Krstarički rat
Krstarički rat (franc. guerre de course, engl. Commerce raiding), operacije ratnih brodova protiv neprijateljskog pomorskog saobraćaja. Naziv potiče od nekadašnjeg načina vođenja rata krstarenjem po moru.[1] Vodi se većim ratnim ili za to posebno opremljenim trgovačkim brodovima velike autonomije, pri čemu se izbegavaju sudari s protivnikovim ratnim brodovima. Javlja se u 17. veku kada je pomorski saobraćaj postao važan privredni činilac pomorskih država. Obično ga je vodila slabija strana. Uspešno primenjivan i u Prvom i Drugom svetskom ratu.[2]
Istorija uredi
Krstarički rat nastao je iz gusarskog načina ratovanja. Naoružani brodovi napadali su neprijateljske trgovačke brodove u ime svojih feudalnih gospodara, gradova ili država, a katkad i za svoj račun. U 16. veku, u borbi za kolonije i pomorske puteve, krstarički rat zvao se »malim ratom«, za razliku od »velikog rata«, koji su vodile glavnine flota. Mali rat (engl. privateering) vodili su pretežno brodovi privatnika ili kompanija, koji su dobili gusarske povlastice od vlada ili vladara. Privatnik je delio dobit s vladom ili vladarom. Taj oblik ratovanja dostigao je vrhunac tokom kolonijalnih ratova u 18. veku.[1]
Pariskom deklaracijom iz 1856. sve države odrekle su se izdavanja gusarskih povlastica, pa se od tada krstarički rat pretvorio u operacije ratnih mornarica. [1]
U doba mornarice na jedra krstarički rat vodile su korvete i fregate. Tokom Američkog građanskog rata prvi su put bili upotrebljeni brzi parobrodi. [1]
Prvi svetski rat uredi
U Prvom svetskom ratu Nemci su u početku upotrebljavali naoružane putničke brodove, koji su uskoro bili potopljeni, jer su bili neprikladni za maskiranje pa zato lako uočljivi, a zbog velikog potroška uglja imali su ograničeno područje delovanja. Upotrebljavale su se i male krstarice (najčuvenija je bila Emden), ali su i one na okeanima teže nabavljale ugalj, pa su brzo bile uništene. Nakon 1916. upotrebljavali su se obični naoružani teretni parobrodi. Natovareni ugljem, imali su velik domet delovanja; maskirani, mogli su se približavati neprijateljskim brodovima kao neutralni brodovi.[1]
Početak rata zatekao je nemačku Krstaričku eskadru (2 oklopna krstaša, 2 lake krstarice i 2 pomoćne krstarice) pod komandom admirala Maksimilijana Špea, kod ostrva Pagana, u Marijanskim ostrvima. Pošto su saznali za koncentraciju britanskih, francuskih i ruskih protivkrstaričkih snaga u vodama Dalekog istoka, i za mobilizaciju i pripreme japanske mornarice za napad na nemačku pomorsku bazu Čing-Tao, komandant eskadre je odlučio da napusti ugroženo područje, probije se preko južnoameričkih voda u Nemačku i uz put vodi krstarički rat. Špe je prethodno uputio krstaricu Emden u Indijski okean, a pomoćne krstarice Princ Ajtel Fridrih i Kormoran u australijske vode da prikriju njegov manevar i samostalno krstare. Nakon gotovo tromesečne plovidbe, u kojoj su joj se pridružile krstarice Drezden i Lajpcig, nemačka eskadra je uplovila krajem oktobra 1914. u zaliv Mas Afuera, na čileanskim ostrvima Huan Fernandes, gde je popunila zalihe uglja i počela dejstva protiv savezničkog saobraćaja.[3]
Britanski Admiralitet je uputio za Špeom 4. krstaričku eskadru, pod komandom admirala Kristofera Kredoka, koju su Nemci porazili 1. novembra u boju kod Koronela. Pobedom kod Koronela Nemci su ozbiljno ugrozili saveznički pomorski saobraćaj u Magelanovom prolazu i području La Plate, pa su Britanci ojačali svoje protivkrstaričke snage u Atlantiku sa 3 bojna krstaša iz sastava Velike Flote. Za to vreme admiral Špe je uplovio u Atlantski okean, ali je 8. decembra, pri pokušaju napada na Foklandska ostrva, izneneada naišao na koncentrisane britanske snage (2 bojna, 3 oklopna krstaša i 2 krstarice), pod admiraloma Fredrikom Sterdijem, pa je teško poražen. Spasla se samo laka kzstarica Drezden, koju su Britanci otkrili i potopili marta 1915. u čileanskim teritorijalnim vodama.[3]
Za to vreme, vodile su samostalno krstarički rat krstarice Emden i Kenigsberg u Indijskom okeanu, i krstarica Karlsrue u Atlantskom okeanu. Najuspešnija je bila Emden, koja je potopila 15 trgovačkih brodova (ukupno 70.825 BRT) i privukla oko 15 savezničkih oklopnih krstaša i krstarica. Do leta 1915. sve tri nemačke krstarice su uništene. Od ukupno 14 pomoćnih krstarica, kojnj su Nemci opremali, isplovilo je pre izbijanja rata 5. Najviše uspeha imali su Kronprinc Vilhelm (prevalio 40.000 M, potopio 11 parobroda i 3 jedrenjaka, ukupno 55.940 BRT) i Princ Ajtel Fridrih (potopio 4 parobroda i 7 jedrenjaka, ukupno 33.420 BRT). Oba su u proleće 1915. internirana od SAD u Njuport Njuzu.[3]
Za sve vreme rata, 1914. godina bila je godina najintenzivnijeg krstaričkog rata koji su vodili Nemci. Rezultati nisu bili adekvatni stepenu angažovanih nemačkih krstarica, pošto je potopljeno svega 0.56% ukupne vrednosti britanskog pomorskog prometa. Posle uništenja Krstaričke eskadre admirala Špea, taj vid dejstava nije imao ozbiljnijeg uticaja na opšti toka rata na moru.[3]
Drugi svetski rat uredi
U Drugom svetskom ratu Nemci su upotrebljavali »džepne« bojne brodove (Graf Špe, Dojčland) i krstarice (Princ Eugen), ali su posle opet prešli na naoružane teretne brodove zbog njihovog velikog dometa i lakšeg maskiranja. Pred kraj rata, zbog dobro organizovanih savezničkih konvoja, službe izviđanja iz vazduha, organizovane kontrole brodova na pučini i jake zaštite konvoja, krstarički rat nije više imao uspeha, pa su za borbu protiv neprijateljskog saobraćaja ostale samo podmornice i vazduhoplovstvo.[1]
Reference uredi
- ^ a b v g d đ „krstarički rat | Hrvatska enciklopedija”. www.enciklopedija.hr. Pristupljeno 2020-11-24.
- ^ „krstarički rat | Proleksis enciklopedija”. proleksis.lzmk.hr. Pristupljeno 2020-11-24.
- ^ a b v g Nikola Gažević, Vojna enciklopedija (knjiga 9), Vojnoizdavački zavod, Beograd (1975), str.295.
Literatura uredi
- Nikola Gažević, Vojna enciklopedija (knjiga 9), Vojnoizdavački zavod, Beograd (1975), str.295.