Rudnik "Jerma"

Rudnik "Jerma" je bio rudnik u selu Rakita u opštini Babušnica u kome se radila eksploatacija kamenog uglja. Rudnik je počeo sa radom 1924. godine a zatvoren je 1963. godine. Od 1926. godine ovo preduzeće, čiji je osnivač bila Eskontna banka Beograd, većinskog vlasnika Dragiše Matejića, dobija naziv A.D. „Jerma“. Sagrađena je 1926. godine i pruga uskog koloseka radi iskorišćavanja kamenog uglja i zgrada direkcije.

Rudnik Jerma

Početak rada

Posle svih mnogih istraživanja i priprema, rudnik je, sa malim brojem radnika, počeo da vadi ugalj 1925. god. Tada pruga još nije bila završena, vađene količine su skladištene napolju, a istovremeno ugovarana prodaja potencijalnim kupcima. Procena inženjera bila je da je količina naslaga dovoljna za eksploataciju blizu 30-50 godina. Podaci o otkrivenim naslagama, kvalitetu i ostalom objavljeni su u ,,Rudarskom vesniku“ broj 258, u Dimitrovgradu, početkom 1929. godine. Od 1926. godine kada je železnica počela da radi a prodaja kupcima išla dobro, do 1930. godine radilo je oko 2000 rudara. Prvi direktor Rudnika bio je inženjer Milorad Petrović, od 1926. rodom iz Topole.

Počelo je transportovanje uglja do Sukova, a u međuvremenu su montirane i separacija i briketnica. Isporuka potrošačima je išla ubrzanije jer se broj radnika svakodnevno povećavao. Pomenuti broj rudara zadržan je do početka 1932. godine. Za uspešno funkcionisanje eksploatacije napravljene su i dve brenze, čiji je zadatak da ugalj iz revira malim vagonetima izvlače i ubacuju u vagone. Formirana je i grupa građevinara i tesara, čiji je zadatak bio obezbeđenje da ne dolazi do urušavanja stena. Ta grupa je stručno i odgovorno obavljala zadatak zaštite, tako da se za svo vreme rada Rudnika nije desilo urušavanje, odnosno ugrožavanje radnika. Postojala je i posebna ekipa minera, stručnih i obučenih, čiji je jedini zadatak bio otpucavanje u jamama.

Rudnik je aprila meseca 1929. godine posetio kralj Aleksandar I Karađorđević.

Posle 1930. godine

Tokom 1932. godine, Rudnik je sa dovoljnim količinama kamenog uglja, finansirala država, a akcionari povukli svoje akcije. U to vreme Rudnik je dobio ime ,,Jerma Gabernik“. Drugi deo imena dat je po jednoj maloj rečici koja izvire u Bugarskoj, prelazi preko Burela i uliva se ispred Dimitrovgrada u reku Ginsku.

Godine 1933. iako je Rudnik sa svim ostalim sistemima funkcionisao, došlo je do privremenog zatvaranja, i nije radio sve do 1937. godine. Ovo je učinjeno zbog toga što je te godine reka Jerma, od topljenja snega i velikih kiša, bila toliko nabujala, da je odnela most kod Trnskih Odorovaca, i nizvodno na više mesta delove pruge. Već u to vreme ,,Jermin“ kameni ugalj koristile su sve Železare, cementare, ciglane, staklare, krečane, električne centrale, topionice. Zbog tog prekida, Uprava Rudnika je pomogla radnicima da se rasporede po drugim rudnicima, u unutrašnjosti zemlje. Samo dva rudara nisu prekidala rad, koji su vadili ugalj za potrebe malog ,,Ćire“ (voza), koji nije prekidao saobraćaj.

Po stišavanju vode, novi most na Jermi kod Odorovaca je gradio inženjer Varionov, specijalista za mostove - Rus. Došao je početkom 1937. godine i pod njegovim rukovodstvom je napravljen novi most na Jermi. Izvrsno je sarađivao sa Đorđem Zlatkovićem, koji je bio glavni stručnjak i najodgovorniji za izgradnju pruge Belo Polje — Rakita.

Godine 1938. je rudnik prekinuo rad zbog finansijskih i drugih teškoća.

Za vreme Drugog svetskog rata i okupacije Bugara, rudnik je pripojen rudniku u Perniku. Međutim, izvozili su drvnu građu prugom do granice. Početkom 1943. Bugari su doveli struju u Rakitu, direktno iz Pernika. Odmah po okupaciji, rukovodstvo rudnika je napustilo Rakitu, za njim su i mnogi rudari otišli u druge rudnike širom Jugoslavije, a određen broj je otišao na rad u Pernički rudnik. U toku 1942, Bugari su delimično tamponirali put Trn - Trnski Odorovci — Zvonce. Ideja koja je obelodanjena početkom naredne godine bila je da se na tom putu postavi pruga, čijim krakom bi se vozio sitni ugalj i prečišćavao u separaciji, koja bi bila montirana u Trnu. Međutim, tokom 1943. se odustalo od toga jer su Bugari već sumnjali da moraju da beže iz okupiranog dela Jugoslavije. Za vreme okupacije ,,Ćira“ je redovno saobraćao, prevozeći građu i ogrevno drvo za Bugarsku. Drugi zadatak mu je bio, da od Sukova, odnosno Belog Polja, preuzima od vozova iz Bugarske vojnike, naoružanje, hranu i druge ratne potrebe, i preko Zvonca i Rakite šalje svojim jedinicama na frontu.

Početkom 1946. godine je rudnik ponovo bio u rukama Jugoslavije. Mnogi rudari iz rudnika u unutrašnjosti i rudnika u Bugarskoj vraćaju se ,,Jermi“. Za prinudnog upravnika određen je Petar Trifunović, tehnički upravnik je inženjer Vladimir Šahov, prometni upravnik je diplomirani tehnolog Stefan Mafijenko, a upravnik železnice je ostao Petar Rančić. Glavni knjigovođa rudnika je bio Nikola Đorđević.

Godina 1947. je bila odlična sa skoro 700 zaposlenih radnika. Ali 1948.godine, sa pojavom Informbiroa, situacija se umnogome pogoršala. Početkom 1949. godine, Bugari su ukinuli struju rudniku "Jerma". Pedesetih godina su se smanjivale plate zaposlenima i u rudniku i na železnici i tako se broj radnika i smanjivao.

Međutim, i pored svih napora da se uvede normalno stanje i redovna proizvodnja u rudniku, nije išlo. Dana 13.11.1951. godine, odlučeno je da se Rudnik zatvori.

Nova Jerma

General Živojin Nikolić Brka je pokazao interesovanje za rudnik i njegovo ponovno otvaranje. Sastavio je komisiju stručnih lica sa ministrom tadašnjim koji su obišli taj kraj i doneta je odluka da se rudnik ponovo otvori 1955. godine. Rudnik je dobio i novo ime - "Nova Jerma".

Dovedena je ,,Geosonda“ iz Zagreba, kao specijalizovana i opremljena firma za istraživačke poslove. Zadatak je bio da se na više mesta u reonu rudnika, odnosno, Rakiti i Vučidelu, Zvoncu, Vetrenu, Velikoj Lukanju, Valniču i drugim mestim, vrše kvalitetna istraživanja u cilju otkrivanja uglja ili bilo kakvih ruda i o tome vodi evidencija. Na svakom brdu gde su vršena bušenja postavljeni su tornjevi, a na svakom metru dubine beležena je debljina otkrivenog sloja uglja ili bilo koje rude. Obnovljeno je ispitivanje i u starim kopovima, ali otvoreno i puno novih podkopova (Vodeničište, Šipkovica, Vetren, Velika Lukanja, Balniš i drugi). Istraživanje je vršeno na svim pomenutim mestima, pa i u Velikoj Lukanji od 1955. do 1961. godine. Sredinom 1955. godine bilo je zaposleno oko 830 radnika, u Vetrenu oko 230. Mnogi su zapregama, čak i iz pirotskih, dimitrovgradskih i babušničkih sela, prevozili pragove za normalnu prugu i ogrevno drvo od Vetrena do pruge. Na tim radnim mestima su bile zaposlene i žene.

Prema nalazima stručnjaka Rudnika ,,Nova ]erma“, zalihe uglja je imala u tom periodu oko 20 721 000 tona, a u eksploataciji je 17 613 000. Pored insistiranja na pojačanim istražnim radovima, na Vodeničištu, Valnišu, Vetrenu, Potkopu, Velikoj Lukanji i drugim, izgrađen je plan industrijskog koloseka Vetren - pruga (Tasina vunovlačara). Rudarski institut u Beogradu uradio je za račun ,,Nove Jerme“ elaborat za hidromehanički način vađenja i transportovanja kamenog uglja.

Narodni odbor opštine Babušnica je doneo zaključak na sednici 26. juna 1962. da rudnik prestane sa radom, da se radnicima da momentalni otkaz i da se obustavi saobraćaj na pruzi i to sve zbog zajmova i dugova rudnika.

Skupština opštine Babušnica, na zajedničkoj sednici Opštinskog veća i Veća radnih zajednica, od 20. novembra 1963. godine donela je konačno rešenje o preuzimanju opreme i materijala iz likvidacione mase rudnika "Nova Jerma" u Rakiti.

Literatura

• Izveštaj o industrijskoj železničkoj pruzi koloseka 0,60 m od Sukova (Belo Polje) do Rakite ugljenog rudnika ,, Jerma“ a.d., Beograd
• Đurić Dušan, Kameni ugalj i garavi "Ćira" u senci prošlosti, 2012.