Monoštor
Monoštor (rum. Mănăştur) je naselje u opštini Vinga, koja pripada okrugu Arad u Rumuniji. Naselje je značajno po prisutnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji.
Monoštor Mănăștur | |
|---|---|
| Administrativni podaci | |
| Država |  Rumunija |
| Okrug | Arad |
| Opština | Vinga |
| Stanovništvo | |
| — (2011) | 1.099 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 46° 00′ 34″ S; 21° 08′ 01″ I / 46.009444° S; 21.133611° I |
| Vremenska zona | UTC+2 (EET), leti UTC+3 (EEST) |
| Aps. visina | 101 m |
  Monoštor Monoštor na karti Rumunije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 317402 |
| Pozivni broj | 0257 |
| Registarska oznaka | AR |
Položaj naselja uredi
Selo Monoštor se nalazi u istočnom, rumunskom Banatu, na 30 km južno od grada Arada, ka Temišvaru. Selo se nalazi u Pomorišju, a seoski atar je ravničarskog karaktera.
Istorija uredi
Mesto pod tim nazivom se pominje 1285. godine. Ne zna se njegova tadašnja lokacija; možda je to potez "Manastir". Očigledno je naselje dobilo ime po nekadašnjem manastiru. Sveštenik katolički je zabeležen 1333. godine.[1] Monoštor se pominje u darovnoj diplomi kralja ugarskog Vladislava, izdatoj 1453. godine u Požunu.[2] Selo sa srpskim pravoslavnim stanovništvom posetili su kaluđeri manastira Pećke patrijaršije 1666. godine. Zapisali su monasi priložnike tamošnje stanovnike: domaćin Ilija, pop Luka, knez Klisura i drugi.[3]
Carski revizor Erler je 1774. godine konstatovao da je "Monostur" opština u Sentandraškom okrugu, u kojoj postoji poštanska kambijatura, a stanovništvo je pretežno vlaško (rumunsko).[4] Kada je 1797. godine popisan pravoslavni klir tu su dva sveštenika Popovića. Parosi, pop Jovan (rukop. 1772) govori rumunskim jezikom, a njegov očigledno naslednik pop Arsenije (1791) zna pored srpskog i rumunski jezik. Bila je to posledica intenzivne rumunizacije u istočnom Banatu.[5]
Mesto se oko 1900. godine zvanično naziva Temeš-Monoštor. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1779. godine a od tada se vode i crkvene matične knjige.
Bilo je 1857. godine otvoreno mesto opštinskog beležnika u Monoštoru, sreza aradskog, sa platom od 247 f.
Godine 1905. Monoštor je velika opština u Vinganskom srezu. Tu živi 1.925 stanovnika u 369 domova. Najviše je Rumuna, Srba ima mnogo manje; njih 375 pravoslavnih duša ili 19% stanuje u 68 kuća. Od srpskih javnih zdanja tu su pravoslavna crkva i narodna škola. Naselje ima kompletnu PTT komunikaciju sa svetom.[6]
U Monoštoru je pre 1908. godine osnovana Srpska zemljoradnička zadruga sa neograničenom odgovornošću.
Crkvena deoba Srba i Rumuna u Monoštoru uredi
Arhimandrit bezdinski Teofan Živković je 1870. godine napisao "Memorandum", i poslao ministarskom sekcionom savetniku Teodoru Mandiću. Mohah Teofan se naročito zauzimao za nacionalno mešovitu opštinu Monoštor, sa oko 600 srpskih duša, koju su nasilno predali aradskoj dijecezi (rumunskoj). Borio se on svim snagama, da se srpska opština monoštorska vrati tamo gde i pripada - srpskoj jerarhiji. Prevara se dogodila 1864. godine, i ta pomešana opština je ilegalno oteta bez znanja patrijarha, vladike i samih monoštorskih Srba. Stvar je realizovao neovlašćeni činovnik temišvarske konzistorije Vasilijan Petrović (Rumun), iskoristivši trenutak kada je mesto temišvarskog episkopa bilo upražnjeno. Kod raspravne komisije koja je zbog toga sazvana, konstatovano je da ima 600 Srba, a možda i toliko Rumuna, ako im se pridodaju "Zdencijeve sluge" i Cigani. Ali aradski vladika nije hteo da vrati Monoštor, jer se bojao rumunske "revolucije" u mestu. Nesporazuma je ipak bilo i to kriminalnih, sudeći po pisanju novina. U mestu je oko 1866. godine bilo 128 porodica srpskih koje su ugrožavali većinski Rumuni. Srpske bogoslužbene knjige su izbacili iz crkve, kao u Lipovi i Sent-Andrašu, ali otišli su ovde i dalje od toga. Tamošnjeg srpskog sveštenika su čak u samom hramu istukli, pokušavajući da ga ubiju, a karuce srpskog prote Semikloškog, Đorđa Nikolića - isekli su na komade.[7]
Ništa se međutim zvanično nije desilo do 1891. godine, a što je loše uticalo na Srbe, od kojih su sve više otpadali pojedinci, usled agitacije rumunskog sveštenika. Stari srpski paroh Isa Jovanović je umro, i nije bilo nikoga da ga nasledi i srpsku stvar zastupa. Srpski apeli ugarskom ministarstvu i aradskom vladici, nisu imali efekta. Uspeli su samo da dobiju srpskog učitelja, ali srpska crkvena opština je morala da finansira delom i rumunskog i nemačkog komunalnog učitelja (1868). Živkovićev memorandum je stigao na merodavna mesta posredstvom monoštorskog Srbina, Mihaila Burnaza. Ni aprila 1874. godine nije doneto rešenje tokom rada deobnog odbora u Karlovcima, jer je srpska delegacija našla nekakvu proceduralnu prepreku. Sve je izgledalo da je 1878. godine Monoštor bio zauvek prepušten rumunskoj jerarhiji.[8] Kasnije je konstatovano da se Monoštor ipak izborio da dobije svog srpskog sveštenika i učitelja, i da se kao zasebna crkveno-školska opština, povrati u temišvarsku eparhiju (srpsku).[9] Pre početka redovne parnice, pokušala je temišvarska eparhija maja 1893. godine da formira mešovitu komisiju, koja bi podelu zajedničke crkveno-školske imovine mirno izvršila. Nije bilo uspeha, imovinska parnica je održana i konačna presuda publikovana 1. oktobra 1897. godine. Prethodno je 1896. godine presudom određeno da Rumunima pripadne crkva a oni da isplate Srbe. Rumuni su požurili i brzo skupili novac i "isterali" Srbe iz hrama, pre nego što su crkvu novu napravili.
Srbi monoštorski nisu uspeli da spasu svoje predačke tekovine i imovinu. Žalili su Srbi, da su ih "jednoverna braća" Rumuni bukvalno iz crkve isterali, ne dozvoljavajući im ni da koriste hram, po starom rasporedu. Srbi su ostali bez crkve ali i bez zvona, ikonostasa, knjiga i utvari crkvenih, a odšteta za oduzetu crkvu bila je neznatna. Imali su na raspolaganju 10.000 kruna kapitala, a samo za maore koji su zidali novi hram, otišlo je 2000 kruna. Srpska crkvena opština je zauzimanjem Miše Burmaza u međuvremenu kupila jednu kuću, u kojoj je bila privremena bogomolja, plativši 4000 kruna. Ta "lepa zgrada" je osvećena 22. decembra 1896. godine, od strane arhimandrita Došena i dvojice kaluđera iz manastira Bezdina.[10] Kada je napravljena nova crkva, u toj kući - zgradi su namestili parohijski dom, učiteljski stan i školu. Marta 1897. pojavilo se u novinama pismo iz Monoštora - "Javna zahvalnost", u kojem je izražena zahvalnost skupštinara - predsednika opštine Mihaila Burmazova - darodavcima, za ukupan prilog od 76 f. 70 novčića, za zidanje njihove nove crkve.[11] Tokom 1898. godine još je doterivano novo crkveno zdanje. Usledio je juna 1901. javni poziv "Dični srbski rode!" za priloge, od kojih bi se ukrasio ikonostas i podigla nova školska zgrada. Pismo koje potpisuje novi predsednik opštine Tadija Ivanov, sadrži "žalosnu" hronologiju događaja, dugu tri decenije. Novembra 1901. godine još jednom opštinari izražavaju u novinama "Javnu blagodarnost", za priloge kojima platiše ikonostas i školu. Monoštorski crkveni skupštinari, pod predsedništvom Paje Pajinog ponovo decembra 1902. godine potpisuju u novinama "Zahvalu", svim darodavcima, za priloge (67 kruna) pomoću kojih su pomogli da se ikonostas završi i crkva ukrasi.
Stanovništvo uredi
Po poslednjem popisu iz 2002. godine selo Monoštor imalo je 1.086 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovništva opada.
Selo je od davnina bilo višenarodno, a mesni Srbi su oduvek bili manjina. Danas je njihov broj mnogo manji nego pre nekoliko decenija. Nacionalni sastav na pojedinim popisima bio je sledeći:
| Godina popisa | 1910. god. | 1992. god. | 2002. god. |
| Ukupno st. | 1.913 | 1.153 | 1.086 |
| Srbi | 329 (17,2%) | 51 (4,4%) | 22 (2,0%) |
| Rumuni | 986 (51,5%) | 644 (55,9%) | 699 (64,4%) |
| Mađari | 339 (17,7%) | 49 (4,2%) | 40 (3,7%) |
| Nemci | 236 (12,3%) | 43 (3,7%) | 19 (1,7%) |
| Slovaci | - (0,0%) | 153 (13,3%) | 137 (12,6%) |
| Romi | - (0,0%) | 206 (17,9%) | 165 (15,2%) |
| ostali | - (0,0%) | 7 (0,6%) | 4 (0,4%) |
Religija uredi
Prva monoštorska crkva je opisana podrobno 1758. godine. To je bila bogomolja od čvrstog materijala, posvećena Sv. Paraskevi. Građevina kao i ikonostas ozidani pečenom ciglom. Novi hram je građen 1829—1831. godine nedaleko od stare crkve. Ikonostas je rezbario bildhauer Johan Ajsterlener, a ikone oslikao živopisac Ljubomir Aleksandrović. U tom hramu su službu vršili i Srbi i Rumuni do gradnje nove, sada srpske crkve.
Kada je 1894. godine vršen popis narodnosti u mestu, 3/4 stanovnika su se izjasnili kao Rumuni. Načinjen je onda sporazum po kojem su Rumuni dobili crkvu sa inventarom, a Srbi namiru u novcu, i parohijski dom sa placem za budući hram. Crkvena zemlja je bila podeljena na pola. Pravoslavci Srbi su 1896—1897. godine podigli novi hram, po tipskom projektu, posvećen Sv. knezu Lazaru ili prazniku Vidovdanu (1899). Ikonostas je drvena podloga, takođe bio u tom duhu, a ikone je radio sveštenik amater ikonopisac Ivan Aleksić iz Modoša.[12] Crkveni zvaničnici "Temeš Monoštora" su se javno zahvalili o prazniku Sv. Nikoli 1902. godine priložnicima za ikonopisanje njihovog hrama. Pominju se darodavci priloga od 67 kruna: Srpska ženska dobrotvorna zadruga u Mitrovici, Srpska pravoslavna crkvena opština u Somboru, Srpska zanatlijska zadruga u Vršcu i izvesni Vladimir Pavlović iz Kušića.[13]
Po državnom šematizmu pravoslavnog klira iz 1846. godine, Monoštor je imao 1.777 pravoslavnih žitelja. U mestu su službovala dva paroha Nikola Popović i Aron Popović.
Monoštorski sveštenik je 1898. godine plaćan i sa eparhijskom donacijom od 200 f. Kada se pravila srpska crkva 1897. godine administrator parohije bio je jeromonah Vasilijan Petrović. Petrović je došao posle smrti starog pope Jovanovića (1894). Privremeni sveštenik je 1901. godine Samuilo Popović. Platon Marković administrira sledeće 1902. godine. Parohijsko zvanje je osnovano ponovo 1896. godine, a crkveno-opštinski posed iznosi 29 kj. zemlje. Godine 1905. pravoslavna parohija je šeste platežne klase, nema parohijski dom, a parohijska sesija iznosi 29 kj. zemlje.[14] Jeromonah Mitrofan Šoljmošanov je administrator avgusta 1906. godine, i došao je po odlasku jeromonaha Vasilijana Petrovića. A 1907. godine postavljen je za administratora, jeromonah iz manastira Sv. Đurđa, Nikanor Savić, rodom iz Vrdnika. Zvaničnici monoštorske crkvene opštine su bili: Mihail Burnazov (1897. predsednik, 1901. epitrop), Arkadija Nešić (1897—1901. potpredsednik), Živa Burnaz (1901—1902. kasir), Tadija Ivanov (1901. predsednik), Paja Pajčin (1902. predsednik), Vlada Stamoranov (1905. predsednik)
Obrazovanje uredi
Škola u Monoštoru otvorena je 1771. godine. Po državnom popisu iz 1846. godine u mestu je bilo 45 đaka, kojima je predavao učitelj Dimitrije Šipecan. Monoštorska opština je 1867. godine bila dužna za pretplatu "Školskom listu". Njeno siromaštvo je bilo očigledno, kada su priložili za "Školski fond" samo 1 f. iste godine. Monoštorski Srbi su se početkom 1869. godine odelili sa školom od Rumuna. Zato je marta 1869. raspisano stecište za "novoustrojenu učiteljsku srbsku staciju" (školu) u Monoštoru. Izabranom učitelju se daje 100 f. godišnje plate u novcu, 30 vagana žita, 10 vagana kukuruza, 2 fata drva, 6 fati slame i "slobodno obitalište" (stan).[15] Nakon podele crkvene u mestu 1894. godine, crkvenoj opštini Monoštor, eparhijske vlasti su dozvolile da kupi jednu kuću za školu i privremenu bogomolju. U monoštorskoj školi je učiteljska plata bila manja od 300 f. zbog siromaštva opštine. Monoštoru je bila potrebna nova školska zgrada, ali nije je mogao podići bez pomoći sa strane. Izlazilo je u novinama nekoliko stečaja za mesto učitelja, koji su kratko ostajali u mestu. Godine 1901. u mesnoj školi je učitelj Ivan Jorgovanović. Milka Lingulova-Pandovljeva rodom iz Barande je učiteljica 1904—1905. godine. Redovu nastavu tada pohađa 24 učenika, a u nedeljnu školu ide 20 starijih đaka.[14] U monoštorskoj srpskoj školi 1907. godine učitelj je bio Milan Vujković. Školska zgrada u Monoštoru je 1908. godine ocenjena kao nepropisno građena. Aprila te godine odlazi privremena učiteljica Milka Lungulova, a postavlja se Emilija Obradović. Krajem 1908. godine još jedna smena i nastupa nova učiteljica Zorka Radišić.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Istorijski i kulturni spomenici Srba u rumunskom Banatu", Temišvar 2008. godine
- ^ "Srpski letopis", Budim 1847. godine
- ^ "Glasnik istorijskog društva u Novom Sadu", Sremski Karlovci 1931. godine
- ^ J.J. Erler: "Banat", reprint, Pančevo 2003. godine
- ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 8/2015.
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ "Zastava", Pešta 1866. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1891. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1898. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1897. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1897. godine
- ^ Miloš Popović: "Versko-crkveni život Srba u Banatu", Zrenjanin 2001. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1903. godine
- ^ a b Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ "Školski list", Sombor 1869. godine
Spoljašnje veze uredi
- Primaria Vinga (jezik: rumunski)
- Etnička slika naselja habzburškog dela Rumunije 1880-2002. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2022) (jezik: mađarski)
