’krserdar’’) Beli Memed. Zatvorenike je mučio batinama, vatrom, glađu i žeđu. Mnoge je stavljao na „dolap” - „kao u mengele, dok kosti ne počnu pucati” - specijalnoj spravi za mučenje, smeštenoj u jednoj prostoriji u prizemlju. Dolapom je je telo istezano do priznanja, ili gubitka svesti. Krserdar Beli Memed pominje se u Nišu tokom sedme decenije XIX veka.
U jednom turskom izvoru iz 1883. g., među najvažnije objekte u Tvrđavi navodi se i ovaj zatvor. Zabeleženo je da je zatvor u Tvrđavi izgrađen od cigle i kamena, sa sedam prostorija u prizemlju (dve za žandarme i pet za zatvorenike) i deset prostorija na spratu, od kojih osam za zatvorenike i dve za bolesnike.
Apsana nakon oslobođenja od Turaka
urediPosle oslobađanja Niša od Turaka zatvor je obnovljen i ograđen visokim zidom. To je bio prvi niški kazneni zavod u sastavu Srbije. U njemu su već 1883. g., posle ugušenja Timočke bune, bili zatvoreni ustanici osuđeni na vremenske kazne.
Tokom Prvog svetskog rata, od 1915. do 1918, zatvor u Tvrđavi preuzeli su bugarski okupatori. Veliki broj Nišlija i rodoljuba sa juga Srbije odvođen je, naročito posle ugušenja Topličkog ustanka 1917, i zatvaran u tvrđavski zatvor. Odatle su mnogi odvođeni, kroz Kapiju smrti, u rov iza Tvrđave i streljani. Zatvor u Tvrđavi je posle Prvog svetskog rata korišćen kao vojni zatvor.[2]
Zgrada zatvora danas
urediZgrada Zatvora je adaptirana za smeštaj i rad istraživačkog centra „Naisus“.
