Šljahta
Šljahta je zajednički naziv za čitavu plemićku klasu u Kraljevini Poljskoj i Poljsko-Litvanskoj uniji od 14. do 18. veka.[1]
Značenje uredi
Šljahta je zajednički naziv koji obuhvata sve pripadnike plemstva, od najsiromašnijeg vlastelinčića ("šljahtići") do velikaša ("magnati"), koji su (teoretski) pred zakonom imali ista prava i obaveze.
Poreklo uredi
Plemićka klasa u Poljskoj rasla je uporedo sa rastom države: od unije sa Litvanijom 1569. uključivala je litvansku, belorusku i ukrajinsku vlastelu katoličke, pravoslavne i protestantske vere, pa čak i manji broj Litvanskih Tatara - muslimana. Istaknuti Zaporoški kozaci takođe su dobijali titulu plemića.
Prava i obaveze uredi
Od osnivanja poljske države u 10. veku, glavna obaveza svih plemića bila je vojna služba kralju u zamenu za zemljišne posede. Dok su plemići feudalnog poziva činili glavninu poljske vojske sve do 16. veka, vojnim reformama kralja Stefana Batorija (1576—1586) i uvođenjem profesionalne i najamničke vojske, vojni značaj plemstva u Poljskoj opada.
Sa druge strane, zakonske privilegije plemstva rastu od vremena Kazimira III Velikog (1333—1370), koji u sitnoj vlasteli, okupljenoj u skupštine vojvodina, sejmiće, traži oslonac protiv velikaša ("magnata"). Nakon izumiranja dinastije Pjasta, poljska vlastela je od novog kralja Lajoša Anžujskog 1374. iznudila Privilegije u Košicama, po kojima suverenitet više nije bio u ličnosti kralja, već u svom narodu Poljske (pod kojim se, naravno, podrazumevala vlastela). Tako su velikaši posle kraljeve smrti 1386. izabrali za kralja litvanskog vojvodu Jagela, koji nije imao nikakvog naslednog (pa ni božanskog) prava na presto, već je vladao po pristanku plemića okupljenih u Sejm - skupštinu staleža. Tako je udaren temelj ustavne monarhije u Poljskoj.[2]
Plemićka demokratija uredi
Dok je u početku imao samo savetodavnu ulogu, Sejm je prigrabio zakonodavnu vlast nakon izumiranja dinastije Jagelona: 1573. Sejm je izabrao za kralja francuskog princa Anrija III (vladao samo 13 meseci), koji je prihvatio Anrijeve uredbe (lat. Articula Henriciana), izmenu zakona (lat. correctura iurum) kojom je dopušteno učešće svih plemića u izboru kralja. Anrijevim uredbama bilo je predviđeno da je kralj obavezan da svake treće godine sazove Sejm, na kojem se odluke mogu donositi samo uz jednoglasnu saglasnost predstavnika plemstva. Bio je dovoljan samo jedan glas protiv, da se odluka ne prihvati (lat. liberum veto). Bez odobrenja Sejma kralj nije mogao da objavi rat, zaključi mir, ili mobiliše opšti feudalni poziv (polj. pospolite ruszenie). Ako bi kralj prekršio ove odredbe, plemstvo je bilo oslobođeno obaveze da mu se pokorava. Anrijevim uredbama uveden je u Poljskoj i Litvaniji specifičan oblik monarhije - dvorska demokratija (Fridrih Engels), kojom su do kraja ojačana prava vladajuće feudalne klase, a time potpuno oslabljena centralna vlast.[3]
Reference uredi
- ^ Zamoyski, Adam (1988). The Polish way : a thousand-year history of the Poles and their culture. New York: F. Watts. ISBN 978-0-531-15069-6. OCLC 17824624.
- ^ Zamoyski 1988, str. 43–45. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFZamoyski1988 (help)
- ^ Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija. Beograd: Vojnoizavački zavod. str. 95,tom 7.
Literatura uredi
- Zamoyski, Adam (1988). The Polish way : a thousand-year history of the Poles and their culture. New York: F. Watts. ISBN 978-0-531-15069-6. OCLC 17824624.
