Termomineralni izvori Sokobanje su značajni hidrografski objekti i prirodno dobro od nacionalnog značaja za Republiku Srbiju, pre svega zbog fizičkih i hemijskih odlika voda sa njihovih izvora. Zahvaljujući balneološkoh vrednosti Sokobanje, treće banje po izdašnosti voda u Srbiji,[1] u njoj su se lečili rimski legionari, ratnici Vizantije i srednjovekovne velmože, potom više vekova Osmanlije da bi tek za vreme knjaza Miloša Obrenovića Banja u novoosnovanoj Kneževini Banja doživela procvat.[2]
Kneževo kupatilo, ispod koga se nalazi jedan od banjskih termomineralnih izvora
Raznovrsnost hemijskog sastava termomineralnih voda Sokobanje ima veliku medicinsku, balneološku i turističku vrednost pre svega zbog njihove primene u lečenju i rehabilitaciji različitih bolesti, i drugih stanja zdravlja, po čemu su termomineralni izvori ove banje poznati i van granica Srbije.[3]
Mineralne ili lekovite vode, još od davnina privlače pažnju ljudi i to kako u pogledu istraživanja i proučavanja, tako i u pogledu njihovog iskorišćavanja. Naročito je važno poznavanje sadržaja mikroelemenata u njima, jer su to komponente njihovog hemijskog sastava koje ih odvajaju od tzv. „običnih”" malomineralizovanih voda.
Mineralne vode, ili lekovite vode su one vode koje u jednom litru sadrže više od jednog grama rastvorenih mineralnih materija. Mineralne vode u kojima količina mineralnih materija prevazilazi 50 grama po litru, svrstavaju se u rastvore. Postoje više vrsta podela mineralnih voda, ali jedna od najstarijih koju je predložio T. Mirkovića 1892. godine, mineralne vode, po grupama, dele na: sulfatne, bikarbonatne, gvožđevite i nedefinisanog karaktera.[4]
U lekovite mineralne vode ubrajaju se i one koje sadrže manje od 1 gram rastvorenih mineralnih materija po litru, ako se odlikuju povećanim sadržajem gasova. Takve vode se nazivaju gasnim vodama. Ako je reč o gasnim emanacijama radijuma (radon), u savremenoj balneologiji posebno se ceni i izdvaja dosta retka i nedovoljna istražena grupa radioaktivnih lekovitih voda.
Mineralne vode, rastvori, gasovi i radioaktivne vode, koje potiču iz većih dubina unutrašnjosti Zemlje, često imaju povišenu temperaturu, pa se takve vode nazivaju termomineralnim vodama. Prema temperaturi mineralne vode se dele na hladne ili akratopege i tople ili akratoterme.
Hladne mineralne vode
U ovu grupu spadaju vode temeprature do 20 °C, koje se zbog prijatnog ukusa uglavnom se upotrebljavaju za piće. U balneologiji hladne mineralne vode se primenjuju za lečenje bolesti organa za varenje i mokraćnih kanala.
Akroterme su vode temperature veće od 20 °C, koje se koriste u balneoterapiji kod bolesti kod kojih za njihovo lečenje potrebna povišena temperatura (kupanje, obloge, orošavanje, ispiranje). Akratoterme se del u tri grupe:
hipotermalne od 20 do 34 °C,
homeotermalne od 34 do 38 °C,
hipertermalne preko 38 °C.
Dokazano je da je voda iz izvora voda iz Sokobanje zbog svoje toplote (40,0° do 46,5 °C), raznovrsnog hemijskog sastava, koji pored alkalija sadrži i određene količine gvožđa, aluminijuma, sulfata, nitrata i borata, i znatne radioaktivnost, termomineralna voda koja pripada grupi akratotermnih, radioaktivnih, mineralnih voda.[4]
Arheološki nalazi (predmeti od bronze i gvožđa) ukazuju da je prva naseobina kraj mineralnih izvora Sokobanje postojala još u doba neolita u periodu od 7. veka p. n. e. Za lekovite izvore Sokobanje među prvima su znali i stari Rimljani, čiji se artefakti boravka na ovom prostoru vide na delu zida najstarijeg banjskog bazena, sa fragmentima antičkih cigala. Prema zapisima Feliksa Kanica, Barona Hedera i drugih, ovde su se lečili rimski legionari, ratnici Vizantije i srednjovekovne velmože.
Sokobanjske izvore više vekova koristili su i Osmanlije, koje su proširili stari rimski bazen i izgradili nekoliko objekata. O korišćenju banjske vode od strane Osmanlija pisao je general Šmetaus, koji navodi da je u doba Osmanlija Sokobanja bila varošica sa kupatilima, i navodi da su to bila lepo građena, ozidana kupatila od mermera koja su se u vreme njegovog obilaska „čvrsto držala”. U Sokobanju su dolazile Osmanlije sa svih strana, pa i iz Azije. Turski putopisac Evlija Čelebija u svojim zapisima iz 1663. godine, navodi da je banja imala 200 drvetom pokrivenih kuća, 6 džamija, 2 hana i javno kupatilo. Kupatilo je navodno bilo, velikih dimenzija, snažnih građevinskih obrisa sa kupolama pokrivenih olovom, sa šedrvantima i sobama za kupanje.
Za vreme knjaza Miloša Sokobanja je doživela procvat. Obnovljeno je staro kupatilo i sazidano osam novih kada, i posebno izdvojenim muškim od ženskih bazeni, što se i do danas u Sokobanji zadržalo. U sredini kupatila izgrađena je kada knjaza Miloša, koji je bio čest posetilac i korisnih blagodeti termomineralnih izvora Sokobanje.
Šire područje Sokobanje u geografskom pogledu karakteriše se složenim strukturnim i tektonskim sklopom u kome dominira prisustvu brojnih raseda i rasednih zona koji u različitim pravcima presecaju složene geološke formacije. U regionalnom smislu Sokobanjska kotlina predstavlja strukturnu potolinu poznatu kao Sokobanjski tercijarni basen. Formiranje ovog basena omogućeno je dubokim rasedima duž kojih su se spustali mezozojski sedimenti što je dovelo do stvaranja duboke depresije, koja je kasnije u geološkoj evoluciji bila ispunjena vodom.
Složena tektonska evolucija sokobanjskog basena uslovila je da se u njegovom sastavu nalaze stene različitih geoloških formacija i sastava. Najviše su zastupljene sedimentne tvorevine, zatim kristalni škriljci i vulkanske stene, čija se starost procenjuje na više od milijardu godina.
Sokobanja spada u grupu najradioaktivnijih banja Srbije,[5] sa nekoliko izvora mineralne vode različite temperature, koja izbija duž napred opisanih raseda. Mineralna voda u Sokobanji potiče iz velike dubine, ali i iz plićih slojeva, s obzirom na temperaturu hladne vode od 16 °C. Pored Moravice, termalni izvori predstavljaju značajna hidrološka obeležja ovog prostora.[6]
Na prostoru Sokobanje postoji 6 termalnih izvora. Sokobanjski termalni izvori spadaju u red radioaktivnih akratotermi sa karakterom slabih zemnoalkalnih voda. Radioaktivna voda sadrži do 13 mahovih jedinica u litru, a gasovi 33,7 do 50 mahovih jedinica.
Svi izvori na teritoriji Sokobanje su kaptirani i pretvoreni u kupatila koja se koriste u savremene balneoterapeutske svrhe.
Topli izvori Sokobanje
"Preobraženje", koji se nalazi istočno od kupatila i u obliku je bunara dubine desetak metara. Iz njega neprestano izbijaju gasovi.
„Sveti Anđel” je izvor u zgradi kupatila u kojem izbijaju gasovi u mnogo tople mineralne vode.
Temperatura lekovite vode je 40 do 46,5 °C. Izdašnos izvora je oko 3.000 litara vode i 6-7 litara gasa u minutu. Glavno vrelo daje 28 litara vode u sekundu. Glavni izvor "Preobraženje" u litru vode temperature 6 °C sadrži najviše kalcijuma (0,0972 gr), natrijuma (0,0168 gr), magnezijuma (0,0140 gr) i kalijuma (0,0023 gr) od katjona, a od anjona najviše ima hidrokarbonanata (0,3970 gr) i sulfata (0,0214 gr). Radioaktivnost vode ovog izvora iznosi 6,10 mahovih jedinica.
Izvori mlake vode
Pored toga, postoji izvor mlake vode "Banjica" iznad Banje oko 550 m uz Moravicu, kapaciteta oko 400 l u minutu, temperature 28-36 °C.
Nekoliko izvora mlake vode do 28 °C nalazi se na oko 200 metara od izvora hladne mineralne vode "Lepterija".
Kategorija vode - kalcijum, magnezijum, hidrokarbonatno sulfidna
Tip - homeotermna oligomineralna voda.
Primena termomineralnih voda Sokobanje u balneo terapiji i ishraniuredi
Jedan od bazena u starom kupatilu
U današnje vreme, visokog razvoja medicine, uz mnoge delotvorne lekove i druge alternativne metode lečenja, prirodni izvori i lekovite mineralne vode su i dalje jednako privlačni kao što su bili u vekovima koji su za nama. Sokobanja je još od Rimljana poznata po svojim mineralnim vodama, koje se veoma uspešno koriste u lečenju mnogih oboljenja.[7]
Radioaktivne i oligomineralne vode Sokobanje koriste se u lečenju za kupanje, inhalaciju i uzimanjem vode za piće i druge terapije. Inhalacija se vrši u posebnim inhalatorijumima, jačim udisanjem radioaktivnog gasa. Mešutim najčešći oblik lečenju je kupanje u termalnim vodama kada se preko tela, podstiče dejstvo minerala na organizam.
Lekovite vode koje su podeljene na: ugljenokisele, sumpome, hloridni, toplotne, mehanike i elektrodinamieke osobine u sebi sadrže jod, brom, mangan, gvožđe, kobalt, bakar i još neke elemente. Unošenjem minerala u organizam menja se ravnoteža tečnosti u tkivu, a od toplotnog dejstva vode povećava se cirkulacija krvi, što dovodi do usmerenijeg i jačeg izlučivanja štetnih materija preko bubrega i kroz mokraćne kanale. Tako počinje jačanje i okrepljenje organizma.[8][9]
Inhalacija se zasniva na udisanju gasova, pare ili raspršenih čestica radioaktivne vode u vazduhu. Ovim putem jod dolazi do štitne žlezde, brom do nerava, sulfid do zglobova, a radon do nadbubrežne i drugih žlezda. Minerali potiskuju štetne materije iz organizma i one se odstranjuju u obliku sekreta, iskašlavanjem.
Indikakacije koje se leče u Sokobanji su:
Bolesti disajnih organa kod dece i odraslih (bronhijalna astma,[10] akutni hronični bronhitis, bronhiektazije, emfizem, akutna i hronična respiratorna insuficijencija, sinusit, druge puteve respiratorne infekcije i alergijske manifestacije - naročito kod dece).
Reumatične bolesti (reumatizam perifernih zglobova i kičmenog stuba, vanzglobni reumatizam itd.)
Posttraumatska stanja (kontrakture, stanja posle distorzije, luksacije, preloma)
Hronična ginekološka oboljenja
Neuralgije, radiokuliti, i druga stanja posle povrede perifernih nerava,
^Stanković, S. M. (1994). Vrnjačka Banja-turističko-geografska monografija. Beograd: Srpsko geografsko društvo.
^Grupa autora (1970). Banje i klimatska mesta Srbije, materijal sa osnivačke skupštine Udruženja klimatskih mesta Srbije. Vrnjačka Banja
^Vujanović, V. i Teofilović, M. (1983). Banjske i mineralne vode Srbije. Gornji Milanovac: Kulturni centar "Privredna knjiga".
^ abStanković S. (2000), Turizam Srbije, Srpsko geografsko društvo, Beograd;
^J. Joksić, M. Radenković, Š. Miljanić: Natural radioactivity of some spring and bottled mineral waters from several central Balkan sites, as a way of their characterization. J.Serb.Chem. Soc. 72(6) (2007) 621-628.
^Vujanović V., Teofilović M., Arsenijević M.: Sadržaji elemenata u termomineralnim i mineralnim vodama iz Sokobanje i njihova geneza. ZSGD, Bgd. 1972.
^Godić V., Radić M.: Uloga i mesto banjsko-klimatskog lečenja u sistemu zdravstvene zaštite. Narodno zdravlje 12, Savezni zavod za zdravstvenu zaštitu, Bgd. 1960.
^Godić V., Radić M.: Banje Srbije. Udruženje zdravstvenih ustanova NR Srbije,Bgd. 1963.
^Neposredni rezultati uticaja balneoklimatskih faktora Sokobanje na bronhijalnu astmu. SLD, Bgd. 1961.
