Bezdanski damast
Bezdanski damast je tekstilni proizvod sa zaštićenim geografskim poreklom.[2] Reč je o specifičnom umeću ručnog tkanja ornamentisanog damasta žakar tehnikom. Bezdanski damast se tka od svile i pamuka isključivo ručno, na mehaničkim razbojima žakard tkanja sa bušenim karticama, koje je davne 1871. u Bezdan doneo Janoš Šmit, umetnički tkač iz Češke.[3]
| Bezdanski damast | |
|---|---|
 Karakteristične šare na damastu | |
| Nematerijalno kulturno nasleđe | |
| Region | Bezdan, Zapadnobački okrug, Vojvodina, Srbija |
| Predlagač | „Novi Dunav“ Bezdan |
| Na osnovu | Prijava za registrovanje geografske oznake |
| Datum upisa | 13.12.2018 |
| Veb sajt | Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije[1] |
Bezdanski damast se nalazi na listi nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.[1]
Istorija uredi
Godine 1801, francuski pronalazač Žozef Mari Žakar patentirao je mehanički tkački razboj, koji je po njemu je nazvan „Žakarova mašina”, odnosno Žakarov razboj. Žakar je potekao iz tkačke porodice i odatle njegova potreba da olakša dugotrajan, dosadan i jednoličan posao tkača. Tako je konstruisao razboj koji za tkanje šara koristi niz bušenih kartica. Bušene kartice služe za kontrolu operacija. Različite kombinacije ubušenja na karticama kreiraju su različite šare i dezene istkanog materijala. Najjednostavnije ponavljajuće šare mogu su da stanu na jednu karticu dok one složenije zahtevaju čitav špil. Bušene kartice su izrađene od prešpan kartona. Kartica je dužine 40 cm i širine 4, 6 ili 8 cm, zavisno od širine razboja. Sašivene su u niz od 250 – 300 komada. Ovaj niz je šema za borduru ili dezen na sredini tkanine.[4] Bušene kartice su u narednom periodu intenzivno korišćenje za automatizaciju različitih postupaka. Žakarov razboj je odigrao značajnu ulogu i u razvoja prvih računara. Ideja da se sistem izgradi i kontroliše korišćenjem bušenih kartica postala je osnova računarskog programiranja.[5]
Razboji na kojima se danas izrađuje Bezdanski damast su autentični, doneti u Bezdan iz Češke, gde su napravljeni krajem 19. veka. Rađeni su ručno, tehnikom zakivanja, lepljenja i čepovanja.[6]
Poveljom carice Marije Terezije 10. aprila 1772. Bezdan je dobio status “slobodne i kraljevske varošice”, značajnu privilegiju koju su njeni žitelji platili 1.010 forinti. Tada je naseobina brojala 400 kuća, a u njoj je, pored poljoprivrednika i ribara, dobre prihode ostvarivao i 51 zanatlija. Među njima je prednjačilo 15 tkača, uskoro i cehovski dobro organizovanih.[7]
Godine 1871. u Bezdan se doselio umetnički tkač Janoš Šmit, koji je ovu tkačku tradiciju unapredio i iz osnova izmenio. Dobivši državnu potporu, sa obavezom da zaposli najmanje 5 novih radnika, on je napustio dotašnji rad sa kudeljom i lanom i prešao na tkanje damasta od uvoznog, specijalno obrađenog lana iz Češke i Engleske. Tkalo se tada najsavremenijom tehnologijom, na Žakarovim razbojima.[7]
Ova tehnologija se, u neizmenjenom stanju, održala do današnjih dana. Danas je bezdanski damast na tržištu tekstila sinonim za ekskluzivno opremanje ugostiteljstva i domaćinstva.[7]
Izrada tkanine uredi
 Izrada svilenog damasta na ručnim razbojima žakard tkanja iz 1871. godine. - YouTube video | |
| Bezdanski damast zaštitni znak koji traje. - YouTube video |
Za tkanje na razboju potrebne su pripreme osnove i potke. Pripremu osnove radi snovač, snovanjem pamučnog prediva. Predivo je mercerizirani, beljeni, češljani i gazirani pamuk. Priprema potke je špulnanje rajon svile, koja je beljeno sjajna ili bojena. Viskozna bojena svila odlikuje se visokom postojanošću boja prema pranju i svetlosti. Dezeni se formiraju pomoću bušenih kartica, prepletanjem osnove i potke. Levom nogom na šamli ili podnoški razboja, dizanjem i spuštanjem, ubacuje se kartica na mehanizam pomoću kojeg se diktira zev razboja, ujedno i dezen. Tkač radom daje oblik i veličinu dezena.[4]
Izrada tkanja je ručna. Tkač sinhronizovanim pokretima obavlja tkanje naizmeničnim radom obe ruke i noge. Levom rukom brdom razboja nabija se gustina niti, desnom rukom trzajem pokreće čunak koji nosi potku levo-desno po širini. Desnom nogom na šamli otvara zev. Levom nogom se diže i spušta šamla koja ubacuje karticu dezena. Šamle ili podnoške su drvene letve, jedna do druge osam komada. Noga klizeći prelazi sa jedne na drugu, svaku treba pritiskom odraditi za prepletaj žakard tkanja. Opisane pokrete treba uraditi 28 puta da bi se otkao jedan centimetar damasta.[4]
Ispod brda razboja nalazi se valjak na koji se namotava otkani damast, sa svakim namotajem se drži osnova zategnuta. Na valjak se može namotavati do 30 m damasta. Nakon toga se iseca i radi se dorada - šivenje i porubljivanje salveta i stolnjaka, šivenje posteljine, ili izrada ažura umesto poruba na salvetama i stolnjacima.[4] Za izradu ovog komada tkanine potrebno je skoro 12 sati. Najbitnije je šodrovanje - spajanje stare i nove osnove. Svaka nit mora se posebno šodrovati, jer ako se pogreši, neće moći kasnije da se tka.[8]
Svaki komad damasta ima svoju celinu atlasnog dela, bordure dezena i sredinu dezena. Dezeni bezdanskog damasta se dele na cvetne, geometrijske, lovačke i glat tkanje. Cvetni dezeni su uglavnom namenjeni opremanju domaćinstva i za izradu poklon garnitura, dok su geometrijski i lovački namenjeni za opremanje ugostiteljskih objekata.[4]
Nematerijalno kulturno nasleđe uredi
Na sesiji Nacionalnog komiteta za nematerijalno kulturno nasleđe, nezavisnog tela formiranog pri Ministarstvu kulture i informisanja, doneta je 13. decembra 2018. godine, odluka da se Bezdanski damast uvrsti u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Republike Srbije.[9]
Značajan doprinos očuvanju elementa nematerijalnog kulturnog nasleđa jeste i kvalitet izvođenja, odnosno održavanje visokih standarda kvaliteta materijala, prvenstveno prediva. Na taj način se postižu puni efekti i u kvalitetu i u trajnosti, kao i estetskoj vrednosti, a po uverenju Nacionalnog komiteta, nesporan je i utisak patine starih vremena. Mašine, alati i pripadajuća oprema, doneti početkom 19. veka u Bezdan, i dalje služe za izradu ove tkanine i uživaju status kulturnog doba pod zaštitom države.[10]
Nacionalni komitet za nematerijalno kulturno nasleđe Republike Srbije na sastanku održanom 13. decembra 2018. godine doneo je odluku o upisu Bezdanskog damasta u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.[1]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b v „LISTA ELEMENATA NEMATERIJALNOG KULTURNOG NASLEĐA REPUBLIKE SRBIJE”. nkns.rs. Pristupljeno 22. 3. 2019.
- ^ „Rešenje o registraciji oznake geografskog porekla "Bezdanski damast"” (PDF). Zvanični sajt. Republika Srbija - Zavod za intelektualnu svojinu. Arhivirano iz originala (PDF) 12. 06. 2020. g. Pristupljeno 23. 3. 2019.
- ^ „Bezdanski damast”. 1000zena.rs. Pristupljeno 22. 3. 2019.
- ^ a b v g d „Tkanje”. bezdanski damast. „Novi Novitet–Dunav” DOO. Pristupljeno 22. 3. 2019.
- ^ Milošević, Divna. „Žozef Mari Žakar” (PDF). ARHIVA SAJTOVA UNIVERZITETSKE BIBLIOTEKE. Univerzitetska biblioteka "Svetozar Marković". Pristupljeno 22. 3. 2019.
- ^ „Oprema”. bezdanski damast. „Novi Novitet–Dunav” DOO. Pristupljeno 22. 3. 2019.
- ^ a b v „Istorijat”. bezdanski damast. „Novi Novitet–Dunav” DOO. Pristupljeno 22. 3. 2019.
- ^ „Bezdanski damast osvojio svetsko tržište”. rts.rs. Pristupljeno 22. 3. 2019.
- ^ „NOVI UPISI U NACIONALNI REGISTAR NEMATERIJALNOG KULTURNOG NASLEĐA”. Pristupljeno 22. 3. 2019.
- ^ „Vertep i Bezdanski damast deo nacionalne baštine”. dnevnik.rs. Pristupljeno 22. 3. 2019.
Spoljašnje veze uredi
- Smiljanić, Tihana. „Priča o damastu - Kako se blizu Sombora ručno tka kvalitet”. PLEZIR. Plezir Magazin. Pristupljeno 23. 3. 2019.
