Ljubovijski odred

Ljubovijski odred je odred koji je bio podređen Drinskoj diviziji II poziva u Prvom svetskom ratu.

Veliki rat

Glavni članak: Prvi svetski rat

Posle Balkanskih ratova Srbija se suočila sa novom opasnošću. Velike i brze vojne pobede u ratu protiv Turaka i Bugara, sa značajnim teritorijalnim proširenjem, ekonomskim prosperitetom i razvojem demokratskih institucija u unutrašnjem životu zemlje, snažno su uzdigle međunarodni ugled Srbije, a naročitio među jugoslovenskim podanicima u Austrougarskoj monarhiji, koja im je postala oslonac za nacionalno-oslobodilačku borbu. Bečki vladajući krugovi videli su u tome najveću opasnost za integritet Habzburške monarhije i njenu dominaciju na Balkanskom poluostrvu. Vidovdanski hici Gavrila Principa, kojima je ubio austrougarskog prestolonaslednika i nadvojvodu Franca Ferdinanda, došli su kao dobar izgovor za dugo priželjkivani obračun sa Srbijom, kojoj su 28. jula 1914. godine, objavili rat, i protiv nje uputili kaznenu ekspediciju. Međutim Srbija se nije uplašila, svi njeni građani, ne misleći na žrtve stavili su se pod ratni barjak sa namerom da se suprotstave zločinačkoj monarhiji, i da brane slobodu i nezavisnost svoje otadžbine. Svetsko javno mnjenje stalo je uz Srbiju. Rat Austrougarskoj, Turskoj i Nemačkoj objavile su Francuska, Velika Britanija i Rusija. Tako je započeo prvi veliki svetski sukob tako epohalnih razmera, koji je odneo na milione žrtava – Veliki rat.

Azbukovica u ratu

Na Azbukovicu i ostale severozapadne pogranične krajeve Srbije neprijatelj je izlio sav svoj bes i mržnju već u prvim danima rata. Austrougraska je koncentrisala tri armije protiv Srbije: 2. armiju u Sremu i Banatu, 5. armiju u bosankoj Posavini i 6. armiju u istočnoj Bosni, ali je zbog ulaska Rusije u rat, 2. armija morala da se premesti na istočni front. Poćorek je rešio da napad započne sa Drine. Srbija je bila okružena neprijateljskim i nepouzdanim susedima, izuzev Crne Gore, koja je objavila rat Austrougarskoj i solidarisala se od prvog trenutka. Srpska vojska bila je izmorena u prethodna dva rata, bez dovoljno ratne spreme i naoružanja. Naročito se osećao manjak u pešadijskom naoružanju (nedostajalo je oko 150.000 pušaka), u artiljerijskoj municiji, logorskoj spremi i ličnoj opremi. (Samo prvi poziv dužio je kompletnu uniformu, II poziv bio je prošaran šinjelima i šajkačama, a III poziv i poslednja odbrana u rat su ušli u odelima u kojima su došli od kuće).

Srpska vojska

Srpsku vojsku činile su tri armije i nekoliko isturenih odreda koji su štitili granicu na Drini i Savi. Prvom armijom koja je bila raspoređena na liniji Stari Adžbibegovac – Topola, komandovao je đeneral Petar Bojović; drugom armijom koja je bila koncentrisana na terenu Aranđelovac – Lazarevac, komandovao je đeneral Stepa Stepanović; kod Valjeva je bila treća armija pod komandom đenerala Pavla Jurišića Šturma. Isturene odrede činili su: Užička vojska, pod komandom đenerala Miloša Božanovića, koja je zatvarala pravac Višegrad – Užice; Jadarski četnički odred, dok su Obrenovački, Šabački, Lešnički, Loznički, Ljubovijski odred i odred na Debelom brdu bili podređeni Drinskoj diviziji II poziva, koja je pripadala trećoj armiji đenerala Šturma.

Ljubovijski odred i njegove ratne operacije

Borac Ljubovijskog odreda čuva zarobljene pripadnike „Vražje divizije“, avgust 1914., negde u planinama iznad Ljubovije

Uoči početka operacija Ljubovijskoi odred je bio pod komandom majora Vojislava Voje Kovačevića. Odred je obezbeđivao deo fronta između Gračaničke i Trešnjičke reke, zatvarajući pravac Ljubovija – Proslop – Pecka – Valjevo. Njemu je dodeljen i 1. bataljon 5. pešadijskog puka III poziva sa dve pozicione baterije. Ali, pošto je Štab armije uočio da je za zaštitu tako važnog pravca predviđeno malo trupa, 1. avgusta je odlučeno da u sastav odreda uđu još 3. bataljon 10. šumadijskog puka III poziva i jedna poljska debanžovna baterija. U isto vreme obrazovan je i odred na Debelom brdu (Dopunski bataljon 5. puka), koji je dobio zadatak da zaštiti pravac preko Poćute za Valjevo, i da taj prevoj ni u kom slučaju ne sme napustiti.

Austrougarska 5. armija otpočela je napad 12. avgusta, pre nego što se 6. armija skocentrisala i razvila za borbu, sa ciljem da do 18. avgusta, (rođendan cara Franje), slomi srpsku odbranu u dolini Jadra i u Pocerini, da osvoji Valjevo, i u vezi sa 5. armijom prisili Srbe da se predaju. Glavnina 5. armije napadala je na donjoj Drini, od njenog ušća u Savu do Zvornika, s tim što je 12. brdska brigada upućena u napad protiv Ljubovijskog odreda. Mada je neprijatelj svuda bio nadmoćniji od srpskih zaštitnih odreda, srpske trupe su vešto koristeći zemljište i vrbake oko Drine i na uzastopnim položajima po dubini, uporno branile svoje položaje stvarajući potrebno vreme Vrhovnoj komandi za pregrupisanje i razvoj glavnih snaga za Cersku bitku. Zahvaljujući takvoj borbi, trupe 5. armije su tek 14. avgusta uspele da obrazuju širok mostobran na desnoj obali Drine, kao osnov za prodiranje u dubinu Jadra preko Pocerine. Komandant 9. korpusa 2. autrougarske armije, je tada prešao u Mačvu i izdao naređenje svojim vojnicima izdao naređenje u kojem kaže da je „prema takvom stanovništvu svaka humanost štetna... ko u ovom slučaju bude bio milostiv, taj će najtteže biti kažnjen... razrušiti svaku kuću u kojoj se nađe oružje.. u svakom stanovniku koji se zatekne izvan naseljenog mesta, a naročito u šumi, ne gledati ništa drugo do člana bande. Ove ljude odmah ubijati ako po bilo čemu iѕgledaju sumnjivi...“. Ovaj korpus je zauzeo Šabac, ali ga je Šabački odred zadržao na deset kilometara od njega. Na drugoj strani, na desnom armijskom krilu, 12. brdska brigada, naišla je na izuzetno jak otpor Ljubovijskog odreda, koji je braneći se na nizu uzastopnih položaja, sprečavao brz prodor neprijateljskih snaga, koje su imale zadatak da se probiju prema Peckoji ugroze pozadinu 3. armije.Na osnovu toga komandant autrougarske 5. armije general Libercijus je zaključio da se tamo nalaze krupne srpske snage, pa je naredio da se čitava 42. domobranska „Vražja divizija“ uputi na Ljuboviju i otvori pravac Ljubovija – Krupanj – Pecka, da razdvoji Užičku vojsku od 3. armije, udari u bok i pozadinu srpskih snaga u dolini Jadra. Ljubovijski odred je morao da se povuče ka Proslopu, ali ga odatle nije mogla zbaciti dalje u pozadinu. Dok se Ljubovijski odred bori sa „Vražjom divizijom“ na Proslopu, Vrhovna komanda upućuje 1. i 2. armiju na severozapad ka Iverku i Ceru, gde se sprema odlučujuća bitka. Prva armija je dobila zadatak da Moravsku diviziju II poziva hitno pošalje na Proslop i njom ojača Ljubovijski odred. Pri prvom sudaru 2. armije (Kombinovana divizija, Moravska, Timočka, Šumadijska divizija I poziva, Konjička divizija) sa nepijateljem kod Tekeriša (16. avgusta), presečen je prodor neprijateljske 5 armije, a u naredna tri dana potučeni su 8. i 13. korpus i naterani u sramno bežanje ka Drini. U međuvremenu 9. austrougarski korpus, nastavio je pritisak protiv Šumadijske divizije I poziva i Konjičke divizije u Mačvi, a 42. domobranska je osvojila Krupanj. Đeneral Šturm, ojačava Ljubovijski odred sa 5. pukom II poziva, sa zadatkom da zajedno sa odredom na Debelom brdu napadne 12. brigadu i 42. domobransku diviziju, no Ljubovijski odred je pre dolaska popune uspeo da se zadrži na položajima i krene u protivnapad na neprijatelja. Vražja divizija je počela povlačenje prema Drini, ka pravcu Krupanj – Zvornik. Primetivši povlačenje, major Kovačević prelazi u gonjenje i 24. avgusta 1914. proteruje poslednjeg austrougarskog vojnika sa teritorije Azbukovice. Bio je to kraj prve neprijateljske ofanzive i prva saveznička pobeda u Velikom ratu.

Selo Drlače danas

Neprijatelj je u ovoj ofanzivi imao velike gubitke: 23.000 ljudi, od kojih je zarobljeno preko 4.500 vojnika i oficira, zarobljeno je dosta oružja i opreme, kao i preko 50 artiljerijskih oruđa, dosta artiljerijske municije i pešadijskog naoružanja. Srpska vojska imala je oko 259 poginulih oficira, 16.045 vojnika i podoficira koji su izbačenih iz stroja. Civilne žrtve su bile ogromne na teritoriji Jadra i Mačve, a u selima Azbukovice počinjena su zverstva (u selu Uzovnici, u Berlovinama, Drlačama itd.). U Azbukovačkom srezu stradalo je preko 2.500 ljudi a spaljeno je preko 700 kuća. Pripadnici „Vražje divizije“ spalili su 17 zarobljenih trećepozivaca u potesu Rt, na Bauriću (selo Donja Bukovica, kod Ljubovije), koje su prethodno povezali i zapalili za senom. Svedoci i očevici događaja bili su mladi Petronije Tomić (1897) i Milinko Vasić, (1897), koji su uspeli da se iѕvuku ispod užeta i pobegnu susednom odredu kome su opisali ovajj zverski zločin carske vojske. (Milinko Vasić se priključio Ljubovijskom odredu, bio je nosilac Karađorđeve zvezde, i kasnije je bio rezervni major u Vojsci Kraljevine Jugoslavije).

Odajući priznanje Ljubovijskom odredu, tj. njegovom komandantu majoru Voji Kovačeviću, đeneral Šturm, npisao je da je Kovačević „ razvijao silnu energiju i pokazao se hrabrim do najvećeg požrtvovanja u odbijanju neprijateljske navale sa pravca Ljubovija – Proslop“.

Na dan 6. septembra 1914. godine, Vrhovna komanda je naredila komandantu 3 armije da obrazuje odred pod komandom potpukovnika Petra Mišića, za zaštitu graničnog pojasa od Zvornika do Ljubovije, dok je Ljubovijski odred ostao na položajima između Gračaničke reke i Gornje Trešnjice, sa rezervom na Proslopu, (ddva poziciona topa sa pešačkom zaštitom). Mišićev odred brojao je pet bataljona III poziva i dve pozicione baterije. Prema tako slabom neprijatelju, Austrougari su koncentrisali čitav 16. korpus 6. armije, koji je sa 59 620 ljudi, 78 topova i 54. mitraljeza po snazi za svega 200 ljudi i 10 topova slabiji od čitave treće armije srpske vojske.

Srpska vojska po nagovoru saveznika, izvršila je prodor u Srem, 6. septembra i izbila na južne obronke Fruške gore, oslobodivši Zemun, ujedno u svom napredovanju. Međutim, 8. septembra austrougarska 5. i 6. armija vrše forsiranje Drine, i 12. brigada svom svojom silinom udara na Ljubovijski odred i odred potpukovnika Mišića. Tog 8. septembra vodila se borba na visovima Baurića i Berlovskog brda, gde je Ljubovijski odred imao mnogo gubitaka (vojni sveštenik Ljubovijskog odreda, Vojislav Protić, opojao je na groblju „Popovača“ (selo Berlovine) oko 400 mrtvih, kako je zapisao u svom dnevniku). Baurić je bio izgubljen, a Ljubovijski odred odbačen na Dugo. Potpukovnik Mišić, koji se sa odredom zadržao na položaju Čavići i Oglavak, oko 10 časova obavestio je štab armije o stanju na položaju i tražio pojačanje. Đeneral Šturm je odmah obavestio komandanta Moravske divizije II poziva da odmah pritekne u pomoć Mišiću i preuzme deo njegovog fronta. Oko 13 časova, đeneral Šturm je automobilom iz Krupnja došao na Šanac, gde je bio štab Mišićevog odreda i lično se uverio u stanje na položaju, dao potrebnu logistiku, i u 15 časova se vratio u Krupanj, i sa štabom Moravske divizije krenuo na Jagodnju, gde se polako razvijala jedna od najkrvavijih borbi u 1914. – bitka na Drini. Krvabe borbe su se od 14. do 22. septembra vodile na kotama Mačkov Kamen – Košutnja stopa – Milutinov grob, koje su na dan po više puta prelazile iz ruke u ruku naizmenično srpskoj i austrougarskoj vojsci. Ljubovijski odred uspeo je da se održi na Proslopu i Rožnju, dok su trupe potpukovnika Mišića i Moravske divizije morale da se povuku na krpanjske položaje. Pošto su Dunavska divizija I i II poziva doživele ogromne gubitke, a oko 11 500 ljudi izbačeno iz stroja (Četvrti užički puk izgubio je 10 oficira, od čega 3 komandanta bataljona i komandanta puka, potpukovnik Dušan Purić je poginuo u jurišu; Peti prekobrojni puki izgubio je 3 komandanta bataljona i komanndanta puka, dok je Dunavska divizija I poziva izgubila 118 oficira, od čega 5 komandanta pukova i 17 komandanata bataljona.

Đorđe Đorđević

Za vreme protivofanzive 1. armije oslobođena je Ljubovija. U nju je ušao Ljubovijski odred. Posle povlačenja Dunvske divizije I poziva sa Mačkovog Kamena, Odred je zadržan na svojim starim položajimma na Drini, sa starim zadatkom da zatvara pravac Ljubovija – Pecka, da štiti bok 1. armije i održava vezu sa Užičkom vojskom, koja je prešavši Drinu nastupala u pravcu Srebrenice. Za novog komandanta odreda došao je 19. septembra pukovnik Đorđe Đorđević. Pod njegovu komandu stavljen je 5. oktobra Rudnički četniči odred majora Voje Tankosića. U toku narednih mesec dana, Ljubovijski odred vodi snažne borbe na bosanskoj strani Drine, sve do povlačenja Užičke vojske iz Bosne, a zatim je štitio Ljuboviju i pravac ka Peckoj sve do početka treće neprijateljske ofanzive na Srbiju početkom novembra. Ljubovijski odred, vodio je 6, 7. i 8. novembra žestoke borbe na ljubovijskim položajima sa austrougarskim snagama koje su pokušale da forsiraju Drinu. A kada je neprijatelj, 6. novembra uspeo da pređe Drinu, i uklini se između Stare i Nove Ljubovije, dve čete Petog puka III poziva sa eskadronom konjice izvršile su juriš i posle dvočasovne borbe na nož, proterale neprijatelja iz Ljubovije. Ali pošto se situacija pogoršavala iѕ dana u dan na drugim frontovima širom zemlje, Odred se u naredn atri dana pod borbom povlačio ka Proslopu, gde je pukovnik Đorđević, dobio armijsku zapovest da se Ljubovijski odred ukida, i da se njegove trupe stavljaju pod komandu Dunavske divizije II poziva koja je preuzela njegove položaje.

Time je završena uloga Ljubovijskog odreda, koji se od početka rata (12. avgusta) pa do uvodnih borbi u Kolubarsku bitku (7. novembra), iako sastavljen od raznoraznog ljudstva, pretežno trećepozivaca, sjajno ispunio svoj zadatak zatvarajući pravac Ljubovija – Pecka – Proslop, branio Azbukovicu i štitio levo krilo i pozadinu najpre 3. armije a potom 1. armije. Zahvaljujući hrabrosti i patriotiznu tih junaka, Azbukovčana, Azbukovački srez se u vreme ovih borbi samo u dva kratka maha našao pod okupacijom Austrougarske, a njeno stanovništvo pošto je živelo uѕ samu granicu nije moglo imati predaha ni jednog dana rata. Ono stanovništvo koje nije izginulo u borbama, podnelo je ogromne žrtve pustošenja, paljena i ubijanja tokom tratkotrajne avgustovske i septembarske okupacije.

Stanko Petrović - Ćuprilac

Ljubovijski odred uvek će pamtiti primer hrabrog Stanka Petrovića – Ćuprilca, (1877—1954), iz Berlovina (bivše selo Donja Bukovica, kod Ljubovije), koji je kao komandir karaule na Pašivenoj ćupriji u selu Gornja Trešnjica, pružio neustrašiv otpor domobranima iz 42. „Vražje divizije“. Za osvetu, domobrani su doznali za njegovu porodicu, opkolili selo Berlovine i izvršili ne uzapamćen masakar, pobivši brojne starije žitelje a među njima Stankovog oca Damjana, majku Pavliju, snahu Tomku i njenu malu decu. Kuću su spalili i imanje uništili. Stankova braća Svetislav i Vlajko poginuli su kao borci Ljubovijskog odreda 1914. godine, sin mu Cvijo Petrović (1895) bio je Solunski borac i nosilac Karađorđeve zvezde. U sastavu Ljubovijskog odreda, delovali su i Rade Tadić (1870—1918), predsednik Narodne odbrane i Petar Jevremović (1858—1929), predsednik opštine Ljubovijske, nosilac ordena za hrabrost iz Javorskog rata (1877. godine). Petar je na oltar otadžbine priložio oba sina Miloja (1886—1915), opštinskog kmeta i pisara, i Ristu (1892—1917).