Penzijsko osiguranje

Penzijsko osiguranje omogućava njegovim korisnicima da na osnovu uplate doprinosa i prinosa na investirana sredstva doprinosa, posle predviđenog broja godina, kada je njihova zarađivačka sposobnost niska imaju redovna primanja na osovu kojih bi održali zadovoljavajući nivo svog životnog standarda.

Penzijsko osiguranje i penzijske nadoknade

Sistem penzijskog osiguranja je bitan deo ekonomskog, socijalnog i finansijskog sistema jedne države. On je podjednako važan kako za društvenu zajednicu tako i za pojedince. Naime, sistem penzijskog osiguranja omogućava njegovim korisnicima da na osnovu uplate doprinosa i prinosa na investirana sredstva doprinosa (penzijsko osiguranje zasnovano na kapitalizaciji sredstava), posle predviđenog broja godina, kada je njihova zarađivačka sposobnost niska (u starijim godinama, kada ljudi više nisu rado aktivni) imaju redovna primanja na osovu kojih bi održali zadovoljavajući nivo svog životnog standarda. Periodična primanja (koja mogu biti mesečna, polugodišnja, godišnja itd.) po osnovu penzijskog osiguranja ili u jednom iznosu nazivaju se penzije ili penzijske nadoknade.

Penzije su, ili bi bar trebalo da budu pre svega ekonomska kategorija, to proizilazi iz toga što penzije možemo definisati i kao štednju za starost. Štednja je jedna od najbitnijih ekonomskih kategorija, koja preko investicija utiče na rast bruto domaćeg proizvoda (BDP). Osim ekonomske kategorije, penzije su i socijalna kategorija jer su glavni korisnici penzija stara ili nesposobna lica kojima je potrebna briga države (odnosi se na javno penzijsko osiguranje). Na kraju, penzije predstavljaju i finansijsku kategoriju, jer sa jedne strane one predstavljaju deo javne potrošnje i kao takve deo javnih finansija jedne države, a sa druge strane sredstva po osnovu penzijskog osiguranja koja se akumuliraju u privatne penzijske fondove predstavljaju jedan od najznačajnijih investicionih podsticaja za svaku državu, jer je reč o dugoročnom osiguranju, gde se sredstva akumuliraju u periodu od 30 i više godina, i kao takva imaju veliki uticaj na finansijske sisteme država i predstavljaju jedne od najbitnijih investitora na finansijskim tržištima širom sveta.

U većini država penzijske nadoknade se mogu ostvariti na tri načina:

• socijalnim osiguranjem, tj. penzijskim osiguranjem u okviru socijalnog osiguranja,

• penzijskim osiguranjem finansiranim od strane poslodavca kroz osnovni i dopunske modele u koje se uključuju i zaposleni i

• individualnim penzijskim osiguranjem.

Penzija koja se ostvaruje u većini javnih sistema penzijskog osiguranja može biti:

• starosna,

• invalidska i

• porodična.

Pored prava na penziju postoje još dva prava koja proističu iz penzijskog i invalidskog osiguranja, a to su:

• pravo na naknadu pogrebnih troškova i

• pravo na novčanu naknadu za telesno oštećenje – za slučaj telesnog oštećenja prouzrokovanog povredom na radu ili profesionalnom bolešću.

Vrste penzijskog osiguranja

Po osnovu penzijskog osiguranja dolazi do akumuliranja visokih iznosa novčanih sredstava. Najznačajnija karakteristika tih sredstava jeste njihova dugoročnost. Upravljanje tim sredstvima povereno je pravnim licima - penzijskim fondovima. Penzijske fondove možemo podeliti na:

• javne penzijske fondove i

• privatne penzijske fondove.

Sistemi finansiranja javnih penzijskih fondova

Javni penzijski fondovi se formiraju na osnovu sredstava koje izdvajaju zaposleni i poslodavci, kao i na osnovu sredstava koja izdvaja država. Zaposleni izdvajaju sredstva na teret zarada, a poslodavci na teret troškova poslovanja. Javni penzijski fondovi funkcionišu na osnovu dve vrste sistema finansiranja:

• “pay as you go”  sistem finansiranja i

• “fully funded" ili “capitalized" sistem finansiranja.

“Pay as you go" sistem finansiranja je sistem koji je dominantan u svetu.  Karakteristika ovog sistema finansiranja je da sadašnji zaposleni kroz poreze i doprinose izdvajaju sredstva koja su potrebna za finansiranje penzija sadašnjih penzionera. Sredstva koja su uplaćena tokom godine služe za isplatu penzija u toku te godine i najčešće se ne zadržavaju na računima penzijskih fondova, tako da visina penzijskih nadoknada zavisi od visine uplaćenih doprinosa. Ovakav vid finansiranja je pogodan za države u kojima je stanovništvo u proseku relativno mlado, a BDP dugoročno raste. Problem nastaje ukoliko dođe do pogoršanja odnosa između broja zaposlenih i broja penzionera u smislu da sve manji broj zaposlenih finansira penzijsku nadoknadu (penziju) jednog penzionera. Da bi sistem dobro funkcionisao procenjuje se da bi bilo potrebno 3-3,5 i više zaposlenih koji bi finansirali penzijsku nadoknadu za jednog penzionera.

“Fully funded” se još naziva i sistem akumulacije kapitala, sistem kapitalnih fondova ili sistem kapitalizovanih fondova. Za razliku od “pay as you go” sistema kod ovog sistema je veoma značajna investiciona funkcija, tačnije ona predstavlja suštinu ovog sistema, tako da će visina penzijskih nadoknada zavisiti kako od visine uplaćenih doprinosa, tako i od visine prinosa na plasirana sredstva doprinosa.

Vrste penzijskog osiguranja prema kriterijumu obaveznosti

Podela penzijskog osiguranja prema kriterijumu obaveznosti je najrasprosrtanjenija podela penzijskog osiguranja, na osnovu koje razlikujemo:

• obavezno (javno ili državno) penzijsko osiguranje i

• dobrovoljno (privatno) penzijsko osiguranje.  

Obavezno penzijsko osiguranje se finansira na osnovu obaveznih doprinosa penzijskog osiguranja. Te doprinose izdvajaju zaposleni i poslodavci. Obavezno penzijsko osiguranje podrazumeva funkcionisanje po “pay as you go” sistemu finansiranja. Kod ovog sistema ne postoji mogućnost slobodnog ugovaranja iznosa penzijske nadoknade koju osiguranik prima i najčešće su te nadoknade na niskom nivou, stoga veliki broj subjekata pribegava dobrovoljnom penzijskom osiguranju kao dopunskom obliku penzijskog osiguranja.

Dobrovoljno penzijsko osigruanje je dodatni oblik penzijskog osiguranja. Njime se iznos penzijske nadokande povećava iznad nivoa penzijske nadoknade koje obezbeđuje obavezno penzijsko osiguranje. Dobrovoljno penzijsko osiguranje mogu imati i zaposlena i nezaposlena lica. Počiva na “fully funded” sistemu. Razlikujemo dva oblika dobrovoljnog penzijskog sistema:

• uzajamno ili kolektivno i

• privatno penzijsko osiguranje.

Dobrovoljno penzijsko osiguranje sve više dobija na značaju i u većini država postoji privilegovan poreski tretman za doprinose dobrovoljnog penzijskog osiguranja.

Dobrovoljni penzijski fondovi

Dobrovoljni penzijski fond je institucija kolektivnog investiranja u okviru kojih se prikuplja i ulaže penzijski doprinos u različite vrste imovine sa ciljem ostvarenja prihoda i smanjenja rizika ulaganja. Poslovanje i nadzor nad dobrovoljnim penzijskim fondovima u Republici Srbiji vrši Narodna banka Srbije.

Literatura

1. Šoškić, D. i Živković, B., „Finansijska tržista i institucije“, Ekonomski fakultet u Beogradu, 2009.
2. Raičević, B., „Javne finansije“, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta, Beograd, 2008.
3. Erić, D., “Finansijska tržišta i instrumenti”, Viša poslovna škola, Naučna knjiga, Beograd, 1997.