Krvavi Ilija

Krvavi Ilija, Krvavi Ilindan ili Masakr u Smiljanu jeste zločin počinjen od strane hrvatskih ustaških vlasti u Smiljanu i okolini. Može se odnositi i na zločine širom čitave NDH, koji se izvršavaju 1941. godine 2. avgusta na Ilindan.

Istorija

Teslino rodno mesto Smiljan nalazilo se u sklopu kompleksa logora smrti Jadovno, gde su (prema Đuri Zatezalu) od 11. aprila 1941. do 21. avgusta 1941. godine ustaše zverski ubile 40.123 ljudi, od novorođene dece do staraca, i među kojima je stradalo je 38.010 Srba i 1.998 Jevreja.

Ilindanskom masakru prethodila su sporadična ubistva. Među prvim ustaškim žrtvama u gospićkom kraju bili su pravoslavni sveštenici i članovi njihovih porodica. Među njima je bio i smiljanski paroh Matija Stijačić. Ustaše su ga uhapsile 12. aprila 1941. godine i odvele u Kazneni zavod u Gospiću. Sa njim je bio zatvoren i Dimitrije Jerković, sveštenik iz obližnje Široke Kule, koji je prethodno služio u Parohiji u Smiljanu. Obojicu sveštenika viđali su isprebijane u zatvoru, a zatim su odvedeni na Velebit gde su pobijeni. Matijinog sina Slavka, đaka sedmog razreda gimnazije, uhapsile su i ubile gospićke ustaše dok je tražio oca. Žrtva ustaškog zločina bio je i gospićki protojerej Geno Ilić, rođen 1863. u Smiljanu u svešteničkoj porodici, on je bio prijatelj oca Nikole Tesle, Milutina Tesle.

Izvor: Istorijski arhiv u Karlovcu, zbornik 20. Kotar Gospić i kotar Perušić u narodnooslobodilačkom ratu 1941-1945. (izdato 1989. godine)

Na Ilindan, 02.08.1941. godine hrvatske vlasti iz Gospića donose odluku o sprovođenju "srbokolja" na području Srednje Like. Ovaj srbokolj je ostao upamćen u srpskom narodu pod imenom "Krvavi Ilija". Ustaše su poklale i žive spalile sve Srbe, a potom su ih bacile u jamu. Ubistvo je izvršavano na najmonstruoznije načine, ljude su žive ili polužive spaljivali u svojim kućama, klali i ubijali na kućnim pragovima i vešali. U masakru je zaklano i spaljeno 27 neimenovanih novorođenčadi, 127 dece uzrasta od jedne do 15 godina, 340 osoba od 16 do 80 godina i 12 osoba starijih od 80 godina. Još 30 Srba je obešeno 5. marta 1945. godine u Smiljanu o stubove, drveće i putokaze. Postoji svedočanstvo Ante Antunovića od 6. juna 1952. godine u Okružnom sudu u Gospiću, koji je opisao teški „ritam zločina” nad Srbima u Smiljanu, kada su 2. avgusta 1941. godine, ustaše su pobile sve Srbe koji su bili u Smiljanu i okolini — ukupno 506 stanovnika. Narednih dana u Smiljanu su ubili još 13 srpskih civila.

Naselja koja su se zvala imenom Smiljan i predstavljala smiljansku opštinu činili su: Smiljan, Bužim, Rastoka, Smiljansko Polje, Debelo Brdo, Trnovac, Brušane i Razvaluša. Prema državnom popisu iz 1931. godine, opština je imala 4 782 stanovnika. Većinu stanovništva činili su Hrvati, a među njima je živeo samo 621 pravoslavni Srbin. Od toga broja u ustaškim pokoljima ubijeno je 559 Srba a samo ih je 62 preživelo rat. Stratišta na kojima su pobijeni smiljanski Srbi nisu bila obeležena. Tek na Ilindan, 2. avgusta 1977. godine,  hrvatske vlasti su dozvolile da se kosti srpskih žrtava sakupe na jednom mestu i sahrane u skromne spomen-kosturnice na pravoslavnom groblju iza parohijske crkve, gde se ujedno nalazi i spomenik svim Smiljančanima, žrtvama ustaškog terora. Na mermernoj ploči nalazio se natpis, ispisan ćirilicom: „Spomenik su podigli rođaci iz zemlje i inostranstva, 1950. godine“. Svake godine na Ilindan, u znak sećanja na prva stradanja u Smiljanu koja su započela tog dana 1941.godine, a trajala sve do kraja rata, preživela rodbina i prijatelji su se okupljali oko spomenika i polagali cveće. Obeležje je porušeno 1991. godine. Devedesetih godina 20. veka stradalo je 20 Srba, među kojima i osmoro onih koji su preživeli ustaške likvidacije u Drugom svetskom ratu.

Posle rata detaljno je popisano koji su ljudi ubijeni, tako da se zločin ne može poreći, navodi Sofija Pejnović iz Arhiva Srba u Hrvatskoj.

Stradale porodice

Do te kobne 1941. godine, u tadašnjoj smiljanskoj opštini i okolnim naseljima živele su stare srpske porodice: Basarići, Bogići, Gajići, Delići, Lemajići, Milašinovići, Pejnovići, Prodanovići, Stijačići, Katići, Potkonjaci, Počuče, Rajčevići, Starčevići, Vraneši, Javorine, Vitasi, Vujinovići, Mileusnići, Pezelji, Plećaši, Čubrilo, Dimići, Jerkovići i Paići. Od 49 članova porodice Vraneš, od ustaške ruke tada je stradalo 44, od toga dvadesetoro dece i devet žena. Od 129 Lemajića 1941. godine ubijeno ih je 116, a posle je stradalo još četrnaest članova ove porodice. Početkom rata porodica Pejnovića brojala je 121 člana, već u prvim pogromima prve ratne godine ubijeno ih je 113, od toga je 94 stradalo od noža, a 9 članova porodice je živo spaljeno.

Krvavi Ilindan širom NDH

Dana 2. avgusta 1941. širom NDH desila se serija zločina:

• Dujić gaj kraj Rakovice, Slunj, 2. avgusta 1941. ustaše ubile 380 Srba, muškaraca, žena i njihove dece.
• Čekretske bare, Široka Kula, ustaše su srpske civile koji su došli na njihov zahtev na pokrst iz Kukin Dola, poklale i to porodice: Đure Račića, Mane Račića Maniše, Mane Rakića i nekoliko drugih.
• Tješnjak, na putu od Mlinoge prema Petrinji. ustaše su poklale 30 Srba iz Mlinoge i sela Klinca.
• Njive u selu Gnjatovići, Lovinac, Gračac, postale su groblje pobijenih Srba. Ustaše su 29. jula i 2. avgusta 1941. godine od ukupno 150 stanovnika poklale 125.
• Srpsko pravoslavno groblje kod Udbine. Ustaše zaklale12 Srba.
• Budimlić Japra kod Sanskog Mosta. Ustaše su u periodu 02-04. avgust 1941. godine odveli 27 ljudi iz Budimlić Japre i pobili ih i pobili ih; neke u Drvarskom, a neke u Adženovića potoku i Nailovoj barici.
• Ostrvica, pored Gospića. Ustaše iz Barleta upali su u Ostrvicu i poklali 6 žena i dece iz porodice Šašić, od kojih je jedno dete bilo tek rođeno. U Ostrvici je ubijeno je i 13 meštana i to: 7 u selu, 1 uhvaćen i ubijen u Gospiću, 1 u Vrebačkim Stazama, 2 u Širokoj Kuli, a 2 meštana su ustaše uhvatile, odvele u Ribnik i bacili u jamu Dupčan.
• Bosanski Novi. Ustaše iz Bosanskog Novog i novopristigle ustaše iz Zagreba su dovodili iz ustaškog zatvora u Bosanskom Novom zatvorene Srbe, njih 30, na most reke Une, ubijali ih i vezane bacali preko ograde mosta u Unu. Osim muškaraca vršen je i pokolj žena i dece čije leševe odvoze i bacaju u reku Sanu. Istog dana ustaše hvataju 24 Srba meštana sela Matijevići, kotar Dvor na Uni i odvode ih prema Bosanskom Novom u pravcu mosta na Uni gde ih ubijaju i bacaju u rijeku.
• Sanski Most i okolina. Kotarski predstojnik za Sanski Most, pravnik Ivica Simeon 16. avusta 1941. godine izveštava: „U noći između 02. i 03. kolovoza ustaše su poubijale taoce koje sam ja dao zatvoriti prilikom početka pobune. Drži se da je poubijano oko 800 taoca. Ukupni broj ubijenih nije poznat, ali se ipak drži da je stradalo oko 3.000 ljudi.”
• Šibuljina, Velebitsko Podgorje. Ustaše su otišle u Rujno na Velebitu i pohvatale gotovo sve meštane, oko 60 ljudi, žena i dece i zatvorili su ih u crkvu, gde su ih tri dana maltretirali i batinali, a četvrti dan prevezli ih na Pag, gde su uhvaćene poubijali.
• Selo Volinja, između Dvora i Kostajnice. Ustaše iz opština Divuša i Zrin su Srbe iz Donjih Kuljana proglasili Ciganima. Zatim su sa ustašama iz Bosanske Kostajnice sproveli hvatanje više od 280 ljudi, žena i dece.Uhapšene ubijaju, zatim prevoze seljačkim kolima i zakopavaju u zajedničku jamu na levoj obali reke Une preko puta željezničke stanice Volinja. Sa područja kotara Dvor ustaše su tog dana likvidirale iz sela Donjih Kuljana 91 čoveka, iz sela Volinja 26 ljudi i iz sela Kirišnice 1 čoveka koji je prethodno prevozio leševe iz kasarne do obale Une. Ostali toga dana likvidirani u Volinji, pohvatani su u selima Potkozarja –  Grdanovca,Dobrljina, Vodičeva i okoline.
• Selo Donje Vodičevo, kod Novog Grada. Samo u Donjem Vodičevu ustaše su ubile 211 muškaraca, žena i dece. U zaseoku Vurune ubijene su 84 osobe, među kojima je bilo 24 dece koja su poklana u podrumu Mile i Cvije Vurune.
• Bajić jame kod Kostajnice. Katolički sveštenik iz sela Kukuruzara, ustaški potpukovnik, Antun Lizatović, pomogao je ustašama da uhvate više od 40 ljudi pod izgovorom da će samo biti taoci za sigurnost Nemaca. Svi uhvaćeni odvedeni su na Bajića jame i tamo likvidirani.
• Prijedor. Ustaše pod zapovedništvom Tomislava Dizdara i župnika Josipa Kaurinovića izvršili su strahovit pokolj u Prijedoru i njegovoj okolini. Ulice su bile krvave, leševi razbacani svuda; prikupljeni su u 30 zaprežnih kola i prevoženi do dubokih jama kod pravoslavnog groblja. Toga dana samo u Prijedoru ubijene su 724 odrasle osobe i 34 dece.
• Blagajsko polje kod Kupresa. Konjičke ustaše su pohvatale 48 srpskih kosaca na Blagajskom polju kod Kupresa i žive ih pobacale u jamu na Raičevoj kosi. Tom prilikom je stradala i majka trojice kosaca Sima Zubić koja je doniela ručak svojoj deci. Prije ubistva staricu su pred sinovima silovali.
• Selo Katinovac pored Topuskog, kotar Vrginmost. Ustaše su ubili 28 žena, muškaraca i dece iz srpskog sela Katinovac pored Topuskog. Istog dana u Starom Selu na lokaciji Dugačka Luka ustaše su poubijale drugu grupu pohvatanih Srba iz sela Katinovac.
• Crni Potok pored Topuskog, kotar Vrginmost. Ustaše su prilikom povlačenja poveli sa sobom i ubili 15 Srba: muškaraca, žena i dece.
• Jama Sveta Ana, Gornji Kosinj, kotar Perušić. Ustaše su pohvatale 22 Srba iz sela Mlakva. Njih 7 pobili su u samom selu i okolini, a 15 ostalih su odveli do jame Sveta Ana koja se nalazi u neposrednoj blizini katoličke crkve u Gornjem Kosinju. Nad njom su ih masakrirali i bacili u jamu.
• Studenci, Duboka i Janjačka Kosa, kotar Perušić. Ustaše su opkolile kuće Borčića, kod Dubokog ispod Kuzmanovače i poubijali sve koje su zatekli, oko 65 žena, dece i muškaraca. U Janjačkoj Kosi to jutro poubijali su Uzelce i Tomaševiće – njih oko 50, zatim Stivuke i Glumičiće, te Pejnoviće na Brdu Križanovu – ukupno 46 Srba. Nekoliko dana kasnije likvidirali su i Štakiće na Janjču. Zatezalo navodi da su na Srpskom pravoslavnom groblju u Dubokom, istočno od sela Duboko, ustaše masakrirale 87 srpskih seljaka, od kojih 43 deteta. Iz sela Pejnovići, Staro i Novo Janjče ustaše su uhvatile 40 Srba, mahom staraca, žena i dece i sve ih kolcima poubijali u jednoj jaruzi.
• Selo Žitomislić. Ustaše su upali u selo Žitomislić i pohvatale Srbe meštane koje su zatekli na njivama. Pohvatane Srbe su potom oterali za Mostar gde su ih pridružili pohvatanim meštanima Žitomislića koji su radili u Mostaru. Niko od te grupe nije preživio rat niti se zna pouzdano gde su stradali, njih ukupno 42.
• Ljubinje. Procenjuje se da je uhapšeno oko 200 ljudi oba pola i svih uzrasta. Oko 110 stanovnika ovog mesta potom su sprovedeni u Čapljinu odakle su vozom deportovani u logor Jasenovac. Preme postojećim podacima, niko od njih nije preživio rat.
• Selo Podlug, kod Sanskog Mosta. Ustaše su na Ilindan u selu Podlug ubile 100 ljudi.
• Selo Stari Majdan, kod Sanskog Mosta. Ustaše su na Ilindan u selu Stari Majdan ubile oko 400 ljudi.
• Sela Osredak i Vrelo, pored Cazina. U Osredcima je ubijeno ili poginulo u pokušaju pružanja otpora ustašama, 34 stanovnika, a u Vrelima 11.
• Bosanski Novi. Ustaše su na Ilindan pobile 250 Srba iz Novog i okoline koje su držale zatočene na fudbalskom igralištu u Bosanskom Novom.
• Sela Perna i Podgomile, srez Bosanska Krupa. Ustaše su na Ilindan u selima Perna i Podgomile ubile preko 100 meštana. U kući Gojka Rokuća u selu Podgomile zatvorili su oko pedeset žena i dece i onda kuću zapalili, tako da su svi izgoreli. Spasila se jedino Jovanka Rokuč. U kući Paje Rokuča izgorio je on, njegova žena i njihovih sedmoro dece. U kući Đure Rokuča u Podgomilama izgorela je njegova žena i njihovih šestoro dece, a on je pre toga odveden i ubijen u Bosanskoj Krupi. U kući Miloša Kljajića u Podgomilama izgorelo je 15 članova njegove porodice, a sam Miloš ubijen je prije toga pred kućom i to nakon što je ustaše nahranio i napojio u svojoj kući. U kući Mihajla Kljajića u Podgomilama izgoreo je on i sva njegova porodica od 13 članova. U kući Boška Kljajića u Podgomilama izgoreo je Boško i njegova sva porodica, koja se sastojala od 15 članova.
• Selo Kljevci, srez Sanski Most. Ustaše su na Ilindan upali u selo Kljevci i pohvatali skoro celo srpsko stanovništvo, oko 1700 ljudi, žena i dece. Pohvatani narod odveden je na željezničku stanicu u Vrhpolje gde se već nalazila grupa od nekoliko hiljada Srba iz drugih sela sanskog i ključkog sreza. Odjednom je počela pucnjava na masu ljudi skupljenu na poljani i po nepotpunim podacima u ovom divljanju samo iz Kljevaca ubijen je 361 stanovnik. Ostatak preživjelih transportovan je za Sanski Most i sproveden u zatvor gde se mučenje nastavilo.
• Selo Sklop, srez Ključ. Na pravoslavni praznik Ilindan, u Sklopu pored Sane ustaše su ubile 50 Srba.
• Šušnjar kod Sanskog Mosta. Na Ilindan ustaše i lokalni muslimani su na Šušnjaru kod Sanskog Mosta ubile oko 5.500 Srba i 50 Jevreja.
• Vrhpolje, srez Ključ. Na željezničkom mostu u Vrhpolju, pobijeno je 50 Srba iz sela Pištanica.

Literatura

• Gojko Vezmar, Ustaško-okupatorski zločini u Lici 1941-1945, Muzej žrtava genocida, Udruženje Srba iz Hrvatske, Beograd 2004., str. 166-168.
• Đuro Zatezalo „Radio sam svoj seljački i kovački posao“ – svjedočanstva genocida. SKPD Prosvjeta, Zagreb 2005.
• Dane R. Lastavica, Hrvatski genocid nad srpskim i jevrejskim narodom u koncentracionom logoru Gospić (Lika) 1941-1945, a Srbima 1991-…?, Novi Sad 2011., str 189.
• Strahinja Kurdulija, Atlas ustaškog genocida nad Srbima 1941-1945, Privredne vesti “Europublic” D.O.O., Istorijski institut SANU, Beograd 1993., str. 31. i 33.
• Dinko Davidov, Totalni genocid, Nezavisna Država Hrvatska 1941 – 1945, Zavod za udžbenike, Beograd 2013., str. 173.
• Ljuban Đurić, Banijski partizanski odredi 41-45, Vojnoizdavači i novinski centar, Beograd 1988., str. 43.
• Stana Nidžović – Džakula, Dušan Smoljević, Banija i njene žrtve u NOR-u 1941-1945. godine, IP ‘’Socijalna misao, Beograd 2002., str. 59.
• Kotar Gospić i kotar Perušić u NOR-u 1941-1945, Historijski arhiv, Karlovac 1989., str. 266.
• Branko J. Bokan, Prvi krajiški NOP odred, Vojno-izdavački i novinski centar, Beograd 1988., str. 136.
• Gojko Vezmar, Ustaško-okupatorski zločini u Lici 1941-1945, Muzej žrtava genocida, Udruženje Srba iz Hrvatske, Beograd 2004., str. 168-169.
• Stana Nidžović – Džakula, Dušan Smoljević, Banija i njene žrtve u NOR-u 1941-1945. godine, IP ‘’Socijalna misao, Beograd 2002., str. 59.
• Ljuban Đurić, Banijski partizanski odredi 41-45, Vojnoizdavači i novinski centar, Beograd 1988., str. 43.
• Dragutin Ćurguz, Milorad Vignjević, Drugi krajiški narodnooslobodilački partizanski (kozarski) odred ‘’Mladen Stojanović’’, Nacionalni park Kozara, Prijedor 1982., str., 197-199.
• Dragoje Lukić, Roditelj pokošenog naraštaja, Muzej žrtava genocida, Beograd 2008., str. 118 (Djelimičan spisak stradalih).
• Savo Skoko, Pokolji hercegovačkih Srba ’41, Stručna knjiga, Beograd 1991., str. 255.
• Dušan Baić, Kotar Vrginmost u narodnooslobodilačkoj borbi 1941-1945, Općinski odbor saveza boraca NOR-a Vrginmost, Beograd 1980, str. 537-563. (Spisak žrtava sela Katinovac).
• Dušan D. Miljković, Stradanja u cazinskoj krajini i antifašistička borba (1941-1945), Beograd 2011., str., 80-82 (Spisak stradalih Srba iz sela Osredak i Vrelo).
• TREĆI OKRUGLI STO „ŠUŠNjAR 1941.“

Spoljašnje veze

• Spisak zločina 2. avgusta 1941.