Balkanski pakt (1953)
Balkanski pakt (grč. Βαλκανικό Σύμφωνο, tur. Balkan Paktı) je bio vojno-politički savez koji su činili Jugoslavija, Grčka i Turska.
.png)
Osnovan je Ugovorom o prijateljstvu i saradnji, koji je potpisan 28. februara 1953. godine u Ankari, a stupio na snagu 29. maja 1953. godine, na dan deponovanja poslednjeg ratifikacionog instrumenta kod državnog sekretara za inostrane poslove Jugoslavije, u skladu sa članom X. Ratifikacioni instrumenti deponovani su sledećim redosledom: Jugoslavija – 6. aprila 1953. godine, Grčka – 21. maja 1953. godine i Turska – 29. maja 1953. godine.
Pakt je trebalo da služi kao sredstvo odvraćanja Sovjeta od ekspanzije na Balkan i njime je, pored ostalog, bila predviđena saradnja generalštabova strana ugovornica, u cilju donošenja koordiniranih odluka njihovih vlada po pitanjima odbrane. U trenutku zaključivanja sporazuma, Turska i Grčka bile su članice Organizacije Severnoatlantskog sporazuma (NATO), kome su se priključile istovremeno, 18. februara 1952. godine, dok je Jugoslavija bila socijalistička, nesvrstana zemlja koja će docnije postati osnivačka članica Pokreta nesvrstanih. Balkanski pakt omogućio je Jugoslaviji da se posredno poveže sa NATO po geopolitičkim pitanjima.
Oktobra 1954, Izrael je pokazao izvesno zanimanje za priključivanje savezu, očekujući da će Jugoslavija moći da posreduje pri razvoju egipatsko-izraelskih odnosa,[1] ali mu se ipak nije priključio.[1]
Politička pozadina uredi
Jugoslavija i Sovjetski Savez bili su saveznici po svršetku Drugog svetskog rata, ali je bilateralnu saradnju zaustavio raskol Tito-Staljin. Bojeći se sovjetske invazije, Jugoslavija je brzo zaključila političke i odbrambene sporazume sa zapadnim zemljama. NATO je Jugoslaviju smatrao strateški važnom zemljom, te je i Balkanski pakt primljen kao način da zapadni saveznici dovedu Jugoslaviju u svoju sferu interesa u slučaju sovjetske agresije.
Pakt je potpisan 28. februara 1953. godine. Planirano je da se Jugoslavija neformalno integriše u zapadni sistem odbrane i sistem ekonomske pomoći, imajući u vidu pretnje koje je dobijala iz Moskve.[2]
Postizanje sporazuma uredi
Dogovaranje u pravcu stvaranja Balkanskog pakta započeto je Ankarskim ugovorom iz 1953. kao političkim, a završeno vojnim Ugovorom o savezu, političkoj saradnji i uzajamnoj pomoći, zaključenim 9. avgusta 1954. godine u Bledu.[3] Bledski ugovor imao je 14 članova i njime je bilo predviđeno mirno rešavanje međunarodnih sporova, vojna pomoć svakoj članici za slučaj napada, te pomoć radi održanja i pojačanja njihovih odbrambenih sposobnosti. Države-potpisnice su se saglasile da se njihovi predstavnici sastaju dvaput godišnje do 1974. godine. Ugovorom su ostavljeni na snazi svi raniji sporazumi, uključiv Ugovor prijateljstvu i saradnji, kao i Povelju Ujedinjenih nacija.[4][5]
Učinci uredi
.jpg)
Novi savez je već na samom početku pokazao slabost, iz nekoliko razloga. Na prvom mestu, Josif Staljin umro je nekoliko dana po njegovom stvaranju. Zatim, nova sovjetska vlada na čelu sa Nikitom Hruščovim počela je da ublažava kritike na račun Jugoslavije. Na kraju su komunističke vođe Jugoslavije bile spremnije da napuste otvorenu saradnju sa zapadnim zemljama.
1954. i 1955. godine, jugoslovensko otvaranje prema Sovjetskom Savezu postupno je dovelo do promene odnosa Jugoslavije prema vojnom značaju Balkanskog pakta. Poseta turskog premijera Adnana Menderesa Jugoslaviji maja 1955, svega tri nedelje pre posete Hruščova Titu, pokazala je razlike između jugoslovenskih i turskih pogleda na međunarodnu situaciju. Menderesa je zanimala celokupna oblast saradnje u okvirima Balkanskog pakta, a Jugoslavija je bila nevoljna da preduzme bilo koji postupak koji bi u to vreme mogao izgledati kao davanje dodatnog značaja njegovom vojnom aspektu.
Ubrzo je između Turske i Grčke izbio spor povodom Kipra, dodatno ugrozivši Pakt.
Posle Mađarske revolucije 1956. godine, Tito je pokazao određeno zanimanje za oživljavanje Pakta, ali je njegov pokušaj da posreduje između Turske i Grčke propao zbog njihovog spora oko Kipra.
Balkanski pakt uključio je Jugoslaviju u zapadni sistem odbrane, ojačavši njenu bezbednost i čvršće je povezavši sa Grčkom, ali je stvorio probleme Titu i Savezu komunista Jugoslavije, te posredno pooštrio međunarodne i ideološke sukobe.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b P. Petrović, Vladimir (2005). „"Nastanak" jugoslovensko-egipatskih odnosa” [The "Naissance" of Yugoslav-Egyptian Relations]. Istorija 20. veka. Institute for Contemporary History, Belgrade (1): 111—131.
- ^ Terzic, Milan. „Yugoslavia and the Balkan Pact 1953/1954”. Arhivirano iz originala 2016-03-03. g. Pristupljeno 2014-05-29.
- ^ Terzic, Milan. „Yugoslavia and the Balkan Pact 1953/1954”. Arhivirano iz originala 2016-03-03. g. Pristupljeno 2014-05-29.
- ^ „Ugovor o savezu, političkoj saradnji i vojnoj pomoći između Federativne Narodne Republike Jugoslavije, Kraljevine Grčke i Republike Turske, 1954.”. Međunarodni ugovori Federativne Narodne Republike Jugoslavije. 1. 1955.
- ^ „Treaty of Alliance, Political Cooperation, and Mutual Assistance Between the Turkish Republic, the Kingdom of Greece, and the Federal People's Republic of Yugoslavia (Balkan Pact), August 9, 1954”.
Izvori i literatura uredi
- UGOVOR O PRIJATELjSTVU I SARADNjI IZMEĐU FEDERATIVNE NARODNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE, KRALjEVINE GRČKE I REPUBLIKE TURSKE, 1953 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. mart 2014)
- Ugovor o savezu, političkoj saradnji i uzajamnoj pomoći između Federativne Narodne Republike Jugoslavije, Kraljevine Grčke i Republike Turske,
- Sjedinjene Američke Države i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. jul 2015), Časopis Arhiv - godina II broj 2, 2001
- Jugoslovenska spoljna politika tokom suecke krize i stabilnost Balkanskog pakta 1956–1957 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. jul 2018), Časopis Arhiv - godina VIII, 2007