Википедија

Srpska manastirska medicina

Glavni članak: Istorija srpske medicine

Srpska manastirska medicina je hronološki prikaz razvoja srpske medicine, kao dela istorije jednog naroda i njegove kulturne baštine, od dolaska Srpskih plemena na Balkan, do njihovog porobljavanja od strane Osmanlijske vlasti. Kao i kod većine srednjovekovnih naroda, tako i kod Srba uporedo su postojale verska i svetovna medicina u kojoj su u Srbiji i u jednoj i u drugoj medicini uglavnom dominirali crkveni ljudi. Uopšteno gledano, teologija i medicina u srednjovekovnom svetu neretko su se ne samo dodirivale nego i na specifičan način umnogome preklapale.[1][2] Manastirska medicina u srednjem veku sprovodila se u srpskim manastirima i njihovim bolnicama i školama.

Manastir Hilandar u kome je u 12. veku začeta srpska manstirska medicina.

Srednji vek, do turske invazije, na prostor Balkana bio je doba velike svetlosti za srpski narod, a srednjovekovna Srbija zauzimala je ugledno mesto u srednjovekovnoj Evropi. Mada u pojedinim društvenim krugovima vlada, pogrešno mišljenje, da je „mračni“ srednji vek (zbog velikog uticaja crkve), bio kočnica svakog napretka čovečanstva kako u nauci tako i opštoj kulturi, to bar kada je u pitanju medicina, nije u potpunosti tačno.

Tačno je da u pogledu razvoja naučne medicine Srednji vek nije dao epohalnoh novina, ali je takođe tačno da su antička medicinska dela Hipokrata, Galena i drugih medicinskih pisaca ostala sačuvana do današnjih dana, zahvaljujući prepisivačkoj delatnosti srednjovekovnih monaha. Istina je i da su se prve ideje u oblasti socijalne medicine nastale u srednjem veku upravo pod uticajem Hrišćanske misli (npr azili, starački domovi za uboge, sirotišta). Prve prave bolnice takođe su osnovane u okviru hrišćanskih manastira kako Istoka tako i Zapada.[3]

Iako manastirska medicina, u tehničkom i naučnom pogledu, nije bila dorasla izazovima lečenja ona je maksimalno koristila hrišćansko čovekoljublje kao osnovu svoje delatnosti, što će u nastupajućim vekovima pomoći srpskoj medicini da postane jedna od veština koja je pomagala čoveku ne samo u fizičkom prevazilaženju problema bolesti, nego je u bolesniku stvarala osećaj sigurnosti i pripadanja zajednici.[4] Čitav taj doprinos hrišćanstva evropskoj medicini, predstavljao je osnovu bez koje ne bi bio moguć ni nagli razvoj medicinske nauke u renesansi.

Bitka na Kosovu polju definitivno je rešila sudbinu srednjovekovne Srbije, i njene monaške medicine, jer nakon strahovlade Osmanlija u zemljama zapadnog Balkana, više nije bilo sile koja se mogla suprotstaviti Osmanlijama koji su naneli mnogo zla Srpskom naradu pa samim tim i njegovoj manastirskoj medicini.[5]

Preduslovi

uredi
 
Benediktinski red u manstiru Monte Kasino osnovao je manastirsku medicinu u 6. veku.

Začeta u znaku hrišćanstva na prostoru zapadnog dela bivše rimske carevine, hrišćanska crkva sa sedištem u Rimu, izložila je svom duhovnom uticaju celokupan zapadnoevropski svet, dajući novoizgrađenoj kulturi puno hrišćansko obeležje. Društvenom životu srednjeg veka hrišćanska crkva davala je sve više svoje obeležje, koja su se značajno ispoljila i u manastirskoj medicini.

Hrišćansko milosrđa, saosećanja prema bližnjem, izučavanje brojnih pružanja pomoći nevoljnima i isceljivanja bolesnih, kao teoretsku postavku medicinske nauke, monasi su pretočili u praktični rad. Tako je počelo lečenja bolesnih, najpre monahe i manastirske posluge, a kasnije i mnogih bolesnih vernika, u novosnivanim i prvim bolnicama u manastirima (samostanima) Evrope.

Tako je pod snažnim uticajem hrišćanstva, tokom 6. veka, začeta manastirska medicina u Evropi, na prostoru Kalabriji i Sicilije, ili južnoj Italiji gde je još iz doba Rimskog carstva bilo najviše lekara u Evropi, mnogo grčkih kolonija i čestih putnika sa Istoka i Severne Afrike.[6] Centar novonastale manastirske (monaške) medicine, bio je jedan od najstarijih manastira (samostana) u Italiji, na planini Monte Kasino (Monte Cassino), u kome je njen osnivač i zapovednik Sveti Benedikt (480–543), 529. godine, zajedno sa monasima Benediktinskog monaškog redom, osnovao zapadnjačku samostansku (manstirsku) medicinu.

Ma koliko je to bilo dobro i od značaja za dalji razvoj medicine na prostoru Evrope ipak je hrišćanska crkva svojim dogmatskim stavom stavljala u prvi plan lečenje duše nad lečenjem tela, što je ostavilo posledice na razvoj i napredak medicine. Takvim stavom crkva je kočila napredak nauke, tražeći od monahe raznih redova da čuvaju tradiciju i neguju tekovina antičke medicine i zagovarala isključivo kurativni pristup obolelom, potiskujući i nesvesno preventivni značaj medicine. Sve to imalo je jak odraz na kasniji razvoj medicine kao nauke, i organizovanje medicinskih ustanova (sirotišta, hospitalijuma, leprozorijuma, karantina itd.).

Međutim, najveću štetu manastirskoj medicini na zapadu doneo je raskol hrišćanske crkve. [a] Ovaj raskol u zapadnom delu hrišćanske crkve doveo je do razvoja čitavog pokreta za obnavljanje crkvene moći, veću disciplinu i poštovanje celibata.[7]

Monah Hilderbrand (kasnije papa Grgur VII), koji je vodio sve poslove Papske stolice, organizovao je sabor u Lateranu (papskoj palati u Rimu) 1059. na kome je crkva proglasila sebe neprikosnovenom i nedodirljivom. Sukob koji je potom usledio između papske i svetovne vlasti okončan je 1122. dogovorom i sporazumom u Vormsu. Iz sukoba crkva je izašla neuporedivo snažnija i spremna da odlučuje o svemu, pa io manastirskoj (samostanskoj) medicini, o čemu govori ovaj citat:


U raskolu hrišćanske crkve, Srpska srednjovekovna crkva i njena medicina razvijale su se jednim delom pod uticajem medicine negovane u vizantijskoj crkvi, a drugim delom pod uticajem italijanske, tj. salernske medicine. U prenošenju medicine iz Vizantije, najvažniju ulogu odigrali su kaluđeri iz srpskih ili vizantijskih monaških redova, dok su u prenošenju tadašnje zapadnoevropske medicine glavnu ulogu odigrali lekari italijanskog porekla koji su stalno živeli i radili u Srbiji.[9]

Prvi pomen o postojanju medicine kod Srba potiče iz perioda kada je srpsko-političko središte postalo stabilno, a hrišćanstvo postalo priznata vera među Srbima, što je bilo od velikog značaja za razvoj srpske kulture, a pre svega pismenosti i nauke. U novostvorenim uslovima srpski vladari su ubrzo shvatili značaj medicine i počeli da osnivaju bolnice, kako u državi tako i u njenim manastirima. U tome je svakako veliki značaj imao doprinos hrišćanstva evropskoj medicini, bez koje ne bi bio moguć ni razvoj manastirske medicine na prostoru zapadnog Balkana.[9]

Istorijat

uredi
Glavni članak: Hilandarski medicinski kodeks
 
Sveti Sava se smatra začetnikom srpske manastirske medicine
Smejati se nad zabludama tradicionalne medicine nastalim u prošlosti znači smejati se se samom sebi.
Ako nas istorija medicine može nečemu naučiti onda je to permenentna potreba čoveka da shvati, imitira, primeni i menja svoja saznanja o metodama lečenja.

Nastanak i početni razvoj manastirska medicina srednjovekovne Srbije nužno se mora dovesti u vezu sa mediicinskim iskustvima Vizantije, čija je tradicija u lečenju bila prihvaćena kao najefiksnija na širim prostorima Balkana. Bio je to istorijski period u kome je Vizantijska kultura predsvaljala jedinstvo najboljih antičkih vrednosti i hrišćanske vere. Insistiranja nekih istoričara srpske medicine, na tome da su Srpski kaluđeri prihvatili medicinska znanja sa Zapada najverovatnije neodrživa, pre svega što je Zapad u tom periodu imao razvijenu mrežu školovanja medicinskih stručnjaka, dok je u Vizantija sticanje medicinih znanja bilo na nivou zanata, koji su izučavali oni koji su se ovim poslom bavili kao lekari ili poslužioci bolesnika. Prema ovim saznanjima možemo reći da je srpska manastirska medicina osnovna znanja preuzela iz vizantijeskih znanja i iskustava.

Ova znanja su nešto kasnije dograđena tekovine medicine Zapad koje su stizale u Srbiju za vreme vladavine Stefana Dečanskog preko lekara školovanih u Italiji (Salernu, Padovi, Bolonji, Veneciji, Fermi i Rimu), potom i onih školovanih u Monpeljeu u Francuskoj. Lekari sa Zapada, u Srbiju se najčešće su dolazili preko Kotora i Dubrovnika.

Istorijski posmatrano, srpaska medicina koja danas ima tradiciju dugu 800. godina, svoje duboke korene vezuje za sina velikog župana Stefana Nemanje - Rastka, koji se umonašio pod imenom Sava, a kasnije proglašen za sveca (Sveti Sava).[10] On ne samo da je imao smisla za praktično i pragmatično, već je posedovao i odlične organizacione sposobnosti.[11] Sveti Sava je je tokom boravka u Konstantinopolju 1198. godine posetio vizantijskog cara Aleksija III i Porfirnu palatu sa porodilištem i bolnicu pri manastiru Svete Bogorodice Evergetide, i nakon stečenih iskustava i znanja, i po ugledu na ovu bolnicu, osnovao prvu i najstariju bolnicu u Srba, bolnicu u Hilandaru 1199. godine. Bolnica koja je u početku imala 8 postelja. bila je namenjena za lečnje obolelih kaluđera.[12]

Manastir Hilandar i bolnica u njemu smatraju se i najstarijim školom za sticanje medicinskih znanja i veština.[13] U njoj je 1200. godine je Sava napisao Tipik Bolnice, takođe po ugledu na Tipik carigradske bolnice. U glavi 40. Hilandarskog tipika „O bolnici i rabotajušćeh bolem“, bio je detaljno regulisan rad bolnice. Bolnica je imala poslugu, grejana je a bolesni su imali bolju hranu. Lekovi su spravljani od lekovitih biljaka sakupljanih u okolini manastira, ili gajenih u manastirskoj bašti od semena koje je Sava doneo sa svojih putovanja po Bliskom istoku. Skoro svi srpski kraljevi velikodušno su pomagali bolnicu u Hilandaru, a najviše su to činili kralj Milutin, car Dušan i knez Lazar. Za vreme boravka u Hilandaru sa caricom Jelenom i sinom Urošem, 1346. godine, car Dušan je naredio da se bolnici u Hilandaru svake godine daje po 200 venecijanskih perpera, kako bi bolnica bila proširena sa 8 na 12 postelja i poklonio joj je čamac za izlov ribe. (15. aprila 1406. u povelji despotice Mare Branković o manastiru Hilandaru govori se i o smeštaju gubavaca u manastirskoj bolnici).[12]

Manastirske bolnice su uglavnom bile internog oblika i nisu viđene kao opšte bolnice ili prihvatilišta za leprozne ili hendikepirane, koji se u srednjovekovnom dokumentima obično nazivaju „hromci i slepci“.[b][14] Za takve namene podizana je druga vrsta prihvatilišta, koja se mogla nalaziti blizu većih manastira ili gradskih i privrednih centara, gde je stanovništvo bilo relativno gusto naseljeno. Poznato prihvatište za negu leproznih podigao je nedaleko od svoje zadužbine manastira Dečani, kralj Stefan Dečanski (1321–1331). Despot Stefan Lazarević (1389–1427) je izdašno pomagao leprozne, dok je u XV veku bio poznat i leprozorijum u blizini rudarskog centra Srebrnice.[15] U Kotoru se krajem srednjeg veka takođe nalazilo jedno utočište za leprozne i zabeleženo je postojanje više bolnica i prihvatilišta, kao što su Hospital Sv. Krsta ili Hospital Sv. Duha.[16] Ovakva skloništa za bolesne bila su takođe snabdevena lekovima i melemima, koje književno na-dahnuti Camblak naziva „mirisna mira radi hlađenja ognja koji se diže“ u telima leproznih.[17]

Manastir Hilandar i njegova bolnica ujedno se smatraju i najstarijim školom za sticanje medicinskih znanja i veština u Srba.[12]

Kao oštar protivnik nadrilekarstva, Sava je sve više jačao i ulogu države na očuvanju i unapređenju zdravlja,pa je tako njegovim zalaganjem nastao veći broj propisa koji su ograničavali upotrebu magijskih rituala i vradžbina u lečenju stanovništva.[18]

U tom periodu začeti su i prvi pokušaji pisanja medicinskih knjiga tzv lekaruša. Analiza srpskih lekaruša pokazuje da su one u svoj sadržaj unele tragove raznih tradicija i sistema: od stare slovenske tradicije postupaka isceljivanja, preko hipokratizma, rimske, vizantijske i arapske medicine, do zapadne srednjovekovne posebnomsalernitanske nadgradnje. Srednjovekovne i ranonovovekovne lekaruše otkrivaju se kao svet u kojem se sjedinila medicina, religija i književnost, negujući u njima i polifunkcionalnu srednjovekovnu srpsku pisanu reč.

Godine 1208. ili 1209. po ugledu na bolnicu pri manastiru Sv. Bogorodice Evergetide u Carigradu i bolnice u Hilandaru, Sveti Sava je osnovao je prvu bolnicu na tlu Srbije,[v] u manastiru Studenica. Bolnica je bila namenjena lečenju manastirskih monaha a verovatno i radnika angažovanih na izgradnji manastirske crkve i konaka, a po nekim izvorima i lečenju seljaka angažovani na manastirskim imanjima. Bolnica se nalazila na južnojstrani Bogorodičine crkve i konaka i u svom sastavu imala je i baštu za gajenje lekovitih biljaka. Bila je to prva bolnica na tlu Srbije. Bolnica se sastojala od jedne, a prema potrebi i 2 sobe u konacima. Biran iz redova monaha, bolnicom je rukovodio upravnik, koji je bio je empirik, otresit, iskusan i pismen monah, koji je dobro poznavao lekovite trava i eventualno grčki jezik što je bilo poželjno.

Bolnice su potom, osnivali Stefan III Uroš Nemanjić u Dečanima između 1327 i 1335. godine, car Dušan u manastiru Sv. Arhanđel kod Prizrena 1342. godine (koja je imala dvadeset postelja), Knez Lazar u Ravanici 1381. godine, car Dušan u Kotoru 1350. godine, a despot Stefan Lazarević u Beogradu oko 1390. godine.[19] Bolnice se podižu i van granica srednjovekovne Srbije, osim u Hilandaru, kralj Milutin je osnovao dve bolnice: u Prodromovom manastiru u Carigradu 1308. godine i u manastiru Sv. Arhanđela u Jerusalimu 1315 godine.[20]

Pre nekoliko godina, prilikom arheoloških iskopavanja na lokalitetu manastira Svetog Georgija u Dabru, kasnije poznatog kao manastir Orahovica u Mažićima, smeštenog na levoj obali Lima, otkrivena je manastirska bolnica. Reč je o manastiru koji je već početkom 13. veka bio ugledno i važno monaško središte srpske države, a kasnije je imao burnu istoriju, pa je 1732. godine bio sasvim porušen.

Za vreme vladavine Stefana Dečanskog u Srbiju počinju da dolaze prvi lekari školovani u Italiji (Salernu, Padovi, Bolonji, Veneciji, Fermi i Rimu), potom i oni školovani u Monpeljeu u Francuskoj. Lekari sa Zapada, najčešće su dolazili preko Kotora i Dubrovnika, gradovima koji su u tom periodu održavali intenzivne trgovačke veze sa gradovima Italije. Od 14. do 16. veka u Srbiju je povremeno dolazilo ili u njoj stalno radilo najmanje 49 stranih lekara i 26 apotekara, među kojima je bilo i onih koji su do kraja života ostali u Srbiji. Tako je na prostoru Srbije u 14. veku bilo 15, u 15. veku 30 a u 16. veku 14 lekara.

Dolaskom stranih lekara u Srbiju, od vremena kralja Stefana Dečanskog, postupno je započeo proces slabljenja uticaja vizantijske medicine i sve veći rast uticaja zapadne medicine na srpsku medicinu. Ovom transformacijom srpska medicina u 14. i 15. veka, ona se više nije značajnije razlikovala od italijanske i francuske medicine. To je bilo jako važno, imajući u vidu da je vizantijska medicina počela sve više zaostajati za Zapadnom Evropom zbog lošijeg načina obrazovanja u njihovim medicinskim školama. U vizantijskim medicinskim školama nastava je bila organizovane kao učenje zanata, uz rad u bolnici sa svojim profesorom, tako da su učenici bili samo „bolje ili lošije kopije svojih učitelja“. Za razliku od vizantijskih škola novoosnovane medicinske škole na Zapadu Evrope bile su prave obrazovne ustanove u kojima je rad bio organizovan na savremeniji način sa brojnim medicinskim predmetima.

Svaka dobro opremljena manastirska bolnica trebalo je da ima svoj vrt ali i zalihe izuzetno cenjenih mediteranski biljaka, u čijoj nabavci je veliku ulogu odigrao Sv. Save Nemanjić koji je od „vavilonskog“ (egipatskog) sultana u vreme hodočašća po gradovima Svete zemlje i istočnog Mediterana (1234–1235), napuštajući Aleksandriju, gde je srdačno i sa mnogo uvažavanja bio primljen, od egipatskog vladara dobio veoma dragocene darove.
Teodosije, jedan od biografa Sv. Save, opisao je ovu sultanovu darežljivost odabranim rečima:
„i dade mu u počast balsamovog ulja i veliki trupac izabranoga ksilaloga i blagovone aromate indijske, sahara i finika da uzme koliko treba“.[22]

U tom periodu samo je hirurgija u Srbiji, osim u srpskom primorju, zaostajala u načinu zbrinjavanja bolesnika, jer se uglavnom svodila se na puštanje krvi i lečenje rana. Na to su najverovatnije uticali medicinski priručnici sačinjeni mahom od prerađenih spisa antičke i arapske medicine, koje su izbegavale hirurške intervencije i patološka stanja u organizmu tumačile kao poremećaje nastale u ravnoteži sokova.

O srpskim lekarima iz tog perioda ima malo podataka. U dubrovačkim zvaničnim knjigama kao Srbi lekari pominju se: Prvoslav (1298), Menče iz Bara (1330), Milčin iz Prizrena, koji se pominje u novembru 1349. godine, potom neki Oberko, inače stručnjak za kile, koji je u dubrovačkoj kancelariji 1382. godine sklopio ugovor s Vlahom Stojislavom Popovićem za honorar od šezdeset perpera.

U srednjovekovnoj Srbiji, najčešće u sastavu bolnica postojale su i apoteke, uglavnom u primorskim gradovima, gde su npr službu apotekara u Dubrovniku i Kotoru obavljali najčešće stranci, pridošlice sa Apeninskog poluostrva.

U Dubrovačkoj republici viđeniji ljudi su vodili računa o javnom zdravstvu jer su pored raznih hospitala (npr. „Domus Christi“ osnovanog 1347, koji je u svom sastavu je imao i apoteku) osnovali i posebne apoteke, i službu za iznošenje mrtvih iz grada „kacamorti“ koja je najviše radila tokom epidemije kuge i drugih prenosivih bolesti. Karantin, koji je i danas obavezan pri svim epidemijama u Svetu, bio je proizvod upravitelja dubrovačke vladajuće vlastele. Pored toga postojao je i leprosarium.

Napomene

uredi
  1. ^ Milanskim ediktom iz 313. godine, car Konstantin (306-337) priznao je hrišćanstvo kao religiju, a od 394. ona postaje državna vera, obavezna za sve žitelje Rimskog carstva. Sukob između rimskog pape Lava IX i carigradskog patrijarha Mihaila Kerularija završen je 1054. godINE međusobnim proklinjanjem i konačnim rascepom hrišćanske crkve.
  2. ^ U organizaciji manastirske bolnice Sv. Arhanđela Stefan Dušan primenjuje rešenja iz zakonodavstva kralja Milutina („kako je uzakonil kralj“) za manastir Banjsku i zabranjuje da se osim monaha leče i druga bolesna lica.
  3. ^ Poređenja radi s početka 13. veka u Londonu je postojala samo bolnica sv. Bartolomeja, a Oksford i Kembridž dobili su prve bolnice sredinom 18. veka.

Izvori

uredi
  1. ^ Studenički tipik. Narodna biblioteka Srbije. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Beograd 1994; 123-125
  2. ^ Stanić R. Studenica-kamen temeljac srpske kulture i umetnosti. Arhiv za istoriju zdravstvene kulture Srbije, 1988;17:1- 2:7-16.
  3. ^ Radošević M, Monaška civilizacija, Centar za geopoetiku, Beograd, 1994.
  4. ^ Zoran Čeperković, Srpska medicina u srednjem veku, Iz istorije medicine Opšta medicina 2005; 11 (1-2): 82-84
  5. ^ Katić R.V. Kratak pregled opšteg stanja srpske srednjovekovne medicine. Hilandarski medicinski kodeks pp. 517, XVI.
  6. ^ Udaljcov A. D, Istorija srednjeg veka, Naučna knjiga, Beograd, 1950.
  7. ^ Ostrogorski G. Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta; 1996.
  8. ^ Ignjatović M. Historical review of the development of military medical corps − Part 1 Vojnosanitetski pregled 2006; 63(4): 415–423.
  9. ^ a b Ilić-Tasić S, Ravanić D, Pantović M, Bojanić V. Uslovi razvoja medicine i duhovne kulture u doba velikog župana Stefana Nemanje. Srp Arh Celok Lek 2012; 140 (3-4): 250-4.
  10. ^ Kolarić J. Sveti Sava srpski- harizma i mit. Niš: Pros
  11. ^ Tucakov J. Srpska srednjovekovna farmacija. 700 godina medicine u Srba. Beograd: SANU Galerija Srpske akademije nauke i umetnosti; 1971: 148-54.
  12. ^ a b v Živković M., Nikolić I. Zdravstvena zaštita u Srbiji 19. vek - kao očuvan, društveni, narodni i verski običaj. Škola zdravlja, Bor, 2003.
  13. ^ Ilić-Tasić S. Čudotvorna isceljenja koja je učinio Sveti Sava. Crkvene studije 2008; 5: 381-9.
  14. ^ Novaković, S., Zakonski spomenici..., pp. 699.
  15. ^ Dinić, Mihailo Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni I, Beograd 1955. pp. 96
  16. ^ Mijušković, S.; Kovijanić, R., Građa za istoriju srpske medicine. Dokumenti kotorskog arhiva, knj. I (XIV i XV vek), Beograd 1964. pp. 32–33.
  17. ^ Camblak, Grigorije, Književni rad u Srbiji, Beograd 1989. pp. 70.
  18. ^ Račević M. Sveti Sava - veličina i prilike. XXII Timočki medicinski dani, Donji Milanovac, 2003.
  19. ^ Relja V.Katić, Poreklo srpske srednjovekovno medicine, Beograd 1981, str 175
  20. ^ Hilandarski kodeks, Beograd 1980, XXIV
  21. ^ a b N. Radojnjić. Zakonik cara Stefana Dušana 1349 i 1354. SANU, Beograd, 1960.
  22. ^ Teodosije, „Život Svetog Save“, u: Stare srpske biografije, Beograd 1924. pp. 230.

Literatura

uredi
  • Milićević, Mirjana. Spisak radova iz istorije medicine objavljenih u časopisu Timočki medicinski glasnik Timočki medicinski glasnik 29 Suppl. 1 (2004), 14-16
  • Radiša Antić, Udeo hrišćanstva u razvoju evropske i srpske medicine Srednjeg veka, Diplomski rad, Medicinski fakultet u Novom Sadu, 2011.
  • Dr Stanoje Bojanin, Lečenje biljem u srednjovekovnoj Srbiji. Osnovni pregled Arhivirano na sajtu Wayback Machine (19. februar 2015), Godišnjak za društvenu istoriju 1, 2012

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Српска_манастирска_медицина&oldid=27726424”