Manastir Partoš
Manastir Partoš je pravoslavni manastir u Banatu, koji je prestao da postoji carskom voljom 1777. godine. Nalazio se pored istoimenog sela Partoš.
| Manastir Partoš | |
|---|---|
 | |
| Osnovni podaci | |
| Osnivanje | 15. vek |
| Osnivač | Jovan Branković |
| Mesto | Partoš |
| Država |  Rumunija |
Istorija
urediStari manastir je nekada ležao na desnoj obali današnjeg kanala Brzave, nekoliko kilometara jugo-zapadno od manastira Sv. Đurđa. Po dokumentu sastavljenom 1771. godine, kaže se da je manastir sazidao srpski despot Jovan Branković krajem 15. veka (umro 1502).[1]
Manastirska crkva bila je posvećena Sv. arhanđelima Mihajlu i Gavrilu, ikonostas su oslikari zografi (Popović i Ranite) oko 1740. godine. Crkva je bila sagrađena od cigle, a i pored toga je postradala tokom poplave. Obnova zdanja je izvršena već 1767. godine, uz pomoć pozajmice od 300 f. uzete od Čakovčana, Georgija Kapamadžije. Jednobrodna niska crkvena građevina je dobila tada visoki barokni toranj.[2] Bečkerečki ikonopisac Dimitrije Popović je angažovan 1771. godine za rad u manastirskoj crkvi.[3] U skorije vreme Popovićev ikonostas je nestručno čišćen-premazan. U manastirskoj riznici čuvane (1771) su mošti, delovi od glave Sv. arhiđakona Stefana.
Manastir Partoš je postojao već 1571. godine, sudeći po zapisu u starom manastirskom srpskom Jevanđelju štampanom 1562. godine u Mrkšinoj crkvi, koje se nalazilo 1908. godine u manastiru Sv. Đurđu. Prema pomenutom zapisu, istu knjigu je 1571. godine manastiru Partošu poklonio jeromonah Lavrentije Crnogorac.[4] Sudeći prema zapisu u jednoj rukom pisanoj na srpsko-slovenskom jeziku bogoslužbenoj knjizi "Činovnik"-u iz 1529. godine, koja se nalazila u manastiru Partošu, i bila vlasništvo mitropolita Josifa, to je ugledno mesto.
U manastiru je 1655. godine živeo temišvarski mitropolit Josif bivši Svetogorac, koji se tu "svojevoljno" povukao, i umro posle tri godine.[5] Pokojnik je sahranjen u kapeli koja se nalazila "čelo oltara" manastirskog hrama. Posvećenog vladiku prikazao je 1782. godine jerej Stefan Bogoslović, na ikoni "Vizija Sv. Josifa Novog".[6] Mitropolita Josifa Temišvarskog su proglasili za sveca kao Svetog Josifa Novog, prvo Rumuni, pa Srbi (1965).[7] Svetac je bio srpskog porekla, rođen 1568. godine kao Jakov Fusko u Dubrovniku, od oca Jovana i majke Ekatarine. Zamonašio se u manastiru Pantelejmonu i bio kaluđer više manastira na Svetoj Gori, i dostigao položaj igumana u manastiru Kutlumušu. Pećki patrijarh Gavrilo I (1648-1655) ga je primetio po vrlinama i postavio 1650. godine za mitropolita Temišvarskog. Ta banatska eparhija je bila pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije. Nakon velike pastirske delatnosti, izmorivši se sasvim, povukao se u manastir Partoš, gde je i umro 1658. godine. Đakon Damaskin Udra je skupio svedočanstva o čudima koja je on pokazao, u jednoj knjizi sa službama svetiteljima, napisanoj na grčkom. Njegove mošti se sada nalaze u ćivotu, u Rumunskoj pravoslavnoj katedrali (drvenoj) u Temišvaru.
Takođe nekoliko starih bogoslužbenih rukom pisanih srpskih knjiga je iz manastira Hopovo u 17. veku bilo dato Partošu. U zapisu na mineju iz 1623. godine se navodi: "Ova knjiga je svojina manastira Hopova. Dali smo je manastiru Partošu. Ako bi kakva tamo opasnost pretila, opet da bude svojina manastira Hopova".[8] Kaluđeri manastira Pećka patrijaršija svratili su kod braće u manastir Partoš 1666. godine. Prilog su dali: iguman kir Stefan koji je pisao sebi "obšti list", i svojim pokojnicima: sinu Petru, majci Teodori, supruzi Gospavi - svima pomen. A pop Bratul je platio za blagoslov.[9]
Prvi pomen manastira u 18. veku javlja se nakon odlaska Turaka iz Banata, 1718. godine. Na Mersilivoj karti Banata iz 1723-1725. godine ucrtan je beleg manastira Partoša; stoji usamljen, okružen velikom šumom i močvarama. Manastirski jeromonasi su oduvek obavljali parohijske dužnosti u istoimenom prnjavoru. Prema poreznom popisu iz 1743. godine stanovnici manastirskog prnjavora bili su Srbi.[4] Manastirsku knjišku riznicu činile su najviše crkvene knjige na srpskom i crkvenoslovenskom (32) dok je vlaških naslova bilo nekoliko (3). U manastirskoj kapeli građenoj od pletera i blata Sv. Mihajla, bilo je još Jevanđelje (Lavovsko izdanje) i još 10 egzemplara.[10]
Imanje
uredi
Manastir Partoš kao i drugi pravoslavni manastiri imao je probleme sa vlastima, a u vezi imovine. Monasi su često morali da brane posed, i u tome su malo imali uspeha.
Godine 1739. kaluđer partoški Makarije kupio je po ugovoru od Filipa Stojina iz Šurjana, vinograd za manastir. Taj vinograd se nalazio kod Središta (Vršački breg) i koštao je 100 f. Po izveštaju Čakovskog upravnog zvanja od 12. decembra 1757. godine manastir je raspolagao sa 40 motika vinograda, tri jutra oranice i 10 jutara livade. Celokupni manastirski posed sa zemljama, močvarom, prnjavorom i samim manastirom imao je 11. februara 1771. godine veličinu od 2863 j 738 kv.hv. Manastiru je pripadao i jedan pomenjani vinograd od 40 motika (oko četiri jutra) koji se nalazio podalje na vršačkoj planini (brdu) Majdan.[11] U vinogradu je 1771. godine bila manastirska kuća sa dve sobe, kuhinjom i kačarom. Manastirski podrumar je raspolagao sa 27 akova rakije i 170 akova vina. Za manastirske potrebe radila je njihova "rakidžinica" sa dva kazana. Dobijeno vino točilo se u manastiru za njegove posete a delom i u manastirskoj gostionici - za goste. Na reci Brzavi radila je vodenica i za potrebe manastirske, a reci je za manastirske potrebe lovljena riba. Najglavniji manastirski prihodi su dolazili od uzgoja stoke i obrade oranice zemlje.
Sačuvana je jedna imovinska svedodžba ("atestacija") uzeta 4. januara 1758. godine. Nastala je u prnjavoru Partošu, a na nju su stavili krst perom kmetovi tamošnji: Dumitar Martinović, Janoš Košničar i braća Ivan i Radivoj Balatad. Po njihovoj izjavi manastir Partoš je još u tursko vreme držao svoj posed zvani Balat. Selo je imalo 15 domova, a isti su plaćali spahiji Turčinu arendu i daciju, a u posebnom su odnosu i sa manastirom Partošem. Radili su za manastir iz svog nekadašnjeg sela a kaluđeri partoški su ih opsluživali duhovno. Po proterivanju Turaka, ostao je taj posed Balat na uživanje manastiru Partošu, a imanje su držali sada kmetovi prnjavorci.
Ranije je broj kaluđera sa igumanom brojio do 12 osoba, ali taj broj je počeo da se naglo smanjuje. Manastirsko bratstvo su februara 1771. godine činila šestorica monaha: iguman Pahomije Grujić (rodom iz Sečnja), jeromonasi Vićentije Stančulović, Jovan Miličević, Vasilije Popović, te "prosti" monasi Prokopije Ranisavljević i Avram Belić. Tada je sa pomoćnim osobljem bilo u manastiru 29 osoba, a broj soba za stanovanje iznosio je sedam. Manastir je posadio šumu od 1500 vrba, a oko manastira bilo je 500 stabala šljiva. Stočno blago su činili: volovi (16), krave (45), junice (27), dvogoce (23), konji (17), svinje (66), ovce (90) i košnice (74). Broj monaha sa igumanom iznosio je 1772. godine sedam, nepokretnosti su bile: 150 jutara oranice, 250 jutara livade i šest jutara vinograda. Međutim nije se znalo otkud ta i tolika zemlja u manastirskim rukama. Državna komora je manastiru 1772. godine oduzela gotovo sav zemljišni imetak, a zbog opadanja broja kaluđera. Kada je 1775. godine inventarisan manastir, svi kaluđeri navedeni 1771. godine, već su bili umrli. Manastirsko bratstvo je obnovljeno na prečac, da bi se tako zavarala državna, Ilirska dvorska deputacija; zamonašeno je u isto vreme pet udovaca sveštenika, jedan je premešten tu sa strane, a samo jedan mladić je bio pravi postriženik. Manastir te godine nije imao svog igumana, već je njime upravljao Svetođurđevski iguman Sava Danilović. Bratstvo su tako septembra 1775. godine[12] činili nova braća kaluđeri, Srbi i Vlasi: namesnik Genadije Danilović (rodom iz Erdelja), jeromonah Teodosije Popović, jeromonah Venimijan Dimitrijević, jeromonah Joanikije Serbu (Vlah), jeromonah Partenije Barbulović (Vlah), jeromonah Vićentije Jovanović (Vlah) eklesijarh i đakon Sinesije Jovanović. Bilo je te godine 57 prnjavoraca Partošana, koji su plaćali državi desetak. A "rabotu" su davali i manastiru Sv. Đurđa i radilo se o 3.648 radnih dana godišnje.
Ukidanje
uredi
Ilirska dvorska deputacija je podnela 10. februara 1774. godine izveštaj o pravoslavnim manastirima. Po njenoj proceni "prava korist za državu bi bila da se svi ukinu", jer su stanja u njima bila rđava i jadna. Ali zbog pobuna vernika, predlog je bio da se po eparhijama ostavi 1-2 manastira, sa 10-20 kaluđera u svakom. Nadmudrivanje između državnog komesara Matezena i crkvenog Sinoda je potrajalo, jer nije bilo slaganja. Sproveden je 1775. godine, silom prilika novi popis na licu mesta pred crkvenim poglavarima. Od većinski srpsko bratstva po sastavu 1771. godine, došlo je 1775. godine do vlačke većine. U manastiru je tih dana boravio episkop temišvarski Mojsej Putnik, pokušavajući da predstavkama spasi Brankovićevu zadužbinu manastir Partoš. Mitropolit Vidak je takođe sa svoje strane (poput Putnika) vršio opstrukciju, otežući sa procedurom. Deputacija je u Banatu nudila rešenje po kojem bi se definitivno ujedinili manastiri Sv. Đurađ i Partoš. Išlo se i sa predlogom da manastiri izgube svu zemlju izev bašti a da im se da je zauzvat 4.000 f. godišnje za izdržavanje. Razmatrala se 1776. godine mogućnost da austrijska država otkupi manastirsku zemlju. Ilirska dvorska deputacija je 12. decembra 1776. godine podnela konačni predlog o uređenju i ukidanju manastira u banatskom provincijalu. Godine 1777. rezolucijom carice Marije Terezije od 12. januara, prilikom reorganizacije pravoslavnih manastira, manastir Partoš je bio zatvoren i ukinut, zajedno sa manastirom Šemljugom. Bio je blizu manastira Sv. Đurđa i zbog toga postao "suvišan". Traženo je da se manastir sjedini sa manastirima Bezdin ili Sveti Đurađ, a i imovina prenese na njih.[13] Partoš je po jednoglasnoj odluci komisije iz Temišvara ipak spojen sa Sv. Đurđem. Primljeno je u Sv. Đurađ svih 12 partoških "duša" (lica). Vredne pokretnosti i knjige prenete su u manastir Sv. Đurađ, a kaluđeri se raspodelili po preostalim manastirima.[8] Rok za preseljenje bio je prvobitno 1. novembar 1777. godine, ali nije se uspelo u tome. Po izjavama svedoka meštana manastirskog prnjavora Parztoša, datih u jesen 1778. godine selo Partoš je osnovano nakon proterivanja Turaka sa tih prostora. Tadašnji iguman Hristifor je na manastirskom zemljištu naselio prve prnjavorce. Imanje manastirsko je na kraju prešlo u državne ruke, a u zamenu za to imanje, "spašeno" je osporenih 324 jutra od erara. To je bio poklon - dodatak, novom sjedinjenom monaškom bratstvu u manastiru Svetom Đurđu na Brzavi.
Novi rumunski manastir Partoš
urediGodine 1782. po volji žebeljskog protopopa Jovana Šubonja, naslikana je ikona Sv. Josifa Novog od strane ikopisca Srbina pop Stefana Bogoslovića i postavljena iznad njegovog groba, u staroj kapeli u Partošu. Sv. Josif će biti svečano kanonizovan od strane rumunske pravoslavne crkve 6/7. oktobra 1956. godine.[14]
Tek 1944. godine manastir Partoš ponovo postoji, sada kao ženski, rumunski pravoslavni. Nekoliko monahinja koje su došle iz Moldavije i Bukovine se tu podvizalo nekoliko godina, dok rumunski komunisti nisu isti "uništili". Tokom iskopavanja 1955-1956. godine u manastirskoj crkvi i porti pronađene su mošti svetog čoveka, Sv. Josifa Novog, rumunskog (od 1956) i srpskog (od 1965) pravoslavnog sveca. Prenete su svete čestice u temišvarsku rumunsku Katedralu (drvenu), gde se i sada čuvaju. Monaštvo u Partošu je opet krenulo da se obnavlja 2008. godine. Manastir je postao muški, a na njegovom čelu je jeromonah Varlaam Almažan. Uz manastir u zgradi koja se naziva "Dom kraljice Elizabete" (bivše grčke), otvoreni su 2012. godine muzej i biblioteka, sve u okviru Kulturnog centra.
Reference
uredi- ^ Ilarion Zeremski: "Manastir Partoš", Novi Sad 1930.
- ^ Jelena Knežević: "Dimitrije Popović (1738—1796)", Zrenjanin 2001.
- ^ Miodrag Jovanović: "Slikarstvo Temišvarske eparhije", Novi Sad 1997.
- ^ a b "Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu", Novi Sad 1930.
- ^ "Srpski Sion", Karlovci 1903.
- ^ Miroslav Timotijević: "Srpsko barokno slikarstvo", Novi Sad 1996.
- ^ http://www.pravoslavnikalendar.iz.rs/latin/load/svsrbi/272.html Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. oktobar 2019),
- ^ a b "Zastava", Novi Sad 1908. godine
- ^ Dušan Popović, S. Matić: "Banat i stanovništvo u Banatu u 17. veku", Sremski Karlovci 1931.
- ^ "Srpski Sion", 28. mart 1907.
- ^ "Srpski Sion", Karlovci 25. februar 1907.
- ^ "Srpski Sion", Karlovci 1907.
- ^ "Bogoslovski glasnik", Beograd 1905.
- ^ http://partos.ro/