Crta (znak)
Crta [—] je interpunkcijski znak.
Kao rečenični znak crta nema obaveznu primenu, najčešće može zameniti zapetu, umesto koje se piše tamo gde je potreban izrazitiji znak odvajanja ili naglašavanja, kao i tamo gde je potrebno da se izbegne nagomilavanje teksta. S takvom službom crta može zameniti i zagradu. Takođe, crta se može upotrebiti da zameni interpunkcijski znak dve tačke. Najzad, upotrebljava se u pripovedačkom tekstu, i umesto interpunkcijskog znaka navodnici.
Interpunkcijski znak crta upotrijebljava se u dva oblika:
- kao odmaknuta crta (sa bjelinama na obje strane), razdvojenog je karaktera i
- kao primaknuta crta (bez bjelina na njenim stranama), vezanog karaktera.
Odmaknuta crta uredi
Upotrijebljava se u sljedećim slučajevima:
- Crtom se, umjesto zapetom i zagradom, može izdvajati umetnuti dio teksta:
- Pred zoru — uz strašan tutanj — stigoše konjanici.
- Svi učesnici krosa — a bilo ih je najmanje četiri hiljade — okupili su se pred zgradom „Politike“
- Crtom se nagovještava poimenično nabrajanje nečega što je u prvom dijelu rečenice uopšteno pomenuto ili samo najavljeno (alternira sa pravopisnim znakom dvije tačke, ponekad i zapetom):
- Naišle su razne nedaće — ženina bolest, nerodna godina, odlazak sina u vojsku.
- Ostrvo se kupalo u zelenilu svih nijansi — u maslinama, smokvama, kukuruzu, čempresima i lovoru.
- Crtom se odvaja, pa time ističe, zaključni dio rečenice, kojim se svodi njen sadržaj nao ono što se iznosi delom iza crte:
- Ni oca, ni brata, ni sina, ni druga, ni muža, ni običnog poznanika — nikog poznati ne možeš.
- Crtom se odvaja (1) predikat od subjekatskog dijela rečenice, ako je ovaj opširniji ili (2) uopšte posljednji dio rečenice ako je ono što dolazi prije njega opširno, razvijeno:
- (1) Gozbe, scene lova, divlje zvijeri, lovci koji ih gone i ubijaju — razlikuju se kompoziciono od primjera na kasnijim čašama.
- (2) Kompozicije lova su se javljale u nizu kutija od slonove kosti, posuda, tkanina i na keramici — i u postsandijsko doba.
- Crtom se može izdvojiti naknadno dodati, najčešće završni dio nekog iskaza ako e on želi naročito istaći (zapeta je česta, ali ne uvijek njena prava zamjena):
- Ali jaruga nije kriva, nego prava — kao pod konac.
- I go je i bos i opet mu — zima.
- Crta se piše između dijelova rečenice u kojoj je izostavljen jedan od predikata koji se inače podrazumijeva:
Gde ja stadoh, ti produži;
još smo dužni — ti oduži.
- Crta se može pisati unutar pasusa (s dužim rečenicama) da bi se tekst podijelio na pregledne sadćržajne cjeline:
- Zaglibivši već jezik u dva obećanja, sa uzbuđenjem sam se spremao za dane kada ću odgovarati o Lajbnicu pred Hartmanom i o jednom dijelu „Kritike praktičnog uma“ pred rukovodiocem škole — Već je lik ovog posljednjeg, koji sam odavno naslućivao, no koji se prilikom prvog upoznavanja pokazao strašno nedovoljan, postao moje vlasništvo, to jest otpočeo je u meni samovoljno bitisanje, mijenjajući se u zavisnosti od toga da se zagnjurivao na dno mora nesebičnog ushićenja ili je pak isplivao na površinu.
- Crta se piše u vezama dviju ili više riječi koje nemaju karakter potpune rečenice, i to:
1) kada je drugi član takve veze sa službom imenskog predikata nepotpune rečenice (što pudrazumijeva da je glagol izostavljen), najčešće u naslovima:
- Zvezda i Partizan — domaćini turnira
- Žetva — najpreči zadatak
2) kada je drugi član takve veze sa službom objašnjenja (definicije), jezičkog ekvivalenta:
- kobilica — spojna poluga na ralu
- astronom — zvjezdoznanac
3) kada je drugi član takve veze sa službom označavanja uloge u kojoj se uzima pojam označen prvim članom, njegove karakteristike, svojstva i sl.:
- U svom predavanju govorio je o Jakšiću — slikaru i Jakšiću — pjesniku.
- Igrala su dva kluba — pobratima.
4) kada je drugi član takve veze dviju ili više riječi konkretizacija, objašnjenje teme označene prvim dijelom veze:
- Fudbal — pravila igre (naslov brošure)
- Stanovi — kupoprodaja (oglasna rubrika)
5) kada se označeni pojmovi nalaze u nekoj relaciji (kao saučesnici, srodnici, sistemske jedinice i sl.):
- U ovoj igri je bekovski par Durković — Jusufi.
- Na Jalti je održan trojni sastanak Ruzvelt — Staljin — Čerčil.
- Opisana je loza kneginje Milice: Vratislav — Vratko — Dimitrije — Vukan.
Crta ima službu uobličavanja teksta — da poveća njegovu vizuelnu jasnost i preglednost, pojačavajući ili zamjenjujući one interpunkcijske znakove koji su manje uočljivi.
- Tako se crtom, u tekstu pripovjedačkog stila, zamjenjuju navodnici prilikom pisanja dijaloga i uopšte kada se tuđi tekst (govor neke ličnosti) daje u posebnom stavku (pasusu). U toj službi imamo „navodnu crtu“, koja se piše na početku navoda, i „izvodnu crtu“, od kojih se ova druga na kraju tuđeg teksta piše samo ako iza navoda u istom pasusu slijedi piščevo objašnjenje:
- — Dobro, uzeću ovo, iako mi je malo nelagodno.
- — Dobro, uzeću ovo, iako mi je malo nelagodno — saglasi se momak.
- Crtom se može obilježavati početak manjih pasusa u raščlanjivanju:
- Kosovsko-resavski dijalekat ima dodirnih tačaka sa zetsko-sjeničkim dijalektom; i tako:
— i jedan i drugi imaju relativno arhaičnu akcentuaciju;
— dobro čuvaju aorist i imperfekat;
— imaju, u osnovi, slične razvojne tendencije u sinkretizmu množinskih padeža;
— povezuju ih još neke važne morfološke pojedinosti, kao npr. singularni oblice vila, grabulja itd.
- Crta (iza tačke) može se pisati, radi jasnijeg njihovog uočavanja, i između međusobno nezavisnih jedinica teksta kad se nižu bez prelaska u novi red: između raznih podnaslova, između primjera kojima se nešto ilustruje, između pojedinih elemenata kakvog popisa (riječi, imena i sl.), između naslovnog dijela pasusa i teksta tog pasusa:
- O REPUBLIČKIM INSTITUCIJAMA U SJEDINjENIM DRŽAVAMA. — KAKVI SU IM IZGLEDI DA TRAJU.
