Trg 14. oktobar

Trg 14. oktobar je jedan od brojnih gradskih trgova u Nišu. Nalazi se u gradskoj opštini Medijana, u gradskoj četvrti Marger. Severno od trga nalazi se centar grada, severozapadno Trg kralja Aleksandra Ujedinitelja i Trg Pavla Stojkovića, južno Hilandarska ulica, a istočno Saborna crkva.

Položaj

Trg četrnaestog oktobra je trg sa skverom u raskršću ulica Pobede, Prvog ustljanka, Dimitrije Tucovića i Prijezdine. Istorija trga u vezi je sa portom hrama sv. Arhangela, u narodu nekada poznatijem pod nazivom Mala, ili Stara crkva, i raskršća puteva koji se ovde formiralo.

Istorija

Oko raskršća nalazilo se prilično zemlje u crkvenom posedu: osim crkveno-obrednog na kojem će kasnije biti izgrađena Mala ili Saborna crkva, tu su sa svojim placevima bila i dva manastirska metoha: Hilandarski i Rilski. U ovom kraju, osim toga, bio je za vreme Turaka skoncentrisan glavni deo hrišćanske varoši. Fokusno mesto u ovom prostoru pripadalo je zemlji i objektima sakralnog značaja. Pred kraj turske vladavine ovaj kraj je nosio naziv Varoš kapija, a u upotrebi je bio i naziv Crkvena mala. Na crkvenom zemljištu, u dubini dvorišta, sagrađena je 1819. godine. crkva bez prozora, ukopana u zemlju, koja je više ličila ranim hrišćanskim katakombama nego crkvi. Pre toga, na ovom mestu, stajala je neka starija, mala bogomolja, koja je izgleda izgorela za vreme ’’čume’’ 1813. godine. Dvorište oko bogomolje, koje je zahvatalo današnji Trg, bilo je ograđeno visokom ogradom, zvanom ’’duvarom’’. Ukopana crkva 1839. godine je dograđena (napravljen je hodnik sa stubovima, postavljeni su mali prozori, sagrađeni pod od cigala i objekat oblepljen blatom), a visoki zid ( ’’duvar’’) oko dvorišta je uklonjen.

Ubrzo posle oslobođenja od Turaka, u vreme prosecanja i proširivanja ulica prema postavkama Vinterovog ’’Projekta za regulaciju varoši Niša’’, crkveno dvorište pred Malom crkvom pretvoreno je u ’’širinu’’, koja je dobila ime Trg Kraljice Natalije. Oko Trga, sa istočne i severne strane, stajale su značajne građevine, kao što su Mala i Saborna crkva, kuća Krivokapića na sprat (u to vreme poznata kao Krivokapski čardak) i u blizini Hristodulova kuća na sprat, u to vreme jedna od najlepših u Nišu. Na zatečenom izvoru, ili česmi, u crkvenoj porti, trgu na njegovoj severozapadnoj strani, posle oslobođenja je izgrađena česma od tesanog kamena i ukusno oblikovana, koja je dobila ime Česma kraljice Drage ( Kraljičina česma). Ova česma je ostala i služila korišćenju sve do 1932. godine, kada je Trg preuređen i na mesto česme postavljen je vodoskok, a sama česma postavljena na skver u Ulicu prvovenčanog kralja-današnjeg Filipa Kljajića. Oko trg sa zapadne i južne strane, na novoj regulacionoj liniji, počele su se graditi manje porodične kuće u baštama. Pored njih stajali su objekti Hilandarskog i Rilskog metoha, sa dvorištima, ( u prvom je za vreme izbeglištva stanovao i naš poznati naučnik Jovan Cvijić).

Između dva svetska rata, 1927. godine, mali saborni hram je još jednom restauriran, a trg preuređen tako što je na njemu postavljen trouglasti skver, ozelenjen mladim drvećem. Posle otvaranja prolaza u Prijezdinu ulicu na račun dvorišta velikog sabornog hrama, 1932. godine Trg je nešto proširen, skver zaokrugljen, u njegovom središtu napravljen je vodoskok, a stara Kraljičina česma izmeštena na skver u ulici prvovenčanog kralja. Stari izlaz, prema Prijezdinoj ulici je dobio ulogu lokalnog sokačića između Krivokapskog čardaka i Dragišine kuće ( kuće Dragiše Cvetkovića) i bio poznat kao Đul-Marikino sokače. Ovakav oblik Trga prenet je kao nasleđe u periodu posle Drugog svetskog rata i zadržao je isti oblik. Manje izmene koje su izvršene u ovom periodu jesu te što je umesto vodoskoka postavljen Spomenik avijatičarima, 1955. godine. Takođe, izvedeno je manje zarubljivanje trga nasuprot Sabornoj crkvi.

Uoči rata, 1940. godine počela je iza malog sabornog hrama izgradnja episkopskog doma na sprat u narodnom stilu. Projekat je dovršen tek 50-ih godina. U savezničkim bombardovanjima 1944. godine, uništeni su objekti od velike arhitektonske i društvene vrednosti: Hristodulova i Krivokapićeva kuća, hilandarski metoh i kafana ’’Marger’’, a veliki saborni hram je bio oštećen.

Posle oslobođenja, i to od 1955-1960. godine nastupile su oko trga prilične arhitektonske promene. Najpre je, 1948. godine izvedena još jedna sanacija malog sabornog hrama, jer je u poplavi bio ozbiljno oštećen. Okolne višespratne građevine, koje su jedna za drugom građene, obezvredile su u dobroj meri pejzažnu i arhitektonsku vrednost trga. Isti, stiliski i ambijentalno, nisu mogli biti pandan istorijskim i sakralnim objektima. Previd se, u kasnijoj fazi, pošto je greška bila uočena, pokušao ublažiti smicanjem i razigravanjem objekata na uglu pred Sabornom crkvom, a zatim je, nezavisno u odnosu na istorijske i ostale sadržaje na Trgu, izgrađena 1978. godine visokospratna stambena građevina sa poštom u prizemlju, na južnoj strani trga, čime je njegovo arhitektonsko uobličavanje bilo okončano.

Nazvi trga ukazuje na 14. oktobar, kada je oslobođen Niš u Drugom svetskom ratu.

Spomenici

Na trgu se nalazi stara gradska česma, kao i spomenik palim vazduhoplovcima.