Spomenik Crvenoarmejcima na Trgu Republike u Beogradu
Spomenik Crvenoarmejcima na Trgu Republike u Beogradu poznat i kao Spomenik s krstom i petokrakom bio je jedinstvenstveni spomenik sa grobnicom te vrste u Srbiji, izgrađen 1944. godine na Trgu Republike (tada Pozorišnom trgu) u Beogradu, posle Drugog svetskog rata u čast stradalim crvenoarmejcima u Beogradskoj operaciji. Bio je to prvoizgrađeno spomen obeležje u Beogradu, među podignuth 18 velikih i 32 mala spomenika borcima Crvene armije, od 15. do 30. novembra 1944. godine. [a]
Deset godina kasnije spomen obeležje je uklonjeno a posmrtni ostaci crvenoarmejaca iz grobnice su premešteni u novoformirano Groblje oslobodilaca Beograda.[2]
Istorija
uredi
Pošavši od činjenice da su spomenici, znamenita mesta, i memorijali, koji su svojim sadržajem posebno organizovani oko događaja ili ličnosti koje su na ključan način obeležile istoriju Beograda na kraju Drugog svetskog rata, među oslobodiocima Beograda javila se želja da se sahranom u spomen kosturnici i izgradnjom spomenik na centralnom beogradskom trgu inkorporira u pamćenje stanovništva, kolektivni identitet zajedništva Ruskog i Srpskog naroda u borbi protiv okupatora.
Prema pisanju Politike od 28. oktobra 1944. sahrana je obavljana u prisustvu generala Ždanova i Mijalka Todorovića, političkog komesara Prvog korpusa. Josip Broz nije prisustvovao, jer je u to vreme boravio u Vršcu.[3]
Spomenik na tada Pozorišnom trgu a danas Trgu Republike, nastao je iz dva razloga, koja su nametnuli Sovjeti, a iz političkih razloga prihvatila i posleratna jugoslovenska vlast:[4]
- Sahrana boraca vezano za mesto stradanja
Vođeni ovim ciljem, samo dva dana po završetku borbi u Beogradu, 22. oktobra 1944. godine,[5] u ovoj grobnici položena su tela 22 boraca Crvene armije poginulih tokom Beogradske operacije, 4. gvardijskog mehanizovanog korpusa, 236. i 73. streljačke divizije.
- Ispunjavanja javnih prostora
Velike većine mesta i gradova Srbije u kojima su sovjetski borci pali tokom okršaja, masovno su sahranjivani na centralnim gradskim trgovima, pa je tako i na današnjem Trgu Republike naknadno podignut beli mermerni spomenik na mestu pokopa crvenoarmejaca, čime je ispunjen i ovaj cilj Sovjeta.
Nakon razlaza sa Sovjetima, s kraja 1940-tih spomenik je, u političkom smislu, postao nepoželjan podsetnik na pojedine ratne epizode i operacije i stoga je najčešće zanemarivan. Međutim do promene statusa prema spomeniku po donošenju Rezolucije Informbiroa juna 1948. nije došlo, jer je spomenika na Trgu Republike, još izvesno vreme ostao mesto sećanja i komemorativnih praksi organizovanih povodom dana oslobođenja glavnog grada i oktobra 1949.[6]i 1950. godine.[7]
Uklanjanje spomenika
urediDeset godina kasnije, tačnije marta 1954. godine spomen obeležje je uklonjeno a posmrtni ostaci Crvenoarmejaca su premešteni u novoformirano Groblje oslobodilaca Beograda, na osnovu stava određene društvene grupe u Jugoslviji, koja je spontano želela da konstruiše zajedničko sećanje, odnosno pamćenje,[8]i na taj način kod građana Srbije kreira kolektivno pamćenje o učešću Crvenoarmejaca u oslobođenju Beograda u Drugom svetskom ratu, kako bi se povukla oštra razlika između kolektivnog pamćenja kao društvene konstrukcije i pisane istorije.
Izgled
urediSpomenik težak nekoliko desetina tona napravljen je od belog granita. U obliku je zaobljene ploče sa zvezdom petokrakom na vrhu i dva reljefna stuba i postamentom u tri nivoa. Sa obe strane mermerne ploče su dva četvorosatrana reljefna stuba sa krstom ispod zaravnjenog vrha.
Na granitnoj ploči uklesana su imena 22 poginulih sovjetskih vojnika, a iznad njih tekst, samo na ruskom jeziku:
palim u borbama za slobodu i nezavisnost
naše otadžbine i bratske JugoslavijeZnačaj spomenika i njegovih obeležja
urediNa teritoriji Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata poginulo je i preminulo više od 9.000 sovjetskih boraca.[b][9][10] Ovako veliki broj poginulih nametnuo je, potrebu za odgovarajućom sahranom, a potom i za obeležavanjem njihovih grobnih mesta. Tako je nastala gradnja, velikog broja grobnih kompleksa – grobalja, parcela, grobnica, kosturnica, spomenika6 i nadgrobnika.[11] U njima je učestvovalo stanovništvo, organi vlasti, narodni odbori,[12] kao i sovjetska komanda.[13]
U tom zanosu nastalo je i ovo spomen obeležje, pod kojim su sahranjena 22 sovjetska vojnika, kao i mnoga druga na prostoru Srbije koja su prema radicionalnom shvatanju posleratne jugoslovenske vlasti kao odnos između istorije i pamćenja, po kome istorija treba da bude podsetnik, čuvar sećanja na kolektivne događaje koji su zapisani da bi se proslavili njihovi akteri, u ime potomstva kojima ti akteri treba da budu uzor.[14]
Da je podizanje ovog spomenika kao i mnogih drugih, imalo veliki značaj za posleratnu jugoslovensku vlast, svedoči ne samo spomenik već i sam čin svečane sahrana koja je prethodila postavljanju spomenika.[15]
Tog 22. oktobra 1944. formirana je pogrebna povorka s tenkovima na kojima su bili kovčezi s telima 22 vojnika. Dvojica sovjetskih boraca, koji su tome prisustvovali, zapisali su u svojim memoarima da je okupljeni narod različito reagovao. Jedni su, spuštene glave, ćutke odavali poštu, drugi su s uzbuđenjem gledali kretanje vojske, a treći nisu uspeli da obuzdaju emocije pa su plakali. Na svečanoj sahrani su govorili general Ždanov i Mijalko Todorović, a bio je prisutan i Peko Dapčević. Potom je obavljeno ritualno bacanje grumena zemlje u veliku raku iskopanu na trgu.[16]
O značaju ovog spomenika govori i činjenica da je za jugoslovenseu stranu, ovaj spomenik mnogo značio, pogotovo u periodu još uvek nesređenog pitanja državnog uređenja, kada je imao za cilj predstavljanje spoljnopolitičke podrške svakako potrebne novim vlastodršcima.[17]
Na to ukazuje i činjenica da je prvi spomenik u tek oslobođenoj prestonici,[18] i to u samom centru grada, podignut upravo crvenoarmejcima, a ne partizanskim borcima. Time je i u memorijalnom aspektu dat prioritet sovjetskim vojnicima, čiju je predstavu kreirala vlast s ciljem uvođenja i širenja komunističke ideje i izgradnje novog identiteta.[19]
U tom kontekstu treba gledati i na krst i petokraku na spomeniku, koji prema navodima istoričarke Milane Živanovićeva, nije bila retkost ni na drugim obeležjima podignutim u Srbiji u čast palih crvenoarmejaca, nedugo posle rata. Preciznog objašnjenja odakle na spomeniku krst i petokraka nema već,
...treba reći da je u Sabornoj crkvi 12. novembra 1944. služen pomen poginulim sovjetskim i jugoslovenskim borcima nakon oslobođenja Beograda. To upućuje da je odnos novih vlasti prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi i njenom statusu u narodu u to vreme bio veoma obazriv, pa se možda krstovi na spomeniku mogu tumačiti i u tom kontekstu.[16]
Spomen obeležje
uredi
Nakon rekonstrukcije Trga Republike 2019. godine postavljena je Spomen-ploča od crnog mermera na mestu gde se nalazio spomenik. Na ploči je uklesan tekst sledeće sadržine:[20]
Na ovom mestu se nalazilo
spomen obeležje i grobnica
Crvenoarmejcima
poginulim u borbama za
oslobođenje
Beograda
Posmrtni ostaci Crvenoarmejaca
su preneta na groblje
oslobodiocima Beograda, koje je
svečano otvoreno na
desetogodišnjicu oslobođenja
grada 20. oktobra 1954.
Napomene
uredi- ^ Prem navodima Milane Živanović, istoričarke koja je doktorirala na temi Ruskih grobnih kompleksa u Srbiji u 20. veku bilo je planirano da se do decembra 1944. podignu ukupno 102 obeležja poginulim borcima Crvene armije.
- ^ Samo u Beogradskoj operaciji (od 28. septembra do 20. oktobra 1944, ne uključujući borbe vođene u južnoj Srbiji septembra i oktobra a zatim u Sremu i Bačkoj iste godine), bilo je angažovano 300.000 sovjetskih boraca.
Vidi još
urediIzvori
uredi- ^ Bukvić, Dimitrije. „Misteriozni spomenik s krstom i petokrakom”. Politika Online. Pristupljeno 2021-01-30.
- ^ Jugoslovenska narodna armija podiže Spomen-groblje palim borcima za oslobođenje Beograda : 20. oktobar 1954. [B. m. : b. i.] 1954. COBISS.SR 1024776077
- ^ Branko Petranović, Istorija Jugoslavije. Narodnooslobodilački rat i revolucija. 1941–1945, knjiga II, (Beograd: Nolit, 1980), 325.
- ^ Milana ŽIVANOVIĆ Uloga komande Crvene armije u podizanju grobnih mesta sovjetskih vojnika u Srbiji, Tokovi istorije 1/2019 str.105
- ^ Tolubko, Barыšev, Ot Vidina do Belgrada, 224
- ^ Politika, 21. 10. 1949, 3.
- ^ Politika, 21. 10. 1950, 3.
- ^ M. Halbwachs, Les cadres sociaux de la mémoire, Paris, 1925. Cf. D. Lowenthal, The Past is a Foreign Country, Cambridge, 1985, str. 192
- ^ Timofejev, Rusi i Drugi svetski rat u Jugoslaviji, 320.
- ^ Arhiv Jugoslavije (AJ), fond 837, Kabinet predsednika Republike, II-3-e-2/29, Informacija o uređivanju i održavanju grobalja palih boraca savezničkih armija u Jugoslaviji i grobalja jugoslovenskih državljana u inostranstvu, 3.
- ^ Olga Manojlović Pintar, Široka strana moja rodnaja’ Spomenici sovjetskim vojnicima podizani u Srbiji 1944–1945, Tokovi istorije 1–2/2005, 134–144
- ^ Olga Manojlović Pintar, Široka strana moja rodnaja’ Spomenici sovjetskim vojnicima podizani u Srbiji 1944–1945, Tokovi istorije 1–2/2005, 139–140
- ^ Milana ŽIVANOVIĆ Uloga komande Crvene armije u podizanju grobnih mesta sovjetskih vojnika u Srbiji, Tokovi istorije 1/2019 str.85-87
- ^ P. Berk, Istorija kao društveno pamćenje, Časopis za književnost, kulturu i društvena pitanja , br. 56(2) ,Beograd 1999, 83-92
- ^ Milana ŽIVANOVIĆ Uloga komande Crvene armije u podizanju grobnih mesta sovjetskih vojnika u Srbiji, Tokovi istorije 1/2019
- ^ a b Bukvić, Dimitrije. „Misteriozni spomenik s krstom i petokrakom”. Politika onlajn, 28.10.2019. Arhivirano iz originala 29. 10. 2019. g. Pristupljeno 29. 10. 2019.
- ^ Miloradović, Lepota pod nadzorom, 228; Miloradović, „Prah prahu“, 94
- ^ Manojlović Pintar, „’Široka strana moja rodnaja’ Spomenici sovjetskim vojnicima“, 137.
- ^ Manojlović Pintar, „’Široka strana moja rodnaja’ Spomenici sovjetskim vojnicima“,135
- ^ „OVO JE PLOČA KOJA ĆE NA TRGU REPUBLIKE PODSEĆATI NA CRVENOARMEJCE”. beogradske.rs (na jeziku: srpski). oktobar 2019. Pristupljeno 30. 1. 2021.
Literatura
uredi- Jokić, Gojko. Jugoslavija: spomenici revolucije. Beograd: Turistička štampa, 1986
- Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Popis spomen-obeležja iz 1950-tih
- Beogradska operacija, red. maršala Sovjetskog Saveza Sergeja Semjonoviča Birjuzova i general-pukovnika JNA Rade Hamovića. Beograd: Vojnoistorijski institut Jugoslovenske narodne armije, 1964.
- Radanović, Milan. Oslobođenje: Beograd, 20. oktobar 1944. Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung, 2014.
Spoljašnje veze
uredi- Misteriozni spomenik s krstom i petokrakom Arhivirano na sajtu Wayback Machine (29. oktobar 2019) Politika onlajn, 28.10.2019
