Mladoturska revolucija

Mladoturska revolucija iz 1908. je bila revolucija koju je izvela turska vojska kojom je poništena ukidanje parlamenta koje je izveo sultan Abdul Hamid II, čime je počela Druga ustavna era. Revolucija je bila značajan događaj tokom procesa raspada Osmanskog carstva.

Mladoturska revolucija 1908. godine

Krajem 19. i početkom 20. veka, Turska je bila u velikoj krizi. Govorilo se da je „bolesnik na Bosforu“. Osim na Balkanu, imala je problema sa pokorenim narodima i u drugim delovima carstva. Nezadovoljstvo stanjem u državi i vladavinom sultana Abdula Hamida II dovelo je do revolucije 1908. godine. Grupa prozapadnih oficira je preuzela vlast, donela ustav i proglasila načelo „Otomansko carstvo Otomanima“. Revolucija je okupila šarolik savez reformskih pluralista, turskih nacionalista, zapadno orijentisanih sekularista i svakoga ko je optuživao sultana za haos u carstvu. Revolucijom je vraćena skupština, koju je suspendovao sultan 1878. Međutim, proces zamene monarhijskih institucija ustavnim institucijama i izbornim sistemom nije bio ni jednostavan niti je promena režima protekla bez krvoprolića. Naredne godine je došlo do promene na prestolu izborom Mehmeda V za sultana. Mladoturci su proglasili ravnopravnost svih vera, ali je to bilo samo formalno. Pravi cilj im je bio da nametnu turski jezik i jedan nacionalni osećaj svim narodima u državi. Time su protiv sebe okrenuli sve hrišćanske narode i neturske muslimane, kao i predstavnike bivše vlasti. Periferni krajevi carstva su nastavili da se otcepljuju pod pritiskom lokalnih revolucija.

Mladotursku revoluciju Austrougarska je iskoristila za aneksiju Bosne i Hercegovine, dok je Bugarska proglasila nezavisnost.

Pozadina

Mladoturski pokret nastaje kao opozicija režimu sultana Abdul-Hamida II. On je okupljao razne grupacije koje su za cilj imale svrgavanje sultana i provođenje reformi sa ciljem očuvanja Osmanskog carstva. Mladoturci su 1908. godine imali kao glavni cilj sazivanje parlamenta i proglašenje Ustava kao prvih koraka ka demokratizaciji Carstva. Nosioci pokreta bili su Turci koji su putovali po Evropi uviđajući zaostalost Osmanskog carstva i shvatajući da se Carstvo od ostalih evropskih država najviše razlikuje po državnom uređenju. Prihvataju ideje Francuske revolucije (sloboda, jednakost, bratstvo), počinju govoriti o pravima čoveka. Sultan Abdul-Hamid je ukidanjem Ustava iz 1876. godine okončao period „tanzimata“ (1839—1876) i zaveo svoju apsolutističku vladavinu.

Prve vođe pokreta nisu bili političari već pesnici i pisci (sredina 19. veka). Vlasti su pokušavale zabraniti štampanje novina hapšenjem njihovih urednika. Šezdesetih godina 19. veka javljaju se liberalne ideje u Osmanskom carstvu. Kritikuje se vlast i traže reforme. Prvi pokušaj organizovanja liberala dogodio se 1865. godine kada je osnovana grupa od šest ljudi (kasnije njihov broj raste) po ugledu na italijanske karbonare. Program ovog društva nije poznat, ali su za njegov rad bili zainteresovana i dvojica princa osmanske dinastije kao i Mustafa Fazil iz egipatske vladajuće kuće.

Tanzimat je doživeo svoj vrhunac Ustavom iz 1876. godine, pisanom po uzoru na Belgijski ustav iz 1831. godine, sa 119 članova. Članovi parlamenta dolaze u sukob sa ministrima (izvršiocima sultanove volje). Protiv nekih su podigli optužnice i zatražili su da se ti ministri ispitaju pred parlamentom, nakon čega sultan raspušta parlament koji se nije sastao sledećih 30 godina. Otpočinje samovoljna vladavina sultana Abdul-Hamida. Sultan je sprovodio manje reforme, ali one nisu mogle uticati na poboljšanje položaja čitavog Carstva. On stvara svoj kult ličnosti. Njegov režim vremenom dobija sve više protivnika.

Ironično, opoziciju sultanu predvodili su mladi, obrazovani ljudi, školovani u školama koje je sam Abdul-Hamid reorganizovao i reformisao. Rade na idejama svojih prethodnika, odnosno liberalnih pokreta iz šezdesetih godina i pisaca sa polovine 19. veka. Prva grupa otpora organizovana je 1889. godine (Društvo Osmanlija) po uzoru na italijanske karbonare. U inostranstvu oni objavljuju časopis „Mlada Turska“. Jedan od najistaknutijih članova društva bio je Ahmed Riza Bej, pod čijim uticajem društvo menja ime u „Osmansko društvo za ujedinjenje i napredak“. Cilj kojem društvo teži bio je povratak Ustava iz 1876. godine i povratak parlamentarizma. Među liberalima dolazi do sukoba između pristalica oslanjanja na velike sile (Ahmed Riza) i protivnike strane intervencije. Osmansko društvo za ujedinjenje i napredak protivilo se intervenciji. Ono menja ime u „Društvo za napredak i ujedinjenje“ (ITC). Upravo ono će odigrati najznačajniju ulogu u sprovođenju Mladoturske revolucije.

Vođa ITC-a, Ahmed Riza, imao je sedište u Parizu. Sultan je osnovao poseban preki sud samo za suđenje članovima mladoturskog pokreta. Dolazi do sukoba Ahmeda Rize i Mahmuda Beja (vođe mladoturske grupacije u Egiptu), dvojice najznačajnijih članova mladoturskog pokreta. Sultan je privoleo Beja da uzme učešća u vlasti, što dovodi do krize u pokretu (1899). Iste godine Damad Mahmud Celadin-paša, unuk sultana Mahmuda II, beži iz Carigrada i približava se mladoturcima. Sabahedin, sin Abdul-Hamidove sestre, takođe prilazi mladoturcima i postaje vođa pokreta uz Ahmeda Rizu i njegov glavni protivnik.

Uvod

Pripreme za Mladotursku revoluciju vrše se tokom 1907. i 1908. godine, kada dolazi do kulminacije finansijske krize u Carstvu i pobune dela stanovništva (naročito vojnika) koji nisu dobijali plate. Takođe, spoljnopolitički položaj Carstva bio je nezavidan jer je čak i Velika Britanija stala na stranu protivnika, te su mladoturci odlučili preći u akciju kako bi sprečili komadanje Carstva.

Glavno žarište ustanka bila je Makedonija koja je nakon Ilindenskog ustanka bila pod posebnom zaštitom velikih sila. Godine 1906. ITC organizuje ogranke u vojsci. Svoju prvu vojnu ćeliju osniva u Damasku pod Kemalom-pašom Ataturkom, kasnije prvim predsednikom Turske. Sličan uticaj uspostavili su nad Trećom armijom sa sedištem u Solunu koji postaje drugo žarište ITC-a, pored Pariza, odnosno centar mladoturaka u Carstvu.

Upravo su evropske sile omogućile revoluciju u Turskoj jer je zbog prisutnosti njihovih agenata stanje u Makedoniji bilo drugačije nego u ostatku Carstva. To je podstaklo tamošnje stanovništvo da stane uz mladoturke protiv legalnih vlasti. Vojska je bila nezadovoljna zbog neredovnih plata, a ITC ih je podsticao da se organizuju i traže svoja prava. Glasine o dogovoru engleskog kralja Edvarda i ruskog cara Nikolaja o podeli Makedonije uticale su na ITC da pokrene program mobilizacije. Sultan je pozvao neke od vođa ITC-a u Carigrad, ali se oni nisu odazvali pozivu već su se naoružali i otišli u brda kako bi organizovali otpor.

Revolucija

Sultan je postavio Šemsi-pašu na čelo odreda koji su krenuli da uguše otpor, ali je ITC uspeo da ga ubije. Naslednik Šemsi-paše (njegov zet) i sam je pripadao ITC-u. Ravnoteža snaga menja se u korist mladoturaka. ITC na svoju stranu privlači sile koje uspeva da ubedi da će od revolucije imati koristi hrišćani u Carstvu, kao i Albance. Započinje revoluciju širom Carstva. Istovremeno bombarduje vladu telegramima u kojima traži povraćaj Ustava. Usledio je ultimatum sultanu da vrati ustav ili će snage ITC-a umarširati u prestonicu. Sultan je morao priznati poraz i sazvati parlament, a potom ponovo proglasiti Ustav. Time je otpočela druga ustavna era Osmanskog carstva. Stanovništvo u azijskim delovima Carstva nije bilo ni svesno revolucije. ITC je izašao kao potpuni pobednik, te se može reći da je sledeće dve godine postojalo dvovlašće – legalna vlada i ITC. ITC je ostvario pobedu na raspisanim izborima te je držao parlament pod svojom kontrolom.

Posledice

Godine 1909. izvršen je pokušaj kontrarevolucije. Novoosnovano Društvo za islamsko jedinstvo koje se zalagalo za zamenu Ustava šerijatom pridobija Prvu armiju i traži uklanjanje Ahmeda Rize i prekidanje ITC-ovog uticaja u vojsci. ITC napušta prestonicu gde nikada ni nije bio jak. Sultan je iskoristio događaje da obnovi svoju moć. Vojsku ITC-a koja je krenula na Carigrad organizovao je Mustafa Kemal. Ona je, navodno, zavodila red u prestonici što je ispočetka prihvatio i sultan. Kemalova vojska zauzima prestonicu, nakon čega skupština donosi odluku o svrgavanju Abdul-Hamida. Na njegovo mesto došao je njegov brat Mehmed V. Abdul-Hamid je mirno prihvatio svrgavanje sa vlasti i nastavio je živeti u Solunu. Zbog opasnosti da ne padne u ruke Grka, vraćen je 1912. godine u Carigrad gde je živeo do svoje smrti 1918. godine.

Galerija

• 
  Izveštaj o zverstvima Albanaca u Bitolju nakon Revolucije

Literatura

• Jagodić, Miloš (2008). „Nufusko pitanje: Problem zvaničnog priznavanja srpske nacije u Turskoj 1894-1910” (PDF). Istorijski časopis (57): 343—353. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 3. 2018. g. Pristupljeno 22. 1. 2018. 
• Jagodić, Miloš (2009). Srpsko-albanski odnosi u Kosovskom vilajetu (1878—1912). Beograd: Zavod za udžbenike. 
• Mikić, Đorđe (1983). „Pod mladoturcima”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 330—348. 
• Jozef fon Hamer, Istorija Turskog (Osmanskog) carstva 3, Zagreb, 1979.