Zok–Varheđ

Zok–Varheđ (mađ. Zók Várhegy) je praistorijski arheološki lokalitet u selu Zok 16 kilometara jugozapadno od Pečuja, u mađarskoj Baranji. Nalazište leži na 168 m visokom trapezoidnom platou koji se prostire u pravcu sever–jug. Skoro sve strane brega padaju strmo ka dolini pečujskog kanala, a jedini prilaz nalazi se sa jugozapadne strane sa koje se, jednim blažim usponom, izlazi na plato.

Zoh-Verheđ na karti Mađarske i Baranje.

Dušan Karapandžić

Istraživanja lokaliteta

Prva sistematska istraživanja lokaliteta realizovana su 1920. godine. Uz podršku Ministarstva prosvete Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Narodni muzej u Beogradu je, u periodu od avgusta do novembra 1920. godine, realizovao arheološka iskopavanja lokaliteta Zok–Varheđ pod rukovodstvom Dušana Karapandžića. Sistematska iskopavanja vršena su na osvojenim teritorijama, odnosno u mađarskom delu Baranje, koja je pod kontrolom srpske vojske bila nepune četiri godine. U leto 1920. godine, srpska županijska vlast u Pečuju obavestila je Umetničko odeljenje Ministarstva prosvete, a ono Narodni muzej u Beogradu, da postoji lokalitet koji je „prebogat materijalom iz kamenog i bronzanog doba”, pa stoga predlaže da se što pre organizuju stručna iskopavanja i da se građa pošalje u Beograd pre nego što dođe do povlačenja, tj. evakuacije Vojske Kraljevine Srbije i administracije iz ovih oblasti posle Trijanonskog sporazuma.

Za nepuna tri meseca, istražena je površina od 980 m² gde je pronađeno preko 3000 značajnih arheoloških nalaza od keramike, kosti i kamena, koji svojim stilskim karakteristikama ukazuju da je reč o svetu badenske i vučedolske kulture (kraj IV i početak III milenijuma pre n. e.). Najzastupljeniji tip posuda otkrivenih tokom Karapandžićevih iskopavanja lokaliteta Zok–Varheđ predstavljaju šolje, pehari, minijaturne činije i činije sa krstolikim stopama. Takođe, pored keramičkih posuda pronađeno je na stotine keramičkih tegova, glačanih sekira i koštanih alatki. U izveštaju sa lokaliteta Zok-Varheđ precizno je prikazao stratigrafiju, sa izdvojenim horizontom stanovanja i opisom nepokretnih objekata (zgrade i jame) konstatovanih na terenu.

Nalazi

Otkrivena su dva sloja u kojima su bila naselja.

Mlađe naselje

Mlađe naselje činilo je devet kuća raspoređenih u dva reda. Zidovi su 30-70 cm debeli, a podovi u kućama bili su od nekoliko slojeva ilovače i nabijene zemlje. Površinski sloj premazivan je blatom i zapecan loženjem vatre ili prosipanjem žara da bi bio čvrst. U kućama su nađene ozidane peći, u dve od njih po dve jedna do druge. U nekim kućama nađeno je posuđe i žrvnjevi, a u nekim ih nije bilo, pa Karapandžić pretpostavlja da nisu bile za stanovanje. Jedna od kuća bila je spaljena. Masivni komadi crvenog crepa, ostaci greda, pruća i trske govore o načinu pokrivanja kuća.

Starije naselje

Dublje, starije naselje bilo je gušće, a kuće su kružnog oblika, i ukopane. Manji broj je u obliku primitivnih koliba, a više je onih sa dva, tri ili više odeljenja. U stanove se silazilo stepenicama, a raspored soba je bio u nepravilnim linijama. U ovom sloju nađene su i jame nejednake veličine i dubina (150-240 cm) koje su se širile ka dnu i koje su služile kao đubrišta. U jednoj jami bila je i ljudska lobanja i delovi nagorelih kosti pa je verovatno u pitanju grob.