Fabrika šećera (spomenik)
Fabrika šećera, poznatija kao Stara šećerana je nepokretno kulturno dobro i spomenik kulture Grada Beograda. Nalazi se u Beogradu, na Opštini Čukarica. Podignuta je u periodu od 1899. do 1901. godine.[1]
| Fabrika šećera | |
|---|---|
 Jedna od zgrada fabrike | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Beograd |
| Opština | Čukarica |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 1899-1901. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Vlasnik | Republika Srbija |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture |
| beogradskonasledje | |
Nalazi se u severnom delu prostorno kulturno-istorijske celine Topčider, koja je kulturno dobro od izuzetnog značaja. Prvi je objekat ove vrste u Beogradu.[2]
Istorijat
urediIzgradnju fabrike omogućio je kralj Aleksandar Obrenović, na osnovu Zakona o potpomaganju domaće industrije iz 1898. Na oglas o izgradnji si se javili zainteresovani iz Japana, Belgije, Engleske, Nemačke i Austrije.[2]
Povlastice za proizvodnju šećera Srbiji su dobili investitori iz Nemačke: Alfred Hake, inženjer iz Magdeburga, Julijus Goldšmit, konzul i bankar iz Lugshafena, i Maks Vajnšenk, industrijalac iz Regenzburga, glavni akcionari velike fabrike šećera u Regenzburgu. Oni su u Beogradu osnovali preduzeće pod nazivom „Kraljevsko srpska povlašćena fabrika šećera u Beogradu, Hake, Goldšmit i Vajnšenk”.[2]
Fabrika šećera je bila prvi objekat ove vrste u Beogradu. Kada je izrađena, fabrika se sastojala od mašinske hale, sušare, činovničkih stanova, zgrade direkcije i zgrade sa radničkim stanovima.[2]
Kao deo industrijskog kompleksa fabrika je bila jedan od centara sindikalne aktivnosti i okupljanja radnika u vreme najjačeg delovanja Srpske socijaldemokratske partije. Ostala je poznata po štrajku iz 1907. godine, koji je ugušen u krvi, nakon intervencije policije i vojske, a po nalogu Državnog saveta. Tom prilikom su smrtno stradala četvorica radnika, a više njih je povređeno.[2]
Fabrika se nalazila u vlasništvu stranog kapitala od 1899. do 1918. godine. Međutim, zbog nerentabilnosti je proizvodni proces u fabrici zaustavljen 1902.[2] Na početku Prvog svetskog rata je bila sekvestrirana kao neprijateljska imovina, vlada je nameravala da je proda 1923.[3]
Tokom Prvog svetskog rata šećerana fabrika je teško oštećena. Nakon rata se nalazila pod upravom Ministarstva pravde sve do 1925. godine, kada je zaslugom svog prvog direktora ing. Borivoja Jovanovića prešla u većinsko državno vlasništvo i dobila naziv „Državna fabrika šećera na Čukarici”.[2] Ing. Borivoje Jovanović (1895-1944) - direktor Državne fabrike šećera na Čukarici, takođe je i osnivač i prvi tehnički upravnik fabrike špirita i kvasca. Studije tehnologije završava na Sorboni u Parizu, a specijalizaciju u Pragu. Postaje prvi diplomirani tehnolog u toj oblasti i svoja znanja donosi u Beograd, prenoseći i primenjujući najsavremenije tehnologije toga doba.
Fabrika špirita i kvasca, u okviru Stare šećerane, izgrađena je pred Drugi svetski rat i puštena u pogon 1940. godine. Najsavremenija tehnologija primenjivana je iz Francuske, a koncepcija izgradnje fabrike, osnove građevinskog projekta, mašinski projekat i isporuka uređaja bila je od strane češke fabrike Škoda.
Tokom bombardovanja Beograda 1941. godine, fabrika je ponovo oštećena, a za vreme povlačenja neprijateljskih trupa i opljačkana.[2] U međuvremenu je radila.[4]
Od 1945. godine do početka devedesetih godina 20. veka se nalazila u društvenom vlasništvu.[2]
Godine 1948. je dobila naziv Industrija šećera i vrenja „Dimitrije Tucović”, u spomen na Dimitrija Tucovića, glavnog ideologa i vođe Srpske socijaldemokratske partije i jednog od organizatora velikog štrajka radnika fabrike 1907. godine. U krugu fabrike je 1952. postavljen njegov spomeniku. Bista je međutim do danas nestala, a namesto nje je do danas ostalo samo oskrnavljeno postolje.[2]
U okviru rekonstrukcija u međuratnom i posleratnom periodu ugrađene su nove mašine i dograđen je izvestan broj objekata, što je dovele do određenih promena u prvobitnoj arhitektonskoj kompoziciji kompleksa.[1]
Od 1969. godine fabrika je bila deo Poljoprivrednog kombinata Beograd (PKB). Šećer se u ovoj fabrici proizvodio sve do 1983. godine, posle čega je proizvodnja prebačena u Padinsku Skelu. Svi pogoni u fabrici, osim onih koji su pripali „Vrenju” su napušteni, deo opreme je prenet u novu fabriku, dok je deo rasprodat.[2]
Trgovinski sud u Beogradu je 2007. pokrenuo stečajni podstupak Fabrike i tada su svi zaposleni u fabrici dobili otkaz.[2]
U delu kompleksa u blizini Ade Ciganlije delimično rade proizvodni pogoni „Vrenja”, preduzeća koje se nekada nalazilo u sastavu šećerane, a zatim je od nje odvojeno.[2]
Izgled fabrike
urediSa stanovišta arhitektonskih vrednosti, pomenuti objekti predstavljaju standardne primere industrijske arhitekture sa kraja 19. veka u severnoj i srednjoj Evropi.[1]
Svojom arhitekturom izdvaja se centralni objekat, mašinska hala, koji je građen u fugovanoj opeci, sa karakterističnim bogen-frizom ispod krova.[1]
Pozorište u Šećerani
urediDanas se u objektima i dalje mogu naći tragovi proizvodnje, pomešani sa novim načinima upotrebe kompleksa. Jedinstvenost kompleksa primećena je još 1995. godine kada su članovi pozorišta „Bitef teatar” odlučili da u napuštenom delu Fabrike održe izvedbu predstave „San letnje noći”. Upravo ta izvedba predstavlja prvi pokušaj da Fabrika šećera ne padne u zaborav, kao većina idustrijskih objekata na području Beograda. Dve godine nakon prve izvedbe otvara se pozorište „KPGT”.[5] Uređenje prostora finansiralo je Ministarstvo kulture.[6]
Izvori
uredi- ^ a b v g Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda/Fabrika šećera
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l Vasiljević & 20. 3. 2016.
- ^ "Politika", 24. jan. 1923, str. 2
- ^ "Kolo", 20. novembar 1943
- ^ „Jedna nova »Šećerana«” (PDF). Ludus, broj 64. februar 1999. str. 6. Pristupljeno 17. 4. 2023.
- ^ „Šećerana”. Zaboravljeni Beograd. Arhivirano iz originala 17. 10. 2020. g. Pristupljeno 23. 3. 2020.
Literatura
uredi- Vasiljević, Branka (20. 3. 2016). „Staru šećeranu posećuju obezbeđenje, stečajna upravnica i ljubitelji pozorišta”. Politika onlajn. Beograd: Politika novine i magazin d.o.o. Pristupljeno 27. 1. 2018.
