Naučno prstenovanje ptica

Naučno prstenovanje ptica metoda je istraživanja koja se temelji na individualnom obeležavanju divljih ptica. Sve ptice se nakon postupka prstenovanja odmah neozleđene puštaju na slobodu na mestu gde su ulovljene. Svako opažanje tako prstenovane ptice (koje se naziva "nalaz"), bilo preko njenog opažanja iz daljine, ponovnog lovljenja i puštanja, bilo pronalaženjem mrtve ptice, govori o njenom životu, posebno o putevima njenog kretanja.^[1]

Brižljivim evidentiranjem mesta na kojima su prstenovane ptice viđene ili ulovljene moguće je pratiti njihove selidbene puteve i odrediti područja gnežđenja i zimovanja. Iako je prstenovanje ptica, koje je davne 1889. u Danskoj započeo H. K. K. Mortensen,^[2] organizovano prvenstveno s namerom praćenja njihovog kretanja i selidbenih puteva, danas se raspolaže mnogo većom količinom podataka. Iz nalaza se dobijaju podaci o smrtnosti i životnom veku, polu, vremenu i načinu mitarenja, biometrijski podaci, podaci o staništima u kojima se ptice zadržavaju - parametri na temelju kojih se mogu razlikovati pojedine populacije, prepoznati uzroci promena u veličinama populacija, planirati zaštita ptica i dr.

Organizacija prstenovanja

H. K. K. Mortensen (1856-1921) koji je prvi primenio metodu prstenovanja

Prstenovanje vodomara

Merenje krila češljugara tokom obrade

Obrada severne juričice

Velike senice u vertikalnoj ornitološkoj mreži

Vaganje ptice

Prstenovanje u svakoj zemlji organizuju prstenovačke centrale koje su ujedinjene u evropski prstenovački savez - EURING (engl. European Union for Bird Ringing), a u drugim delovima sveta u regionalne saveze po kontinentima. Prva prstenovačka centrala osnovana je 1903. u Nemačkoj. Prva ptica na Balkanu, prstenovana je 1908. godine na teritoriji današnje Srbije, u Obedskoj bari^[3] dok je prva prstenovačka centrala na teritoriji bivše Jugoslavije osnovana samo dve godine kasnije, 1910. u Zagrebu, kao šesta prstenovačka centrala u Evropi.^[4]

Prstenovački centri – jedan akreditovan u svakoj državi – su smešteni u nacionalnim prirodnjačkim institucijama, zavodima za ornitologiju, muzejsko-edukativnim ustanovama, ili drugim organizacijama za zaštitu i proučavanje ptica.

Pošto su u svim zemljama Evrope ptice koje se prstenuju zaštićene zakonom i zabranjeno je njihovo hvatanje i uznemiravanje, prstenovanje podleže zakonu. U Srpskom pravu dozvola za prstenovanje (Dozvola za istraživanje strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta ptica i slepih miševa u naučnoistraživačke svrhe) izdaje se u skladu sa odredbama Zakona o zaštiti prirode (član 78.), Zakona o ministarstvima (član 5a), Zakona o državnoj upravi (član 23. stav 2.) i Zakona o opštem upravnom postupku (član 136. stav 1.) Republike Srbije.

Prstenovanje se pretežno temelji na radu volontera prstenovača koji iz hobija i ljubavi prema pticama provode prstenovanje, ali svaki saradnik prethodno treba da prođe specijalni kurs i položi ispit. U Evropi više od 10.000 prstenovača, većinom volontera, godišnje prstenuje gotovo 4 miliona ptica različitih vrsta od kojih se oko 90.000 ponovno nađe. Veliki broj podataka koji su na taj način prikupljeni jedinstven je slučaj za bilo koju skupinu životinja na svetu.

Način prstenovanja ptica

Ptice se najčešće love vertikalnim ornitološkim mrežama. Iz tih mreža prstenovači vade ptice na takav način da pri tom one ostaju neozleđene. Prstenuju se aluminijskim ili plastičnim prstenovima na kojima je ugraviran jedinstveni broj. Pre puštanja svakoj se ptici određuje vrsta, pol i starost, te zapisuje masa i veličina. Najbolji rezultati prstenovanja postižu se na organizovanim akcijama kada se na jednom mestu ptice prstenuju kroz duže vreme. To se uglavnom odvija u specijalizovanim prstenovačkim centrima, kakav od 1910. godine postoji na Helgolandu, a u Srbiji najpoznatiji je ekološki kamp na Ludaškom jezeru, koji se neprekidno organizuje od 1986. godine.

Nalazi prstenovanih ptica

O nalazu prstenom obeležene ptice saznaje se od prstenovača ili posmatrača ptica koji opaze pticu s prstenom i prenesu podatke s prstena najbližoj prstenovačkoj centrali. Prstenovačke centrale međusobno razmenjuju podatke o nalazima. Iz takve razmene doznaju se podaci o ptici prikupljeni na mestu prstenovanja, ali i na mestu nalaza, kao i podatak o kretanju nađene ptice.

Iz većeg broja takvih podataka izvode se zaključci o selidbenim putevima, o parametrima populacije i dr. Podaci o nalazima prstenovačke centrale publikuju se u stručnim časopisima i brošurama, kao i izveštaji o prstenovanju.

Ako se nađe prstenovana ptica, Centru za markiranje životinja javljaju se sledeći podaci:

vrsta nađene ptice
ime ustanove na prstenu
broj (i kod) prstena
pol i starost nađene ptice
način nalaza (je li ptica puštena s prstenom ili bez njega, je li zadržana u zatočeništvu, je li nađena mrtva, je li mrtva duže vreme ili je leš svež, da li je ubijena i slično)
druge okolnosti nalaza, na primer u slučaju mrtve ptice, ukoliko je poznato, napomenuti šta je bio uzrok smrti (drumski saobraćaj, udar struje, predator itd.).
mesto nalaza (ime najbližeg grada ili naselja, ako je moguće kooridnate)
datum nalaza (kada je ptica pronađena/viđena)
nalazač (ime i prezime, adresa, telefon, e-mail, ostalo).

Pri čemu su najvažniji podaci broj prstena i ime centra na prstenu, vrsta ptice, mesto i datum nalaza, bez kojih nalaz malo vredi.

Svi nalazači se povratnim dopisom izveštavaju o poznatim podacima o nađenoj ptici (gde i kada je prstenovana, koliko je stara, je li u međuvremenu nađena još negde i dr.). Prstenovi centra za markiranje životinja iz Srbije obično imaju kod koji se sastoji od kombinacije slova i serijskog broja, a ime ustanove je na engleskom jeziku, skraćeno "NHMUSEUM BELGRADE".

Ukoliko se pronađe prstenovana ptica ili očita kolor marker sa noge ili krila ptice podatke nalazači najbrže mogu javiti preko elektronske pošte službenih predstavnika EURING-a. Za Srbiju to je Prirodnjački muzej u Beogradu^[5] a u Republici Srpskoj i BiH Ornitološko društvo “Naše ptice” iz Sarajeva.^[6]^[7]^[8] U regionu ptice se prstenuju i u Crnoj Gori, ovde tu aktivnost sprovodi Centar za zaštitu ptica (CZIP) iz Podgorice.^[9]^[10]^[11]

Prstenovači

Da bi neko postao prstenovač, pre svega mora znati da razlikuje vrste ptica. Osim toga kandidati za prstenovače moraju znati da postupaju s pticama tako da ih ne ozlede prilikom prstenovanja, a moraju da poznaju i Zakon o zaštiti prirode.

Svaki kandidat svoja znanja dokazuje na ispitu za prstenovača koji se u Centru za markiranje životinja pri Prirodnjačkom muzeju u Beogradu organizuje pred komisijom u kojoj su ornitolog, iskusni prstenovač i predstavnik državne uprave (saradnik muzeja u ime nadležnog ministarstva). Prstenovanje, kao i rad prstenovača na osnovu zakona definiše nadležno ministarstvo, koje svake godine valorizuje i izdaje dozvolu za rad kandidata.

Osnovno znanje i iskustvo u poznavanju vrsta ptica, kao i postupanju s pticama prilikom prstenovanja može se steći na nekoj od organizovanih akcija prstenovanja ili od nekog iskusnog prstenovača, tokom saradnje putem ličnog kontakta.

Galerija

Kolor prstenovi, namenjeni specifično modrovranama (Coracias garrulus)
Belo-crna boja je u dobrom kontrastu i lako se očitava sa nogu galebova
Razlika između standardnog golubarskog i ornitološkog prstena
Prstenje od nerđajućeg metala – serija 3X (za modrovrane, manje sokolove i sove itd.)
Metalni prsteni serije 4Y (za čaplje, plovuše, koke itd.)
Aluminijumski prsten sa oznakom Beogradskog muzeja