Krečarski zanat u Zaplanju
Krečarski zanat u Zaplanju jedan je od najstarijih zanata u planinskom kraju, između Suve planine, s jedne strane i Seličevice, Babičke Gore i Kruševice s druge. Ovaj kraj se najvećim delom administrativno poklapa se sa područjem opštine Gadžin Han, a geografski sa prostorom koji se naziva Južna i istočna Srbija.[1]
Oskudica Zaplanjskog područja u ratarskom zemljištu s jedne strane, a bogatstvo u šumi i kamenu — krečnjaku sa druge strane, primorali su meštane mnogih sela u Zaplanju da se bave proizvodnjom kreča kao zanatskom delatnošću.
Opšta razmatranja uredi
Iako iz savremenog ugla gledanja krečarstvo ne predstavlja zanatsko zanimanje već radnu ulogu, podatak da se krečari ubrajaju u inžinjeriju, ukazuje na suprotno, a kreč, kao materijal, nalazi i svoje mesto u narodnoj tradiciji o zidanju Ravanice. Da je krečarski zanat, to jest proces prerade kreča od sirovog do dobro pečenog, sunđerastog, bio razvijen, te da se svakako nalazio u rukama srpskih zanatlija, svedoči sem materijalnih ostataka i podatak da je kreč korišćenjen za štavljenje kože. Izuzetno razvijeno kožarstvo na [2] teritoriji srednjovekovne Srbije stoga je uticalo i na uspon krečarstva.[3]
Istorija uredi
Krečarstvo, kao zanat, za Zaplanje je tradicionalan i datira iz doba pod Osmanlijama, iako je potreba za krečom u Otomanskom carstvu bila neznatna. Naime u periodu vladavine Osmanlija, od kada datiraju prvi pisani statističi podaci, u Zaplanju su negovani gotovo svi zanati koji su bili neophodni zaplanjskim kućnim zadrugama. Ono što se nije moglo uraditi u okviru kućne radinosti u domaćinstvu, izađivale su zanatlije u svojim radionicama.[4]
Zbog velike represije Osmanlijskog feudalnog sistema, meštanima Zaplanja više je odgovarala aktivnost u okviru domaće, a manje u okviru zanatske radinosti.[5] Na ovaj način, u Zaplanju kao i u drugim delovima porobljene Srbije, krečarstvo se razvilo iz domaće radinosti, kao što se iz zanatstva, u fazi razvoja kapitalizma, u Zaplanjskom kraju razvila i industrija.
Prvi uspon ovog zanata nastao je posle oslobođenja od Osmanlija, kada se Zaplanjsko stanovništvo udvostručilo, a plodna zemlja ostala na istom nivou. U takvim uslovima Zaplanjci su bili prinuđeni da traže izlaz ili u razvoju zanata. kao što su krečarski ili mutavdžijski, ili da odu u pečalbu u druge kraje Balkanskog poluostrva.[6]
S kraja 19. veka gotovo sva sela pod Suvom planinom počela su da se bave proizvodnjom kreča. Među najvećim proizvođačima ipak su se izdvojila sela: Draškova Kutina, Čagrovac, Duga Poljana, Krastavče, Veliki i Mali Krčimir.[1]
Po brojnosti dokumenata, sačuvanih do danas, koji se odnose na ove zaplanjske krečare, može se pretpostaviti da je njihova delatnost bila jedna od najcenjenijih i najintezivnijih zanatskih delatnosti, naročito u onim delovima Srbije, u onim periodima ekonomskog razvoja Niškog kraja kada se na ovom prostoru intenzivno odvijala građevinska delatnost. Dokumenata iz arhiva takođe upućuju i na konstataciju da su majstori-krečari bili veoma radni, profesionalni, stručni i korektni u izvršavanju ovog nimalo lakog posla.
Preduslovi za razvoj krečarstva uredi
Na razvoj krečarstva u Zapkanju značajno su iticala sledeća dva faktor; bogatstvo u krečnjaku i ogrevnom drvetu.[1]
- Mineralno bogotstvo
Mineralno bogatstvo Suve planine u krečnjaku je veliko. Krečnjaci čine osnovnu masu Suve planine, a celokupno područje predstavlja jedinstvenu krašku oblast, koja zahvata najveće krečnjačke površine u krečnjačkim predelima istočne Srbije. Krečnjak, zahvata velike, neprekidne površine, a pokazuju se najviše kao masivni i tankoslojni krečnjak sa visokim (> 90%) sadržajem SaSO3.[1]
Baš to bogatstvo u krečnjaku motivisalo je stanovnike mnogih zaplanjskih sela da se bave proizvodnjom kreča kao zanatskom delatnošću.
- Bogatstvo u ogrevnom drvetu
Za dobijanje potrebne energije pri krečarenju, kao energent koristi se isključivo drvna masa, koja je na ovom području takođe prisutna u izobilju.[1] Dominantni tipovi staništa u Zaplanju su mešovite širokolisne listopadne i četinarske šume i termofilni delimično kultivisani ili nekultivisani (bogati vrstama) pašnjaci na krečnjacima.
Za pečenje u krečani od 50.000 kg trošeno je do 100 m3, krečana od 30.000 kg oko 80 m3 a za krečane od 25.000 kg oko 35 m3 u zavisnosti od vrste drveta i sastava krečnjaka.
Način rada Zaplanjskih krečara uredi
Svi Zaplanjski krečari proizvodili su kreč, na identičan način, u poljskim krečanama. Na pogodnom mestu su kopali rupu — krečanu, odgovarajuće veličine valjkastog oblika.[3]
- Izrada peći
Širina jame za krečanu obično iznosi dva i po do tri metra, a dubina je jednaka poluprečniku kruga. Rupa (kazan) krečane oblažava se unaokolo suvomeđom do ploče, na kojoj se grade vrata za ubacivanje drveta. Otesani kamen ili opeka se ređa bez ikakvog vezivanja, u obliku svoda, a sredina svoda se zatvara jednim kamenom u obliku piramide. Volat i rupa na krečani moraju biti iste veličine.
Na suprotnoj strani od vrata za ubacivanje drveta, ispod volta, nalaze se druga, manja, vrata koja služe za izbacivanje žara i pepela kada se krečana zapali. Sa spoljne strane rupe pobadaju su se dugački kočevi oko kojih se plete plot. Uporedo sa ovim poslom, stavlja se iza plota prvo zemlja, pa sitno kamenje, što čini takozvanu košuljicu. Na kraju se u krečanu stavlja „tovar“ ili krupno kamenje. Krupno kamenje u krečani ređa se u obliku zaobljene kupe koja mora biti visoka onoliko koliki je prečnik rupe.
Na kraju sledi pokrivanje tovara slojem zemlje, ili košuljicom debljine oko 30 sm, koja se na vrhu posipa sitni krečnjakom u obliku svoda. Na sredinu svoda se stavlja kamen osrednje veličine, koji se naziva golub ili kokot. On služi da bi se prepoznalo kada je kamen pečen.
Oko krečane, u zemlji, obavezno se kopa kanal koji treba da odvodi vodu dalje od rupe u slučaju kiše i drugih padavina.
Samo zidanje krečane i pečenje kreča je bila zanatska veština koju su Zaplanjci — krečari, kroz dugogodišnji rad odlično savladali.
- 'Faze u proizvodnji kreča u poljskim krečanama
-
Iskop krečnjaka -
Potpaljivanje krečane -
Proces pečenja krečnjaka -
Hlađenje ispečenog kreča
Krečarski zanat u 21. veku uredi
Razvoj prirodnih i tehničkih nauka u 20. veku doveo je do industrijske revolucije i masovne proizvodnje, a samim tim i do potiskivanja manuelnog načina rada, koji predstavlja osnovu zanata. Takav je slučaj sa tradicionalnim krečarstvom. Masovnom industrijskom proizvodnjom kreča, kao i uvođenjem portland cementa, tradicionalnom krečarstvu pa i ovom u Zaplanju preti postepeni nestanak, iako kreč dobijen na ovakav način ima prednosti u odnosu na industrijski i predstavlja značajan resurs za oblast konzervacije i restauracije.[7]
- Glavni razlozi za polako izumiranje krečarstva u Zaplanju
- Pitanje rentabilnosti je ključno za budućnost tradicionalnog krečarstva.
- Za razliku od prošlih vremena, drva i kamen treba platiti.
- Brojni zakoni regulišu emisiju ugljen dioksida u atmosferu i nameću ograničenja ovom zanatu.
- Industrijska proizvodnja kreča traje dva sata, dok je za proizvodnju na tradicionalan način potrebno utrošiti puno vremena za pripremne radove i pečenje.
- Majstorstvo u izradi se gubi. Majstori zidari gube znanja i ne usuđuju se da rade krečnim malterom
niti znaju da malterišu mistrijom.
- Ljudi sa sela iz Zaplanja i odlaze u Niš i druga mesta.
I pored nepovoljnih faktora za očuvanje i opstanak, tradicionalno krečarstvo u Zaplanju ima nadu kroz upotrebu kreča u konzervaciji, trend održivosti i upotrebu prirodnih materijala, kao i skretanjem pažnje stručnoj javnosti na naučne činjenice koje govore u prilog boljih osobina i kvaliteta tradicionalno proizvedenog kreča u odnosu na industrijski.
Najbolji krečari koji su očuvali ovu proizvodnju u Zaplanju, danas su oni iz Malog i Velikog Krčimira, Semče i Sopotnice.
Izvori uredi
- ^ a b v g d Grupa autora, Industrija i rudarstvo U: Istorija Niša tom III, Prosveta Niš, (1986). str. 339–341
- ^ . Nova enciklopedija, Vuk Karadžić, Larousse, Beograd, 1977, 947.
- ^ a b Stanojević, Dragan. Kreč kao istorijski materijal. Seminar i radionica, Sopoćani 25-27 avgust 2014, Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd 2014, 3–13.
- ^ Barišić, Ranko, Zanati na etničkim prostorima Srba, Narodna kultura Srba u XIX i XX veku, Vodič kroz stalnu postavku, Etnografski muzej u Beogradu, Beograd, 2003, str. 321–353.
- ^ Bogdanović, Nedeljko, Dunđerska leksika seoskog graditeljstva, Glasnik Etnografskog instituta SANU, knj. XLIX, Beograd, 2000, str. 147–153.
- ^ „Zanimanje krečar”. RTS PLANETA. Pristupljeno 2021-02-02.
- ^ Matović, Vesna; Kristina, Šarić, Suzana Erić. Upotreba kreča – od praistorije do danas, Seminar i radionica, Sopoćani 25-27 avgust 2014, Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture-Beograd 2014, 14–23.
Spoljašnje veze uredi
- Zanatstvo U: Geografske odlike Zaplanja
- Stari zanati u Srbiji Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2019) - Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija R. Srbije