Izvori prava

Opšti pravni akti se smatraju „izvorima” pojedinačnih, pošto ovi proizilaze iz njih, odnosno donose se na osnovu njih. Stoga se opšti akti i nazivaju „izvori” prava. Smatra se da je Tit Livije prvi upotrebio ovaj izraz u Zakonu o XII tablica, nazivajući ga „izvorom celokupnog javnog i privatnog prava”.

Pojam

Termin „izvor prava” koristi se da bi se označile tri stvari, tri različita pojma:^[1]

Izvor donošenja prava – organ ili subjekat nadležan za donošenje norme : Državni organ (parlament, vlada), Organ federalne ili autonomne jedinice (oblasni savet), Svi članovi društva, udruženja i sl.
Izvor saznanja prava – akt ili dokument koji sadrži pravne norme : Formalnopravno zakonodavni akt (zakon), Formalnopravno uredbodavni akt (uredba), Ljudsko ponašanje (običaj – imaju čisto dokaznu snagu)
Izvor nastanka prava – proces stvaranja norme, kojoj pravni poredak priznaje sposobnost izvora prava.

Ova tri značenja termina „izvor prava” ukazuju na obeležja forme pravnog akta: Donosilac akta, forma akta, postupak donošenja akta

Materijalni izvori prava

Materijalni izvori prava su društvene činjenice i snage koje stvaraju pravo, zbog kojih pravo ima sadržinu kakvu ima.

Formalni izvori prava

Formalni izvori prava su oblici u kojima se izražavaju opšti pravni akti, tj. pravni akti koji sadrže opšte pravne norme.

Samo opšti pravni akti mogu biti formalni izvori prava, jer samo iz njih pravo može „izvirati” bez obzira na broj slučajeva njihove primene. Pojedinačni akti, primenom na konkretne slučajeve prestaju da postoje u pravnom smislu, jer se njihova obaveznost, primenom na konkretan slučaj iscrpljuje.

Danas postoje dva osnovna sistema formalnih izvora prava: Kontinentalni sistem, Anglosaksonski ili precedentni sistem.

Kontinentalni sistem koji važi u Evropi (osim u Velikoj Britaniji) karakteriše zakon kao osnovni izvor prava, što znači i postojanje tzv. pisanog prava. U tom slučaju postoji koherentan sistem pravnih propisa, kojima se uređuju prava i obaveze. Interesantne su tendencije koje postoje u savremenom svetu. Naime, u anglosaksonskim zemljama jača je uloga zakona, a u kontinentalnom pravu, zakon se sve više potiskuje jer mnogobrojnost i složenost društvenih pojava prevazilazi mogućnost zakonodavaca da ih prati.

U formalne izvore prava spadaju:^[2]

Zakon – Termin „zakon” upotrebljava se u više značenja. Rodni pojam sadržan je u izrazu kanon kojim se u grčkom i latinskom jeziku, ali i u modernim svetskim jezicima, označava pravilo, uzor, propis ili odluka. Zakon je u moderno doba sasvim sigurno najznačajniji izvor prava. Njegov izuzetan značaj potiče, s jedne strane, otuda što ga donosi predstavnički organ prema unapred predviđenom, složenom i javnom postupku – element forme, a sa druge strane, što sadrži opšte norme na kojima se zasnivaju ovlašćenja i obaveze pravnih subjekata i garantuju osnovna prava – element sadržine.
Ustav – Izvesni zakoni mogu imati veću formalnu snagu i značajniji predmet regulisanja od ostalih. Takvi zakoni nazivaju se ustavni (osnovni, organski) zakoni ili ustav.
Sudska presuda – je akt koji je u formalnom smislu obeležen nadležnošću sudskog organa. S obzirom na sadržinu, sudska praksa je nepotpun pojedinačni pravni akt kojim se izriče pojedinačna sankcija za konkretan slučaj.
Običaj – određuje se kao norma koja u društvenoj zajednici neorganizovano nastaje dugotrajnim ponavljanjem jednog isto ponašanja u istoj situaciji.
Ostali izvori prava

Vrednosni izvori prava

Vrednosni (idejni) izvori prava su društvene vrednosti iz kojih „izvire” pravo. Vrednosti ne predstavljaju neposredan ili formalan izvor prava ukoliko to nije izričito navedeno, npr. pri popunjavanju pravnih praznina (ukoliko ne postoje zakonima ili običajima utvrđena pravila).

Primer: Pravda kao vrednosni izvor, Statua Justicije, personifikacije pravde.^[3]

Mač – simbolizuje moć prisile suda, daje garanciju da će njegove odluke biti poštovane i sprovedene.

Terazije – utvrđuje šta kome sleduje na nepristrasan način, vaganje između krivice i nevinosti. Mač bez terazija predstavlja samo silu, a terazije bez mača nemoć prava.

Povez preko očiju – ukazuje na nepristrasnost, onemogućava uticaj na sudske odluke, simbolizuje nezavisnost pravosuđa od izvršne vlasti.

Hijerarhija izvora prava

Ustav Ustav Republike Srbije
Potvrđeni međunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava
Zakoni Zakoni Srbije
Podzakonski pravni akti
Opšti akti društvene organizacije
Običaji kao izvor prava
Sudska praksa kao izvor prava
Pravna nauka kao izvor prava

Reference

^ Ratko Marković, Ustavno pravo i političke institucije, Pravni fakultet, Beograd, 2008.
^ Radmila Vasić, Kosta Čavoški, Uvod u pravo 2, Pravni fakultet, Beograd, 1999.
^ „Commonlaw”. Arhivirano iz originala 20. 12. 2011. g. Pristupljeno 15. 12. 2011.

Spoljašnje veze

[1] Ratko Marković, Ustavno pravo i političke institucije, Pravni fakultet, Beograd, 2008.

[2] Radmila Vasić, Kosta Čavoški, Uvod u pravo 2, Pravni fakultet, Beograd, 1999.

[3] „Commonlaw”. Arhivirano iz originala 20. 12. 2011. g. Pristupljeno 15. 12. 2011.

[1]

[2]

[3]