Manastir Baja de Arama

Manastir Baja de Arama (rum. Mănăstirea Sfinții Voievozi Mihail și Gavriil - Baia de Aramă) posvećen je Svetim Arhanđelima Mihailu i Gavrilu, a pripada Rumunskoj pravoslavnoj crkvi. Nalazi se u severozapadnoj Olteniji, na visoravni Mehedinci, pokraj grada Baja de Arama.

Baja de Arama
Današnji izgled manastirskog kompleksa
Opšte informacije
Mesto	Baja de Arama
Država	Rumunija
Vrsta spomenika	manastir
Vreme nastanka	XVII vek

Manastir je, na mestu starije crkve, počet da se gradi krajem 1699, a zaživeo je 1703. godine. Po dozvoli i uz pomoć vladara Konstantin Brankovana, manastir su osnovali srpski i vlaški ugledni ljudi, a ubrzo je postao metoh manastira Hilandara. U manastirskoj crkvi je u potpunosti sačuvan izvorni freskopis od priprate do oltara u kojem su, između ostalog, prikazani i srpski sveci i vladari: sveti Stefan Nemanja (Simeon Mirotočivi), sveti Sava i car Dušan. Živopis je tipičan za zidno slikarstvo na području današnje Rumunije, u predelu između Karpata i Dunava, s kraja 17. i početka 18. veka.

Nekada muški manastir, Baja de Arama je obnovljen odlukom Sinoda Mitropolije 2008. godine, kada je odobreno ponovno osnivanje Manastira sv. Arhanđela Baja de Arama, kao sestrinstva, u okviru Eparhije Severin i Strehaja, sa sestrom Mihaelom Pajus kao igumanijom.

Kratka istorija

Manastirska crkva, sagrađena na razmeđu 17. i 18. veka, odslikava stilske karakteristike kulturnog i istorijskog razvoja prethodnog perioda i naglašavanja ktitorskog čina, tokom vladavine Mateja Basarabe (1632-1654), svrstavajući se u umetnički pokret kroz koji arhitektura ovog rumunskog okruga napreduje ka novim pravcima i vizijama razdoblja Konstantin Brankovana. Uticaji ove oblasti istorijskog i stvaralačkog približavanja traju i nakon vladavine velikog vladara, kada spomenici kulture u Olteniji, na početku 18. veka u velikoj meri zadržavaju stilska svojstva prethodnog veka, organski se uklapajući u prethodnu graditeljsku eru, preuzimajući inovativne elemente iz otvorene i dekorativne raznovrsnosti brankoveanuovskog stila.

Novi manastir, strateški smešten i izgrađen sa odbrambenim utvrdama, pripada pokretu u umetnosti koji je osoben za doba obnove, kada su podizani vojni objekti sa civilnom svrhom ili verski objekti koji su imali i odbrambenu namenu. Krećući se između tradicije i inovacije, arhitektura i slikarstvo u ovoj fazi se nalaze na prekretnici razvoja rumunske kulture srednjeg veka, napuštajući stare oblike koje su prethodno uspostavile zanatlije i razvijajući se ka stvaralačkoj moći i originalnosti koji su osobeni za doba Brankoveanua, pokazujući da su lokalne zanatlije u potpunosti ovladale tehničkim i umetničkim metodama, kao i da su imale izvrstan osećaj za sklad i razmere, što je postepeno omogućilo inovativnu smelost.

Geografski položaj

Manastir Baja de Arama se nalazi u severozapadnoj Olteniji, na zaravni Mehedinci. Smešten je u dolini između brda Dokiću, Dealul-Mare i Kornet, a preko magistralnih puteva povezan je sa mestima Targu Điu, Motru, Strehaja, Drobeta-Turnu Severin, kao i sa odmaralištima Baile Herkulane i Bala. Reka Brebina protiče kroz ovaj gradić, a u oblasti se nalazi i veliki broj dačkih ruševina, što potvrđuje da je grad bio gusto naseljen Dačanima.

Baja de Arama se nalazi na geografskoj širini od 45°. Susedni gradovi su Brebina, Titerlešti, Bratilovu, Marašesti i Stanešti.

Starost spomenika

Prema lokalnom predanju, stara monaška naseobina (prvobitno naseljena monaškim bratstvom) potiče iz 15. veka, iz vremena svetog Nikodima Tismanskog, u čije vreme se u njoj nalazila drvena crkva sa mrežnim pokrivačem. U dokumentu iz 1672. godine pominje se Jevgenije, iguman iz manastira Hilandar sa Svete gore.

Na mestu gde se nekad nalazila drvena crkva, nikla je nova građevina, ali tek krajem 17. veka, kada je iguman bio arhimandrit Vasilije iz Hilandara, i nakon naloga koji je Konstantin Brankoveanu poslao iz Černetija u Tisman između 9. i 12. juna 1695, dajući odobrenje i podršku za izgradnju crkve (vladar je priložio 300 talira za posvećenje crkve).

Pravim osnivačima mogu se smatrati Milko Bajaški (rum. Băiașul), poslovođa lokalnih rudara srpskog porekla, koji je od vladara tražio odobrenje za polaganje kamena–temeljca za novu crkvu u znak sećanja na svog sina Milka, kao i Kornea Brailoju, Veliki ban Krajove, rođak Konstantina Brankoveanua, koji je obezbedio podršku radovima u ime vladara.

Zbog turskih upada, gradnja počinje kasnije, 22. maja 1699. a završava se 7. maja 1703. godine, kada je crkva osvećena. Bilo je potrebno samo godinu dana za izgradnju, a taj podatak nam je poznat, s obzirom na to da se slikar Ivan potpisao na spoljašnjosti 1700. godine. Oko ove godine biva oslikana i crkva, a ikonopisci su čuveni Neagoje i Partenije iz Tismana.

Crkva je izgrađena od cigle i zgure iz topionice rudnika bakra. Spoljni zaštitni zid sagrađen je, verovatno, u isto vreme kad i crkva, i prvobitno je bio izveden od planinskog kamena, koji je bio povezan krečnim malterom pomešanim sa zemljom.

Istorijski dokaz o osnivačima i ikonopiscima manastira jeste ćirilični natpis na zapadnom zidu naosa:

„Voljom Oca, Sina i Svetoga Duha, ovu svetu crkvu sagradi Kornea Brailoju sa Milkom Bajašulom, o sopstvenom trošku, za vreme dok je iguman bio arhimandrit Vasilije, tokom vladavine Jona Konstandinua Basarabe. Gradnja ove svete crkve počela je 22. maja 7027. (1699) godine a završena je, u svoj svojoj lepoti 7. maja 7211. (1703). A crkvu oslikah ja, Neagoje, svojom grešnom rukom, zajedno sa Partenijem.“

Manastir počinje da živi 1703. godine. Delujući kao isposnica, ova monaška naseobina je kasnije (pre 1718. godine) dodeljena svetogorskom manastiru Hilandar. Manastir Baja de Arama bio je mesto preplitanja kulturnih i duhovnih uticaja, s obzirom na to da su njime sve vreme upravljali grčki ili srpski igumani, ali je živeo i u zajedništvu sa obližnjim srpskim stanovništvom, omogućavajući bogatu razmenu kulturnih i duhovnih iskustava.

Od starih građevina, sačuvan je samo manastirski konak, koji je, nakon sekularizacije, postao kuća za sveštenike i parohijska crkva. Kelije koje su se nalazile na brdskoj strani manastira vremenom su uništene. U njima se još živelo 1890. godine.

Na sednici Sinoda Mitropolije Oltenije 29. januara 2008. godine, odobreno je ponovno uspostavljanje Manastira svetih arhanđela Baja de Arama, kao ženske monaške zajednice, pod nadležnošću Eparhije Severina i Strehaje, sa igumanijom Isidorom Rusu. Manastir će delovati pod okriljem namesništva Baja de Arama. Monahinja Mihaela Pajus postavljena je za igumaniju 2011. godine.

Arhitektura crkve

Kada je u pitanju arhitektura, crkva odgovara tipu umetničkih dela koja se naslanjaju na pravce obnove iz doba Mateja Basarabe, afirmišući evropske dekorativne vrednosti, uz očuvanje tradicionalnih oblika.

Jednostavna arhitektura crkve spaja stil iz vremena vladavine Basarabe, koji pripada 17. veku — a odlikuju ga velike zgrade sa zvonikom na naosu i okrugli stubovi od cigala, kao i stepenište zvonika na severnom zidu — sa brankoveanuovskim stilom, karakterističnim za 18. vek, koji kao novinu donosi pripratu koja se naslanja na stubove u arkadi, kao i rezbaren ikonostas.

Crkva ima trolisnu osnovu sa poligonalnim apsidama na spoljnoj strani, pripratom, zvonikom iznad narteksa, sa naosom sa dve polukružne apside i još jednom polukružnom u unutrašnjosti.

Konstrukciju čine noseći zidovi od cigala. Crkva je napravljena od pečenih cigala dimenzija 27x14x3 cm, koje se smenjuju sa blokovima od zgure, snažnim i ekonomičnim materijalom od koga su napravljeni mnogi zidovi u gradu. Spojevi su ispunjeni veoma snažnim malterom, debljine 5 cm.

Priprata je otvorena i drži je 10 masivnih stubova od cigala i trolisni lukovi. Svod se sastoji od polukružne kupole, koju drže dva bočna luka. Prilaz je po glavnoj osi priprate i na južnoj je strani.

Pravougaoni narteks prekriven je polukružnom kupolom od cigala, koja se oslanja na dva luka, podržana konzolama. Lukovi koji se pružaju u pravcu istok–zapad se na jednom nivou ne nastavljaju prema severnim i južnim zidovima, već su samo ojačani sa strane u širini od 60 cm, sa bočnom stranom na višem nivou.

Iznad narteksa je otvor četvrtastog zvonika, sa po dve niše na obe strane, u arkadama sa polukrugovima. Vrata zvonika su u severozapadnom uglu. Stepenice se nalaze na severnom zidu koji je deblje ozidan. Između naosa i narteksa nalazi se zid sa lučnim otvorom u sredini.

Naos ima dve bočne polukružne apside, a i svod je izveden u vidu polukružnih kupola. Naos ima veoma ravnu kupolu na četiri luka, koja drže četiri stuba koji čine pravougaoni oblik u sredini.

Oltar je polukružnog oblika, zasvođen polukupolom. Tu se nalazi i masivna, isklesana časna trpeza. Na prostor predviđen za đakona upućuje prosta niša.

Naos je odvojen od oltara drvenim ikonostasom. Ikonostas je izveden od lipe, u brankoveanuovskom stilu. Pod u crkvi je od drveta. Oltar je izdignut u odnosu na ostatak crkve. Prozori su uzani, bez kamenih okvira. U prošlosti nisu vršene promene.

Fasadni ukrasi su jednostavni, sa malterom od kreča i peska. U gornjem delu, ispod krovnog venca, pruža se jednostavan pojas, sa ciglama poređanim poput zuba na testeri. Krov je od drvenog okvira sa metalnim pločastim pokrivačima.

Zidno slikarstvo

Unutrašnji ukrasi su veoma lepi, tako da upotpunjuju vrednost čitavog spomenika. Izvorni ikonopis u freskopisnoj tehnici pruža se od priprate do oltara i u potpunosti je očuvan. Unutrašnje slikarstvo je tipično za kraj 17. i početak 18. veka za područje između Karpata i Dunava. U mnogim verskim zdanjima tog vremena sreće se fina tehnika čuvenih ikonopisaca kao što su Neagoje i Partenije iz Tismana, koji su bili naročito vešti u obradi površine i ustrojstvu slikarskih ukrasa.

Među portretima u crkvi ističu se likovi srpskih svetaca: atoskih otaca svetih Simeona i Save Nemanjića (1200, 1235), oca i sina, bivših vladara Srbije, zatim Stefana Dušana (1308-1355), svetog mučenika Kirika (3 godine) i njegove majke Julite, koji su oslikani na zahtev arhimandrita Vasilija i Milka. Ikone svetog Save i Simeona i svetog Nikodima nadahnute su ikonama iz manastira Hilandar i takođe pokazuju spoljne uticaje tradicionalnih slikarskih tehnika.

Portret velikog srpskog vladara Stefana Dušana (1331-1355) koji se nalazi u narteksu, sličan onome iz Hilandara, po svemu sudeći je jedini u Rumuniji. Kroz umetnički pristup portretima, iskazano je poštovanje koje su osnivači imali prema nacionalnom heroju zemlje svog porekla. Zavetne slike su takođe osobene za brankoveanuovski stil.

Manastirska riznica

Od poklonjenih hilandarskih dragocenosti sačuvano je: srebrna filigranska kadionica, gravirani putir, ukrašeni ćivot sa moštima za koje se pretpostavlja da potiču iz manastirske kosturnice, lampa iz 1856. godine, neki delovi iz grčkog Jevanđelja, dok se u Muzeju Oltenske Mitropolije nalazi drveni krst optočen srebrom.

Obnova

Međunarodna donatorska kampanja za obnovu manastira počela je u oktobru 2013. godine, u koordinaciji rumunske kulturne–izdavačke kuće „Predanja“. Kampanja je zajednički poduhvat više regionalnih ustanova, uključujući Međunarodnu kulturnu mrežu „Projekat Rastko“, sa sedištem u Srbiji.

Kao prvi korak u opštim konzervatorskim radovima na manastiru, potrebno je ojačanje građevinske strukture, kao i zaštita i obnova unutrašnjeg freskopisa u manastirskoj crkvi.

Nakon dva veka otuđenosti i gotovo potpunog odsustva monaškog života, monahinje manastira Baja de Arama se trude da podignu prestiž na duhovnom i umetničkom nivou, kako bi predstavile manastir kao mesto bogatog duhovnog života, ali i kao vredan spomenik srednjovekovne umetnosti, koji će privlačiti veliki broj poklonika i turista iz zemlje i inostranstva.

Galerija

• 
  Crkva, prikaz s prednje strane
• 
  Pogled sa južne strane
• 
  Severozapadna strana

Spoljašnje veze

• (jezik: rumunski) Mănăstirea Sfinții Voievozi Mihail și Gavriil - Baia de Aramă (zvanični vebsajt)
• (jezik: rumunski) Mănăstirea Baia de Aramă - Episcopia Severinului și Strehaiei