Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru

Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru, predstavlja jedan od najznačajnijih pravnih zbornika koji je regulisao imovinsko pravo (stvarno i obligaciono). Na zahtev knjaza Nikole Petrovića 1873. godine i uz odobrenje Rusije, Valtazar Bogišić je krenuo sa radom na njemu. Strukturu Opšteg imovinskog zakonika čine šest delova. Svaki deo ima naslov koji direktno upućuje na ono o čemu se u tom delu govori, delovi su podeljeni na razdele a razdeli na članove.

Zakonik je završen i predstavljen na praznik Blagovesti 1888. godine.

Zbog originalnosti svojih rešenja koja predstavljaju sintezu običajnog prava i modernih tekovina pravne nauke, Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru izvršio je veliki uticaj na teoriju, praksu i zakonodavstvo u zemlji i inostranstvu.

,,Životni racionalizam i bez izgrađenih doktrina i teorija sam stvara načela i u izražavanju realnih životnih potreba se ogleda evolucija pravne svijesti.” U ovim karakteristikama, u kritičkom odnosu prvih crnogorskih zakona prema njihovim pravnim izvorima, trebalo bi i tražiti vezu i nesumnjivi kontinuitet između zakonodavne delatnosti prve polovine XIX veka sa modernom kodifikacijom građanskog prava iz koje je proizašao Opšti imovinski zakonik za Knjaževinu Crnu Goru, koji je s obzirom na metod kodifikovanja i sistematizaciju prava ušao u istoriju zakonodavstva kao delo u kojem je na osoben način rešen niz načelnih pitanja pravne doktrine i zakonodavne prakse.

Teorijska pozadina

Nasuprot osnovnom stanovištu Savinjijeve istorijske škole, Bogišić je stao na čvrste pozicije o potrebi kodifikacije i neophodnosti izrade jedinstvenog građanskog zakonika za svaku zemlju. Pred Bogišićem se u vezi sa izradom crnogorskog imovinskog zakonika postavlja i osnovna dilema da li da pođe jednostavnim putem podražavanja autoritativnih dela zakonodavne prakse XIX veka, ili da u interese pravne autentičnosti jedne zemlje i svojih teorijskih uverenja pristupi svojevrsnom razrešavanju niza otvorenih suštinskih pitanja, kako sa stanovišta zakonodvano-sudske prakse, tako i potreba crnogorske države.

Bogišićeva naučna i kodifikatorska načela morala su biti tesno vezana za neposrednu stvarnost slovenskih i jugoslovenskih zemalja. U teoriji univerzalnosti, Bogišić je sagledavao opasnost opšte unifikacije, a time i bojazan od ponovnog preovladavanja upravo onog stranog, neaplikativnog, pre svega evropskog pandketnog prava, što je već u polaznom opredeljenju za njega bilo neprihvatljivo iz prostog razloga što je smatrao da ono guši samostalni razvitak i pravni identitet slovenskih naroda. On je time naglašavao svoje čvrsto stanovište da ne postoje takve opšte institucije koje bi mogle odgovarati svim društvima i sredinama u njihovom normalnom pravnom saobraćaju i ophođenju. Bogišić je polazio od uverenja da snaga zakona niti sme niti može poticati iz cnage i gole moći zakonodavca, već da ona mora izvirati upravo iz snage narodnog života i datih uslova svakog vremena. Istinitost svojih postavki dokazivao je i na primerima Srpskog građanskog zakonika iz 1844. godine i austrijskog građanskog zakonika za jugoslovenske zemlje, u kojima i čitavi instituti nisu mogli biti prihvaćeni u narodu.

Nastanak Opšteg imovinskog zakonika

Razvitak privrednih odnosa i otvaranje prema spoljnjem svetu stvorili su nove odnose i potrebe na koje Danilov zakonik i običajno pravo više nisu mogli da odgovore. Zbog toga je knjaz Nikola Petrović odlučio da se donese zakonik koji bi regulisao nove odnose i potrebe, a istovremeno bio razumljiv i blizak ljudima kojima je namenjen i u skladu sa njihovim osećanjem pravde i pravičnosti. Knjaz je smatrao da je prava osoba za izradu tog zakonika Valtazar Bogišić, profesor istorije slovenskih prava na univerzitetu u Odesi (u Ruskom carstvu).

Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru

Ruska vlada je odobrila molbu knjaza Nikole da Bogišić bude pisac budućeg zakonika  i on je došao na Cetinje u proleće 1873. godine. Odmah je pristupio temeljnom proučavanju običaja i pravnih odnosa putem anketa, prisustvovanjem na sednicama Senata i sudova, obilaženje Crne Gore itd. Najpre je sastavio jedan ogroman upitnik za utvrđivanje i opisivanje običaja u Crnoj Gori, ali i u Hercegovini i u severnoj Albaniji, gde su, takođe vladala običajna pravila karakteristična sa plemensko društvo. Upitnik je imao dvadeset i jedno poglavlje: državno pravo, uža porodica, postupak izvan suda, međunarodno pravo na opaske o Danilovom zakoniku, i dr.

Bogišić je na zakoniku radio šesnaest godina, uz određene prekide.

Opšti imovinski zakonik za Knjažestvo Crno Goru donet je na crkveni praznik Blagovesti 25. marta 1888. godine.

Upliv običajnog prava

Osnovno polazište Valtazara Bogišića u izradi Opšteg imovniskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru sastoji se u odluci da na temelju jasno utvrđenih naučno-istraživačkih i toerijsko-metodoloških postupaka izvede zakonodavno-pravno uobličavanje društvene konkretnosti jedne zemlje u kojoj je inače nalazio bogat i razgranat sistem običajnog prava.

Kada je 1872. godine prihvatio poziv da radi na Zakoniku, on je već od početka bio načisto sa time da njegova kodifikatorska radnja ne sme biti ,,prosto kopiranje" prethodnika, inače autoritativnih uloga evropske i svetske legislacije, ali ni neodmerena tendencija za praznom originalnošću, veh da to treba da bude takvo delo koje mora biti sačinjeno po svim zahtevima savremene nauke, s tim da u svemu odgovara stvarnim uslovima i prilikama zemle, njenom savremenom biću i autentičnosti nenog istorijsko-pravnog razvitka. U suštini je to značilo osećanje neophodnosti da se u metodu jedne kodifikacije prvenstveno pođe od preuzimanja domaćih društvenih institucija i načina pravnog saobraćaja, dakle prvenstveno od ustanova "narodnog" prava izraženog u običajnom pravu i sudskoj praksi Crne Gore. Tim načinom bila je izvršena u izvesnom smislu opšta valorizacija istorijsko-pravnog nasleđa Crne Gore na području jednog sektora društvenog razvitka, a pravnoj "samorodici", sistematizovanoj i preuzetoj u onoj meri koliko je mogla biti inkorporirana u zakoniku, date savremene naučne zakonodavno-pravne definicije. Sam izbor narodnih instituta i ustanova običajnog prava, koje je Bogišić odlučio da unese u Opšti imovinski zakonik, nije bio nimalo jednostavan ni lak posao i njegovo rešenje predstavlja izuzetno značajno pitanje i sa stanovišta pravne teorije i zakonodavne prakse.

Iz toga je ponikla i njegova poznata klasifikacija običajnih institucija na one koje su zastarile, koje je i sam narod u neminovnom osećanju praktičnosti već u suštini napustio, ili ih održava tek iz proste navike, te takvima i ne može biti mesta u jednom prečišćenom zakoniku, i na druge, one običajno-pravne ustanove i institute koji kao neophodni oblici regulisanja društvenih odnosa čvrsto žive u narodu i zato moraju predstavljati nezaobilazan predmet i sadržaj građanskog zakonika. U svojoj klasifikaciji običajnog prava Bogišić je, istovremeno, imao u vidu i odnos tzv. lokalnih, regionalnih, i opštih običaja i sa tog stanovišta takođe cenio mogućnost i opravdanost njihovog ozakonjenja.

U Opštem imovinskom zakoniku sproveden je čitav niz institucija i njihovog uzdizanja na stepen potpune sistemske obrade običajnih zakonskih normi, počev od nekih osnovnih pitanja subjekta i nosilaca građanskog prava (na primer, pojma samog imaonika, definicije tzv. kućne zajednice -"kuhe" i dr.), pa do mnogih institucija stvarnih prava i ugovora (na primer, prava preče kupovine, zastare, napolice, sprege, supona i sl.).

Metod kojim se vodio Valtazar Bogišić pri izradi OIZ-a

Polazeći od izvornih principa istorijsko-pravnog shvatannja uloge i značaja običajnog prava, Bogišić je daleko prevazišao njene uske tradicionalističke granice i prešao na put sociološko-evolutivnog poimanja pravnih instituta i kategorija. Posmatrajuһi pravo, pa i običajno pravo, kroz prizmu istorijskog razvitka i njegove neposredne uslovljenosti samim životom i potrebama ljudskih zajednica, on je neminovno morao doći i do pitanja odnosa prema savremenosti.

Naučna ozbiljnost Bogišića u pristupu ovom pitanju nije se iscrpljivala niti zastajala samo na ovako shvaćenim načelima sociološkog materijalizma. U pogledu preuzetih instituta preostajao je još ništa manje studiozniji posao teorijsko-pravnog uobličavanja i klasifikacije predmeta i njihovog neposrednog određenja kroz zakonske norme i definicije.

Posebno pitanje u razmatranju Bogišiһevih rešenja i karaktera samog Opšteg imovinskog zakonika sa ovog stanovišta čini sama društveno-socijalna opredeljenost kodifikatora i zakonodavca, a time i sama društvena opravdanost usvojenih rešenja.

Pravo je rezultat istorije, tradicije i narodnog života, namenjeno narodu i njegovim unutrašnjim odnosima. Istu koncepciju o pravu i njegovom postanku imao je i Valtazar Bogišić: njegov rad na prikupljanju i izučavanju narodnih pravnih običaja pada u isto vreme kada je evolucionistička pravna škola bila u jeku.

Po mišljenju Živojina Perića, Valtazar Bogišić je u teoriji bio jedno a u praksi, radu bio je često nešto potpuno drugo. Intuitivno je pogodio metod i pravi put kod stvaranja zakonika, a to je: saradnja između narodne pravne svesti (koja se razvija) i individualnost (zakonodavca i reformatora), intuitivno je pravilno shvatio psihičko-fizički karakter pravnih odnosa kao i svih drugih pojava.

Suština, dakle, Bogišićevog metoda nije bila samo u prostom preuzimanju narodnih ustanova i institucija, nego i u stepenu njihovih normativno-pravnih i sadržajnih izmena i prilagođavanju novim društvenim uslovima. Upravo iz tih razloga svaki oblik stvaralačke misli, pitanje geneze Opšteg imovinskog zakonika i njegovog odnosa prema izvorima predstavlja jedno od suštinskih, ali do sada nedovoljno obrađenih pitanja istorije kodifikacije crnogorskog građanskog prava.

Struktura i sadržina Opšteg imovinskog zakonika

U posebna pitanja teorije kodifikacije koja su dobila svojevrsna razrešenja kroz Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru spada tzv. pitanje vanjskih granica, koje se u suštini odnosi na pitanje samoga pojma građanskog prava i njegove sistematizacije. Ovo krupno pitanje postavljeno je bilo već početkom XIH vijeka i sa posebnim obzirima raspravljano u evropskoj pravnoj nauci. Ono je u različitim teorijama i doktrinama dobijalo i različita definisanja, ali u samoj legislativnoj praksi nije do pojave Bogišiha imalo nikakvog bitnijeg uticaja.

Nezavisno od novijih rezultata i shvatanja pravnih nauka, zakonodavna praksa se pridržavala klasičnog pojma i sistematizacije građanskog prava i u zakone unosila sve njegove standardne oblasti. Opštim imovinskim zakonikom, prvi put u istoriji moderne kodifikacije, bile su iz pojma građanskog prava, ne računajući neke eksterne odredbe, isključene oblasti braka, starateljstva, deobe i nasleđivanja, a sadržaj građanskog zakonika sveden na opšti dio, odredbe o licima, stvarna prava i ugovore. Koliko su ovakva rešenja išla u korist samoj zakonodavnoj praksi i sudskim potrebama Crne Gore jedno je pitanje, a sasvim drugo Bogšićev odnos prema pravnoj doktrini i njegovo rezonovanje o datoj istorijsko-pravnoj karakteristici tadašnjeg crnogorskog društva.

Bogišićeva definicija građanskog prava i njegovo ograničenje na pojam imovinskog prava, kako ga je odredio i nazivom i sadržajem svoga Zakonika, bili su rezultat svestranog i dubokog izučavanja istorije zakonodavstva i pravnih nauka, kojima je posvetio jednaku pažnju u vlastitim osvrtima na svoj kodifikatorski rad, naročito u svojoj raspravi Metod i sistem kodifikacije imovinskog prava u Crnoj Gori.

Strukturu Opšteg imovinskog zakonika čine šest delova. Svaki deo ima naslov koji direktno upućuje na ono o čemu se u tom delu govori, delovi su podeljeni na razdele, a razdeli na članove.

Prvi deo (Uvodna pravila i naređenja)

U prvom delu bila su izložena vrlo kratka, ,Uvodna pravila i naređenja”. To su bile odredbe o važenju zakona, o pravnim subjektima, o svojini i njenoj zaštiti, o državini. Cilj uvodnih pravila bio je da uvedu čitaoca u Zakonik i da ga upoznaju sa sadržinom i nekim osnovnim pravilima.

Propisano je bilo da se u slučaju kada ne postoji zakonsko pravilo ,,treba vladiti po pravilima koja u dobrim običajima žive”. Time je običajno pravo izričito proglašeno pomoćnim (supsidijarnim) izvorom prava.

Postupno se izlažu odredbe prema načelu „od poznatog (češćeg) ka manje poznatom (ređem), od konkretnog ka apstraktnom“.

Drugi deo (Prava stvarna)

U drugom delu, koji je nazvan ,,Prava stvarna”, u nešto manje od dvesto članova, govori o stvarnom pravu.

U stvarnom pravu je vidljiv razvojni luk od kolektivne prema individualnoj, privatnoj svojini. Svojinu su, osim pojedinaca, imali i pleme i bratstvo kao kolektivni, što svedoči o jednom društvu koje je vekovima počivalo na načelima kolektivizma i solidarizma. U članu 93 OIZ-a opširno govori o obimu prava svojine: da vlasnik stvari ima pravo da stvar drži, da se njome služi i da je uživa, da od nje uzima sve plodove, da njome raspolaže, i da brani da je neko protiv njegove volje drži i upotrebljava i da sa njom sve radi po svojoj volji dok ne bi svojim postupcima vređao tuđa prava.

Treći deo (O različitim vrstama ugovora)

U obligacionom pravu, u trećem delu ,,O različitim vrstama ugovora”, bili su propisani klasični ugovori o kupoprodaji, promeni, posudbi, najmu itd. Drugi ugovori su bili raspoređeni ili po međusobnoj srodnosti ili po tome koliko su poznati u narodu.

Međutim, osim klasičnih, u OIZ-u su predviđeni i ugovori karakteristični za agrarne odnose u tadašnjoj  Crnoj Gori: „o radnji na uzajmicu“, „radnji bez uzajmice“, suponi i spregi.

• ,,Radnja na uzajmicu” je predviđala da se pozove u besplatnu pomoć jedan ili više radnika za obavljanje nekog posla, uz obavezu da se ta pomoć uzvrati.

• ,,Radnja bez uzajmice” (moba) bila je propisana kao dobrovoljna pomoć kod obavljanja poljoprivrednih radova, koju primalac pomoći nije dužan ni platiti niti uzvratiti po slovu zakona. Nije, dakle, postojala pravna već moralna, ljudska obaveza da se pomoć uzvrati.

• Supona je bila ugovorni odnos između više kuća da postave zajedničkog pastira za svoju stoku.

• Sprega je bila usmeni dogovor između više zadruga ili pojedinaca da će se uzajamno pomagati u zemljoradničkim radovima tokom godine.

Četvrti deo (Ugovori uopće i drugi izvori dugova)

U četvrtom delu, pod imenom ,,Ugovori uopće i drugi izvori dugova”, bilo je propisano o ugovorima uopšte i o drugim izvorima obligacija. Najpre su bila pravila o nastanku ugovora, njegovom izvršenju, posledicama neizvršenja i o posebnim odredbama o u ugovorima (o kapari, odustanici itd.).

Peti deo (Imaonici)

Peti deo je propisivao subjekte prava ili ,,imaonike”, kako ih je nazivao Bogišić. Na početku tog dela propisan je glavni subjekat – čovek sa njegovim pravom svojine i raspolagnja imovinom.

Šesti deo (Objašnjenja, određenja i dopune)

Šesti deo bio je naslovljen ,,Objašnjenja, određenja i dopune” i imao je 264 člana (čl. 767 – 1031), raspoređenih u ukupno osam razdela. Šesti deo je bio poučnog (didaktičkog) karaktera jer je, zbog nedostatka pravnih škola i obrazovanih pravnika, autor hteo da onima koji će primenjivati Zakonik objasni njegove pojmove i ustanove.

Sadržaj prvih pet razdela šestog dela odgovarao je sadržaju prvih pet delova OIZ-a.

Posle tih pet razdela koji su objašnjavali i dopunjavali prvih pet delova zakonika, dolazila su još tri razdela.

Šesti razdeo je propisao dokaze u imovinskim poslovima, posvećujući najveću pažnju ispravama.

Sedmi razdeo je propisao merenje i računanje vremena u imovinskim poslovima,takođe je važan za odnos rimskog prava i Bogišićevog zakonika - ,,Dnevi se broje od ponoći do ponoći. Tako npr. ponedjeljak traje još i pošto e smrkne i noć nastane, traje upravo do ponoći; tek onaj trenutak kada ponoć prevali, ponedjeljniku je kraj, a počinje utornik”.

Osmi razdeo ispunjen je pravnim izrekama, ,,koje, i ako ne mogu zakona ni preinačiti ni zamijeniti, mogu mu, ipak, objasniti razum i smisao”. Cilj je bio da se onima koji primenjuju kao i onima na koje se primenjuje približi Zakonik putem pravnih izreka kao neke vrste opštih uputa za primenu Zakonika. Većina tih pravnih izreka bili su prevodi sentenci rimskih pravnika, ali na tako maestralan način i takvim rečnikom da su postale deo narodnog izraza. Ima ukupno četrdeset i pet pravnih izreka.

Neke od njih glase:

1. Zakon je zakon, ma kako opor bio.
2. Ko samo riječi zakonkse znade, taj još zakona ne zna, dok mu ne shvati razum i smisao.
3. Tvoje sveto, a i moje sveto; čuvaj svoje, u moje ne diraj.
4. Što se grbo rodi, vrijeme ne ispravi – šta je s početka nezakonito, to vremenom samim zakonito ne postaje.
5. I što nije zabranjeno, može da ne bude pošteno.
6. Što dva uglave trećega ne veže.

Jezik i terminologija OIZ-a

Pitanje jezika i pravne terminologije, bilo je od osobitog značaja i za kodifikatora i za zakonodavca, za sudije i pravosudne organe, kao i za sredinu u kojoj je Zakonik trebalo da se primenjuje, ali koje takođe ima značaja i za istorijsko-pravnu nauku.

Načelo da Zakonik treba pisati tako da bude koncizan i naučno precizan, a istovremeno svakome shvatljiv i jasan, zahtevalo je ne samo izvanredan napor u izboru najprikladnijih izraza i termina, nego i čitav postupak kritičkog preispitivanja zatečenog običajno-pravnog jezičkog fonda.

Bogišić se držao, kako kaže, što je više moguće narečja, hercegovačkog – crnogorskog, uz poštovanje načela opšteg srpskog književnog jezika, koje je postavio Vuk Karadžić.

Ukoliko se radilo o pitanju odnosa domaćih i stranih izraza za izvesne opšteprihvaһene pravne ustanove, stvar u načelu nije bila teška. S obzirom na opštu koncepciju Zakonika i njegovu namenu, odluka je morala ići u prilog narodnom jeziku, čak i u onim slučajevima kod kojih su već tradicionalno bili ustaljeni strani izrazi i termini (na primer, davija, ortak, obligacija, sentencija, parta i dr.).

Sasvim teži i komplikovaniji problem javljao se u izboru i utvrđivanju pravnog značenja domaćih izraza i termina, pri čemu se pre svega postavljalo pitanje odnosa i značenja mnogih pojmova u običnom govornom i književnom jeziku. U tom smislu javljale su se posebne teškoće u izboru sinonima (na primer, svojina-vlaština-imovina i sl.), zatim čitave grupe izraza i termina kojima su u raznim regionima, pa čak i u jednom istom području, istovremeno nazivani sasvim različiti pravni odnosi i ustanove (na primer, blago-u značenju imovine, ali i samo stoke i samo novca) kao i neke takve izraze koji usled korelativnog odnosa identifikuju potpuno različite položaje lica u pravnom odnosu (na primer, dužnik u značenju poverioca, kreditora, ali istovremeno i u značenju stvarnoga dužnika, debitora i sl.)

Jedan broj stručnih termina stvorio je sam Bogišić, uzimajući reči iz živog narodnog govora, odnosno držeći se duha narodnog govora. Te reči su, primera radi: vlasnik, docnja, dugovinski odnos, imaonik itd. Mnogi od tih reči su obogatile sprsku pravnu terminologiju i postale deo srpskog jezičkog blaga. Kada je bilo nephodno Bogišić je preuzimao strane reči koje su bile poznate narodu. Smatrao je da je bolje koristiti stranu reč već odomaćenu u narodu (kao reči kapara, rizik itd.) nego na silu stvarati novu reč.

Izdanja Zakonika

Opšti imovinski zakonik je, do 1998. godine, objavljivan šest puta.

Objavljena su tri izdanja, od kojih su prva dva delo Bogišića, u knjaževini, a zatim u kraljevini Crnoj Gori.

Treće izdanje je bilo proglašeno pet godina posle Bogišićeve smrti, 1913. godine i štampano je na Cetinju.

Zakonik je ponovo izdat 1928. godine u Beogradu u izdanju Gece Kona, a peti put je odštampan u knjizi ’’Zbornik građanskih zakonika stare Jugoslavije’’.

Šesto izdanje je fototipsko zdanje Zakonika sa originala iz 1888. godine.

Značaj

Opšti imovinski zakonik i ne može danas biti ni proučavan ni cenjen samo sa stanovišta njegove zakonodanvo-regulativne namene i uloge, koja inače zaslužuje punu pažnju nauke. Opšti imovinski zakonik i po genezi njegovih osnovnih načela i po poimanju i razradi brojnih ustanova crnogorskog naroda u jednom njegovom istorijskom razdoblju spada u red izuzetnih dela opšteg kulturnog stvaralaštva, upravo u red onih dela kroz koja je ostvarena misaona transformacija društvene prošlosti, date stvarnosti jednoga vremena i ciljeva daljeg razvitka.

Nastao na temelju crnogorskog istorijskog kulturnog nasleđa, Ošti imovinski zakonik je i sam postao delo trajne kulturne vrednosti, koje će kao takvo uvijek biti i izučavano i rado čitano.

Literatura

• Zoran S. Mirković (2017), Srpska pravna istorija, Univerzitet u Beogradu - Pravni fakultet.
• Živojin Perić (1931), Metod V. Bogišića kod izrade Opšteg imovinskog zakonika, Beograd.
• Jelena Danilović (1998), Predgovor za Valtazar Bogišić „Opšti imovinski zakonik za knjaževinu Crnu Goru i izabrana djela”, Beograd - Službeni glasnik, Podgorica - Unireks.
• Nikčević Tomica (1980), Opšti imovinski zakonik ѕa Knjaževinu Crnu Goru ; OBOD – OOUR Izdavačka djelatnost Cetinje

Vidi još

• Valtazar Bogišić
• Nikola I Petrović Njegoš
• Knjaževina Crna Gora
• Imovinsko pravo