Zlatibor u praistoriji
Spomenici materijalne kulture ukazuju da su na Zlatiboru postojala retka praistorijska naselja neolitskog i eneolitskog doba, smeštena u senkama gustih šuma ili pored brzih planinskih potoka i rečica. Ostaci ove kulture, kojoj pečat daje ornamentisana keramika, sreću se na prebivalištima tadašnjih ljudi, pećinama i strmim visovima, koji danas nose naziv gradine.
Verovatno jedno od najstarijih naselja ovog perioda nalazilo se na severnim obroncima Zlatibora, u staparskoj pećini Megari. Arheološka ispitivanja njene unutrašnjosti nisu vršena, a na postojanje neolitskog naselja ukazuje jedino njeno topografsko ime (Megaron na starogrčkom jeziku znači stan).
Međutim, nedaleko od pećine na Staparskoj gradini izvršena su sistematska iskopavanja, gde su u višeslojnom naselju nađene kamene sekire, kremeni nožići, pepeo i kosti zajedno sa grnčarijom, što nepobitno ukazuje da je pripadala periodu pune i kasne neolitske kulture. Na istom lokalitetu pronađena je i nekropola iz bronzanog i ranog gvozdenog doba.
I na teritoriji Zlatibora postoji nekoliko gradina (čajetinska, krivorečka i šljivovačka) za koje se veruje da pripadaju istoj kulturi i vremenskom razdoblju, ali na njima arheološka ispitivanja nisu vršena. Na osnovu nekoliko nalaza, jedino se za Šljivovačku gradinu može pretpostaviti, ali ne i tvrditi, da pripada neolitu.
Prvi poznati stanovnici Zlatibora bili su Iliri, odnosno njihovo pleme Partini, koje je naseljavalo širu užičku okolinu. Po čitavom ovom kraju, izuzev njegov centralni deo, ostavili su mnogobrojne humke za koje u narodu postoji predanje da su grčke. Od starijih ljudi obično se može čuti ovakva priča: „Ovde su nekada živeli Grci, ali jedne godine kada je o Svetom Iliji pao sneg, napustili su Zlatibor i svoje umrle u ovim malim grobljima“. Kako su Grci svojom kolonizatorskom politikom bili vezani za primorske krajeve, a ne za dublju unutrašnjost, ovo predanje se ne može odnositi na njih, već na Ilire. Partini, nomadski stočari, čim bi pao sneg, morali su silaziti sa stokom u toplije krajeve.
Arheološka istraživanja u zapadnoj Srbiji ni do danas nisu otkrila ilirska naselja bilo kakvog drugog karaktera osim gradine. Odsustvo takvih naselja predstavlja još uvek neobjašnjen fenomen, koji se za sada nedovoljno opravdano tumači nomadskim načinom života starih Ilira. Stoga su njihova kultura i život proučavani isključivo na materijalu iz tumulusa, a njih u ovom kraju ima veoma mnogo.
Nedaleko od Krivorečke gradine, na mestu Viševini, nalazi se niz od preko deset tumulusa koji nisu jedini u ovom selu. Na tom lokalitetu, juna 1952. godine, vršena su arheološka iskopavanja pod rukovodstvom Drage Garašanin, kustosa Narodnog muzeja u Beogradu. Istraživanja su pokazala da se radi o zajedničkim grobnicama u kojima se nalazilo i po 12 grobova, ali način sahranjivanja je bio različit, pa se pretpostavlja da između njih postoji vremenska razlika. U humkama je sahranjen veći broj ratnika, zajedno sa kopljima, kojih je negde bilo i više uz jednog pokojnika, i zemljanim sudovima u kojima je bila smeštena hrana. Nađen je i izvestan broj urni, velikih sudova sa ostacima spaljenog pokojnika, a negde je pronađeno i mesto gde je izvršen obred spaljivanja.
Treba napomenuti da su nakitom i drugim metalnim predmetima, naročito dugmetima za odelo, obilovali svi grobovi na Viševini. Iz jednog ženskog groba iskopan je bronzani pojas od 18 članaka sa kopčama za zakopčavanje, zatim fibule za učvršćivanje odela, dvoje igle, spiralno uvijeni ukrasi za kosu, pa čak i jedna zlatna dečja narukvica. Posebno je bio zanimljiv jedan gvozdeni štit. Vredno je pomena da se na jednom koplju sačuvao i komad tekstila kojim je ono bilo pričvršćeno za dršku. Materijal iskopan na Viševini pripada periodu VI veka pre nove ere, a po svojoj vrednosti ravan je onome iz poznatih ilirskih humki na Glasincu.
Nedaleko od Viševine, na sredini sela, nalazi se Krivorečka gradina. Mada je prilično niska, prilaz vidljivim temeljima nekadašnjih bedema veoma je nepristupačan. Utvrđenje, velikih razmera i oblika nepravilnog kruga, zidano je slaganjem sitnog tesanog kamena. Ovde su u plitkom sloju i na površini nađeni fragmenti grnčarije i dva nukleusa, velika kamena sa kojih su odbijani komadi za strelice.
I u ostalim zlatiborskim selima nalaze se slična ilirska groblja, kao u Kremnima, nedaleko od Misailovića kuća i na jednom širem terenu od Ljubiša do Mušveta. Čitavo Braneško polje pokriveno je tumulusima, a samo na prostoru od Suvopolja do zadružnog doma u Sainovini ima ih 24. Pokojnici ovih nekropola imali su utvrđenje locirano na Šljivovačkoj gradini, usamljenom i kupastom brdu nadmorske visine 900 metara. Zbog svoje nepristupačnosti, odličnog pregleda, dobre vode i plodnog Braneškog polja, to je bilo idealno mesto za izgradnju utvrđenja. Manja citadela na samom vrhu, sada samo u ostacima, građena je od lomljenog kamena. Ceo okolni prostor od podnožja pa do vrha utvrđen je sa tri suva kamena prstenasta zida koji okružuju gradinu. Prema fragmentima grnčarije sa površine, onih u sloju humusa i neposredno ispod njega, pouzdano se može konstatovati da je gradina bila stanište nekog ilirskog plemena.
Pored arheoloških nalaza u tumulusima i gradinama, po Konstantinu Jiričeku i Mirku Popoviću, čak i neki geografski nazivi ovoga kraja, kao Negbina, Čigota i Murtenica, potiču od Ilira.
Literatura uredi
- Milisav R. Đenić, „Zlatibor u prošlosti“, Titovo Užice 1983.