Reljef

Za drugu upotrebu, pogledajte članak Vajarski reljef.

Reljef predstavljaju oblici Zemljine površi koji su nastali i neprekidno se menjaju pod dejstvom unutrašnjih i spoljašnjih sila. Odnosno, sveukupnost oblika koji karakterišu jednu oblast čini reljef te oblasti. Reljef je izgled zemljišta, udubljenja i uzvišenja. Površ Zemlje, tj. površ reljefa predstavlja graničnu površ tri različite sredine: čvrste (litosfera), tečne (hidrosfera) i gasovite (atmosfera). Zbog toga što predstavlja površ kontakta tri različite sredine, reljef mora biti rezultat dejstva antagonističkih sila svake od tih sredina. Stoga dejstvo sila predstavlja jedan od vrlo bitnih faktora u obrazovanju reljefa.

Klasifikacija geomorfoloških agenasa (Marković et al. 2003.)

Osim sile, za nastanak reljefa potreban je i materijal na koji će delovati sile. Pod materijalom se podrazumeva stenska masa, određene geološke građe. Od svojstava te stenske mase, zavisiće karakteristike reljefa.

Efekti delovanja jedne sile na stensku masu određene geološke građe zavise od dužine trajanja njenog dejstva. Zbog toga je treći bitan faktor, koji određuje karakteristike reljefa, vreme.

Specifičnosti reljefa u celini i svojstva pojedinačnih oblika koji čine taj reljef zavise, dakle, od tri geomorfološka činioca: od dejstva skupa sila, od geološke građe stenske mase na koju deluju sile, i od dužine trajanja dejstva sila na stensku masu.

Geomorfološki činioci

Očigledno je da formiranje reljefa i njegova svojstva zavise od tri kategorije činilaca: energetskih, materijalnih i vremenskih.

Energetski činilac

Energetski činilac su sile. Kao aktivni faktor, sile se označavaju skupnim terminom agens. Po svom poreklu, one se dele na unutrašnje – endogene i spoljašnje – egzogene sile.

Endogene sile izazivaju tektonske i magmatske pokrete. Za oblikovanje reljefa su značajni prvenstveno tektonski pokreti, koji se manifestuju kao epirogeneze i/ili orogeneze i magmatski pokreti izraženi kroz vulkanizam i plutonizam.

Egzogene sile su rezultat dejstva stihije. One vajaju, ili prave skulpturu krupnih geoloških ili morfoloških celina, nastalih dejstvom endogenih sila.

Materijalni činilac

Materijalni činilac podrazumeva stensku masu određenih karakteristika, na koju deluju sile. Pod dejstvom sila u stenskoj masi se obrazuju oblici reljefa. Ona, dakle, trpi promene. S obzirom na pasivnu ulogu u formiranju reljefa, materijalni činilac se označava terminom pacijens.

Karakteristike stenske mase na koju deluje skup sila, određuje njena geološka građa. Ovaj termin određuje stensku masu u tri pogleda: po sastavu (litologija), po prostornim odnosima njenih elemenata (sklop) i po hronološkim odnosima (starost).

Sa geomorfološkog aspekta, za nastanak i razvoj reljefa bitni su samo litološki sastav i sklop stenske mase. S obzirom na to da su procesi obrazovanja i razvoja reljefa, po pravilu, znatno mlađi od vremena nastanka stenske mase, starost stene ovde nema primarni značaj. Pod materijalnim činiocem reljefa, na taj način se podrazumeva stenska masa određenog litološkog sastava i sklopa.

Od geološke građe stenskog materijala u kojem se formiraju oblici reljefa zavisi vrsta procesa i njen intenzitet, pa time i oblici koji će nastati.

Vremenski činilac

Treći bitan faktor u obrazovanju reljefa čini vreme. Sile permanentno deluju na stensku masu. Pri tome se neprekidno razaraju postojeći, a stvaraju novi oblici. Postoji, dakle, stalna promena reljefa u vremenu. Savremeni reljef se hronološki može definisati kao tačka na krivoj, koja je povučena u funkciji vremena.

Osnovna zakonitost reljefa

Reljef jedne oblasti predstavlja nepravilnu, krivu površ u prostoru, na kojoj su u kontaktu tri različite sredine: litosfera, hidrosfera i atmosfera. Ona nastaje kao rezultat dejstva skupa sila na stensku masu određene geološke građe, a u određenom periodu vremena.

Ako se skup sila, agens, označi simbolom A, karakteristike geološke građe, tj. pacijens, simbolom P, a vreme simbolom V, reljef se može iskazati sledećom relacijom:

$R=f(A,P,V)\,\!$

Nedavni napreci

Oblici terena se mogu izdvojiti iz digitalnog modela nadmorske visine koristeći neke automatizovane tehnike gde su podaci prikupljeni pomoću savremenih satelita i stereoskopskih kamera za vazdušni nadzor. Do nedavno, sastavljanje podataka pronađenih u takvim skupovima podataka zahtevalo je vreme i skupe tehnike koje su uključivale mnogo radnih sati. Najdetaljniji dostupni DEM mere se direktno korišćenjem LIDAR tehnika.

Literatura

• Anđelić M. 1990. Geomorfologija. Beograd: Vojnogeografski institut
• Marković M., Pavlović R., Čupković T. 2003. Geomorfologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
• Pešić L. 2001. Opšta geologija - Egzodinamika. Beograd: Rudarsko - geološki fakultet Univerziteta u Beogradu
• Hargitai Hetal. (2015) Classification and Characterization of Planetary Landforms. In: Hargitai H (ed) Encyclopedia of Planetary Landforms. Springer. DOI 10.1007/978-1-4614-3134-3 https://link.springer.com/content/pdf/bbm%3A978-1-4614-3134-3%2F1.pdf
• Page D (2015) The Geology of Planetary Landforms. In: Hargitai H (ed) Encyclopedia of Planetary Landforms. Springer.
• Strak, V., Dominguez, S., Petit, C., Meyer, B., & Loget, N. (2011). Interaction between normal fault slip and erosion on relief evolution; insights from experimental modelling. Tectonophysics, 513(1-4), 1-19. doi:10.1016/j.tecto.2011.10.005
• Gasparini, N., Bras, R., & Whipple, K. (2006). Numerical modeling of non–steady-state river profile evolution using a sediment-flux-dependent incision model. Special Paper - Geological Society of America, 398, 127-141. doi:10.1130/2006.2398(08)
• Roe, G., Stolar, D., & Willett, S. (2006). Response of a steady-state critical wedge orogen to changes in climate and tectonic forcing. Special Paper - Geological Society of America, 398, 227-239. doi:10.1130/2005.2398(13)
• Stolar, D., Willett, S., & Roe, G. (2006). Climatic and tectonic forcing of a critical orogen. Special Paper - Geological Society of America, 398, 241-250. doi:10.1130/2006.2398(14)
• Wobus, C., Whipple, K., Kirby, E., Snyder, N., Johnson, J., Spyropolou, K., Sheehan, D. (2006). Tectonics from topography: Procedures, promise, and pitfalls. Special Paper - Geological Society of America, 398, 55-74. doi:10.1130/2006.2398(04)
• Hoth, S., Adam, J., Kukowski, N., & Oncken, O. (2006). Influence of erosion on the kinematics of bivergent orogens: Results from scaled sandbox simulations. Special Paper - Geological Society of America, 398, 201-225. doi:10.1130/2006.2398(12)
• Bonnet, C., J. Malavieille, and J. Mosar (2007), Interactions between tectonics, erosion, and sedimentation during the recent evolution of the Alpine orogen: Analogue modeling insights, Tectonics, 26, TC6016, doi:10.1029/2006TC002048
• University of Cologne. "New insights into the relationship between erosion and tectonics in the Himalayas." ScienceDaily. ScienceDaily, 23 August 2016. <www.sciencedaily.com/releases/2016/08/160823083555.htm>
• King, G., Herman, F., & Guralnik, B. (2016). Northward migration of the eastern himalayan syntaxis revealed by OSL thermochronometry. Science, 353(6301), 800-804. doi:10.1126/science.aaf2637

Spoljašnje veze

• Open-Geomorphometry Project