Crkva Svetog Jovana u Savovu
Crkva Svetog Jovana u Savovu, mada se pominje i kao crkva Svetog Save, bila je jedan od pravoslavnih hramova Srpske pravoslavne crkve, čiji su materijalni ostaci prepoznati kao vredan sredonjovekovni spomenik kulture koji treba do kraja izučiti i konzervirati.[1] Da njena sadašnja posveta Svetom Jovanu nije prvobitna ukazuje naziv mesta u kojem je podignuta crkva (Savovo) i blizina „Savine isposnice“ što ako se međusobno poveže vodi na zaključak da je crkva u selu Savovu kod Studenice mogla da bude prvobitno posvećena prvom srpskom arhiepiskopu, kao ona koju je u Lizici podigao arhiepiskop Nikodim (1317–1324).[2][3] Naziv crkve verovatno su promenili doseljenici nakon dolaska u selo Savovo koji su iz svog starog zavičaja doneli kao krsnu slavu Svetog Jovana, i verovatno je da su svog svetitelja zaštitnika vremenom povezali sa zatečenim crkvištem.[2]
| Crkva Svetog Jovana u Savovu | |
|---|---|
| Opšte informacije | |
| Mesto | Savovo kod Studenice |
| Opština | Opština Kraljevo |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 14. vek |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Kraljevo |
| zzskv | |
Položaj uredi
Crkva Svetog Jovana se nalazi u selu Savovo, sa obe strane reke Savošnice, na 4 km severozapadno od ušća Savošnice u reku Studenicu, skrivena među obroncima planine Čemerno, u blizini Kraljeva.
U stručnoj literaturi sleo Savovo se pominje od 1905. godine u radu R. M. Ilića o antropogeografskim poučavanjimadoline Ibra. Selo je razbijenog tipa, a kuće se nalaze sa obe strane reke Savošnice. Na ovakav raspored domaćinstava uticala je strmost doline u kojoj je naselje podignuto.[4]
Crkva je vremenom zanemarena jer se nalazila van komunikacija i okružena gustom vegetacijom, vremenom je obrasla gustom puzavicom i drugom vegetacijiom pod uticajem atmosferskih padavina, sve više propadala.[5]
Istorija uredi
Iako poznati srednjovekovni izvori do sada nisu pružili podatke o ovom studeničkom selu, o njemu svedoče turski defteri nastali nakon pada Srpske despotovine. Sumarni popis Paša-sandžaka iz 1476/77. godine, kao i sumarni popis Zvorničkog sandžaka iz 1519. godine, svedoče o tome da su stanovnici sela Savova imali status vlaha i da su plaćali porez – filuriju.[6]
U popisu Zvorničkog sandžaka iz1533. godine pominje se da je Savovo imalo 35 kuća i status derbenda. Dok se u opširnom popisu iz 1548. godine navode 34 kuće, a među stanovništvom sela pominju i pop Dimitri i njegov sin Milić.[7]
Na prilazu selu, sa desne strane puta, ostali su očuvani ostaci srednjovekovne crkve, najveovatnije posvećene Svetom Savi. Oko ove crkve osnovano je savremeno groblje.
Izgled crkve uredi
Crkva u Savovu nastala je tokom nekoliko različitih građevinskih aktivnosti, koje su prepoznate prema načinu zidanja i materijalu koji je za tu namenu korišćen. Crkva je u osnovi jednobrodna, sa spolja i iznutra polukružnom apsidom. Crkva je mala a njen unutrašnji prostor je dimenzija 9,15 x 4,30 m, i podeljen je na dva para pilastara na tri traveja.[8]
Z zidanje crkve uglavnom su korišćeni pravilni blokovi sige, dok je međuprostor zaliven komadima sige utopljenim u krečni malter. Đakonikon je bio izveden u vidu polukružne niše, koja se i danas prepoznaje u južnom delu istočnog zida oltarskog prostora. Naspram đakonikona,u severnom delu crkve, prepoznaje se niša protezisa u vidu konhe orijentisane u pravcu severoistoka. Za njenu osnovu isko rišćena je jedna lepo klesana mermerna ploča sa profilacijom.[8]
Crkva je imala prelomljeni trijumfalni luk. Na isti način luk je konstruisan i u Davidovi na Limu, koja je izgrađena početkom devete decenije 13. veka, ali i u crkvama u Pridvorici, Studenici, Gradcu i Ušću. Ovaj arhitektonski element ne javlja se tako često u kontinentalnom delu srednjovekovne Srbije, pa iz tog razloga ukazuje da su majstori koji su zidali savovski hram verovatno poticali iz srpskog Pomorja.[8]
Pod je bio sačinjen od dobro obrađenih, pravilnih mermernih ploča, složenih u podužne redove nejednake širine. U okviru podnice, u središnjem traveju, nešto bliže istočnom paru pilastara, nalazi se kamena ploča u koju je bila urezana amvonska rozeta u vidu jednostavne kružnice. Originalno popločanje u apsidi nije očuvano, već je sekundarno izvedeno nadgrobnim spomenicima i lomljenim kamenom. Raspored očuvanih ploča jasno nagoveštava položaj ikonostasa.[8]
Nešto kasnije, između zapadnog parapilastara, podignut je masivan zid sa lučnim prolazom i prozorom nad njim, najverovatnije u cilju poboljšanja statike objekta. U vreme, podizanjem ovog zida, formirana je i unutrašnja priprata. Pregradni zid bio je podignut od kamena „grudvastog“ oblika, dok su okviri vrata i prozora nad njima izvedeni sigom.
Postavljanje prozora imalo je za cilj, s jedne strane, da prenese svetlost sa zapadnih prozora u naos, a s druge, da rastereti teme luka nad prolazom od pritiska zidne mase. Da je statika građevine bila loša, svedoče izidani stupci, dozidani uz istočni par pilastara, koji su nosili prislonjeni luk. Ova konstrukcija je, kao i pregradni zid, pridržavala ugroženi svod crkve.[8]
Crkva ima dva ulaza: zapadni, sa mermernim profilisanim dovratnicima, i južni, koji se nalazio na južnom zidusredišnjeg traveja. Ovaj ulaz je kasnijim zaziđivanjem pretvoren u uzani, lučno zasveden prozor.[8]
Tokom arheoloških istraživanja u Savovu 1994. godine inventarisana su 42 fragmenta nadgrobnih spomenika. Pored neukrašenih obrađenih ploča, poznijih spomenika ukrašenih jednostavnim cikcak ornamentom, stilizovanim predstavama krsta i šestokrake zvezde u krugu, pronađeno je i desetak ploča sa klesanim ljudskim likovima, čije su crte lica izvedene šestarom – tzv. cirklaši. Ovakav načinklesanja i dekorisanja nadgrobnih ploča javio se najkasnije početkom 18. veka u kamenorezačkim radionicama studeničkog kraja.
Prilog uredi
U rukopisu M. Valtrovića i D. Milutinovića iz 1877. godine saznajemo ove podatke o crkvi:
Savovo. Porušena crkva.
Svoda nema osim nešto u apsidi. Stoje samo pregradni zidovi od paperte i istočni zid iznad apside. Materijal je ponajviše siga od koje je sva apsida crkve i unutrašnja, druga priprata, odma do crkve (lađe). Prednja priprata u koju se najpre ulazi od nepravilnog je kamena, pločastog i grudvastog oblika; sige tu ima vrlo malo. Ova prva priprata kao da je docnije dozidana, jer samo je pojedinim kamenjem vezana za zid druge priprate. Ova druga nije bila u prvobitnom planu crkve no je nastala ponuždi. Ono se je ćemer što je imao da ojača svod u crkve podzidan zidom, te je tako postala paperta. Patos prve paperte (dozidane docnije) jako je zatrpan survinama. U zapadnom zidu imaju vrat(a) gornji prag od grede, koja je toliko dugačka koliko je zapadna fasada široka. Crkva je morala biti u opasnosti da će pasti, te je drugi ojačavajući ćemer podzidan zidom sa vratima na polukrug, te je tako postala gore navedena druga paperta. Osim toga je ispred apside, a odma do prvog ćemera podignut bio nov ćemer da drži svod. Od tog novog ćemera samo još stoje zidani stupci.
Docnije dozidana paperta kao da nije imala živopisa. Nema ni maltera na njenim zidovima. U drugoj priprati, što je postala ćemer držećim zidom, ima vrlo oštećenog živopisa. Tu se od crkvice Elene poznaje fragment glave.
U polukružna vrata u zidu što drže ćemer a deli pripratu od crkve, gornji je prag od tri dela. Na drugim gredama što ih ima u crkvi poznaje se da je crkva gorela.
Živopis u crkvi jako oštećen. Lica u svetaca lepo crtana, oči pod obrvama i pod donjim zaklopcem jako osenčene. Lice zeleno modelisano. Čelo jako ispupčeno i muskulozno. Boje su bile prijatne. Izrada brižljiva, ali ne čini živopis veličanstven utisak. Tehnika sigurna u faltama.
U oltaru 6 arhijereja. Iznad dopojasna lica svetaca, pa onda u svodu apside poznaje se još 2 stojeća anđela sa zelenim diskosom jedan od njih.
Dopojasne slike male išle su u istoj visini kao u apsidi dalje ka sev. i južnom platnu dalje do prvog ćemera. Na sev. strani stupca što nosi ćemer, bila je slika Bogorodice. Poznaje se samo još izbledela glava. Slika je ta na južnoj strani crkve.
Anđeli u svodu apside imaju crvene cipele. U zidu crkve bilo je na više mesta drvenih greda. Svod crkve i lukovi ćemera bili su gotski. Na čeonom zidu tri umbogenaima kod I. slika arh. Gavrila. Kod II. stoji Bogomati kod stola(Blagovesti). U niši III. slika arhijereja. U niši IV. kao da je bila velika dopojasana slika Isusova. Kakvo je bilo pozađe u figura ne vidi se. Oko glave poznaje se ultramarin, koji je mestimice pozelenio. Ornament u Savovu.
- 3. avgusta 1877.
Izvori uredi
- ^ S. Kesić-Ristić, Crkva Sv. Jovana u Savovu, slikarstvo i nadgrobni spomenici, Glasnik Društva konzervatora Srbije 19 (1995),96–98.
- ^ a b Uglješa Vojvodić, Crkva Svetog Jovana u Savovu kod Studenice PDF ISB 22-1011-11,512.5-910
- ^ Danilovi nastavljači, Danilov Učenik, drugi nastavljači Danilovog zbornika, prir. G. Mak Danijel, Beograd 1989, 116.
- ^ M. Valtrović, D. Milutinović, Izveštaj umetničkom odseku Srpskog učenogdruštva, Glasnik Srpskog učenog društvaXLVII (1879), 235.
- ^ T.Jovanović, Studenički tipik, carostavnik manastira studenice, Beograd 1994,
- ^ S. Ćirković, Studenička povelja i studeničko vlastelinstvo, Zbornik Filozofskogfakulteta u Beogradu XII (1974), 311
- ^ B. Knežević, Beleške o selima u okolini Studenice i o sveštenstvu u nahiji Brvenikpo popisu iz 1548. godine, Glasnik Društva konzervatora Srbije 20 (1996), 126–129.
- ^ a b v g d đ Uglješa Vojvodić Crkva Svetog Jovana u Savovu kod Studenice str. 69-73 22-1011-11,512.5-910