Википедија

Beogradske biblioteke u Drugom svetskom ratu

Beogradske biblioteke u Drugom svetskom ratu doživele su pored ogromnih razaranja biblotečkog fonda, nametnutu transformaciju i rad u neuslovnim prostorima, što je imalo za cilj da se njihova aktivnost i rad usmeri u korist nacističke i kolaboracionističke propagandne mašinerije, koja je delovala pod uticajem kulturne politike, koja se oslanjala na ideološke postulate nacizma, nacionalizma, ksenofobije i antimodernizma.

Ostaci spaljene knjige u nemačkom bombardovanju Beograda 6. aprila 1941.

Nacionalizam, odnosno uska interpretacija nacionalizma ( kao „sublimisana težnja za povratkom, nazovi izvornom i neukaljanom vrelu srpske duhovnosti”), koji je bio zajedničko obeležje navedenih tema, bio je ideološka osnova na kojoj se temeljila celokupna dirigovana kultura, dakle i celokupna književna produkcija, a time i bibliotekarska aktivnost.

Nije samo siromašna i nametnutna i stalno kontrolisana i cenzurisana, književnost obeležila period Drugog svetskog rata u Beogradu, već je na ta obeležja uticala i devastacija pojedinih kulturnih institucija od nacionalnog značaja, pre svih velikih beogradskih biblioteka, koje su bile riznice pisane reči, ne samo na srpskom već i na drugim jezicima. Gledano u tom kontekstu tužne sudbine beogradskih biblioteka, možda je najprimereniji pokazatelj stanja u kulturi Beograd u periodu rata i okupacije.

I dok je Narodna biblioteka, tokom celog perioda okupacije bila onesposobljena da se bavi svojom izvornom delatnošću, u Beogradu su ovu sudbinu izbegle dve značajnije biblioteke, Gradska biblioteka i Univerzitetska biblioteka, koje su bile u mogućnosti da veći deo rata čitaocima pozajmljuju knjige i periodiku.

Narodna biblioteka uredi

Vidi još: Narodna biblioteka Srbije

Srpsku prestonicu na samom početku okupacije obeležilo je užasno razaranjea Narodne biblioteke u Beogradu, koja je u vazdušnim napadima snaga Luftvafe u noći između 6. i 7. aprila 1941. godine, bila pogođena zapaljivim bombama, što je dovelo do uništenja gotovo celokupnog njenog fonda. U tom zločinačkom aktu nisu stradale samo mnogo decenija sakupljene vredne knjige i druge publikacije, kojih je prema nekim podacima do 1941. godine bilo gotovo 600.000, već i neprocenjivo kulturno blago (stari srpski rukopisi, povelje i dokumenti), celokupna štampa iz perioda između 18. i s početka 20. veka, i nebrojene prepiske, mape i geografske karte.[1]

Šteta koja je bila ogromna i nenadoknadiva, a u njoj je na zgarištu u pepelu završilo oko 350.000 knjiga i oko 500.000 različitih svezaka.[2]

Iako je postupajući prema planu Narodne biblioteka za slučaj rata, njen upravnik Dragoslav Ilić najdragoceniji materijal spremio za transport još 1. aprila 1941. godine, u narednim danima obavešten je od strane Ministarstva prosvete da se evakuacija neće realizovati, zbog tehničkih nemogućnosti.[3] Građa je koliko su uslovi dozvoljavali – skrivena u podrum, koji je bio plitak i od cigala, i nije predstavljalo nikakvu zaštitu za snažne fugaste bombe nacističke Nemačke avijacije, tako da je tokom noći je najveći deo zgrade izgoreo. Tokom prve večeri bombardovanja i narednih dana, tako da je požar tinjao i nije se potpuno ugasio ni tokom naredna tri dana.[4]

 
Ostaci Narodne biblioteke nakon bombardovanje Beograda (1941)
Ko je kriv za stradanje biblioteke?

Tokom jula 1941. u javnosti je pokrenuto pitanje u institucijama i štampi o odgovornosti pojedinaca za stradanje biblioteke i dragocenosti iz njenih fondova, i započeta prvo rasprava a onad i istraga:

Pokušaji obnova Narodne biblioteke uredi

U drugoj polovini 1941. godine prioriteti novih kolaboracionističkih vlasti, posebno onih pojedinaca koji su u novim prilikama odlučivali o kulturnoj politici u Beogradu, bilo je pronalaženje adekvatnog smeštaja za preostali bibliotečki fond, kao i početak obnove, uništenog bibliotečkog fonda.

Iznalaženje adekvatnog smeštaja

Narodna biblioteka je u leto 1941. godine privremeno smeštena u neuslovne prostorije za normalan rad biblioteke u zgradi Ferijalnog saveza u Francuskoj ulici 36.[6] Kako je neadekvatni smeštaj Biblioteke predstavljao sve veći problem, ona nije mogla da primi sve ono što je od knjiga spašeno, niti ono što su građani i druge kulturne i prosvetne institucije kasnije donirale.

Kao jedno od trajnijih rešenja za smeštaj razmatrana je mogućnost da se Narodna biblioteka smesti u zgradu Sokolskog društva „Matica” u Deligradskoj ulici, pri čemu se imalo u vidu da je rad sokolskih udruženja odlukom okupatorskih vlasti bio zabranjen.[7] Ipak, uprkos najavama i obećanjima Dragog Jovanovića da će problem uskoro biti rešen, biblioteka je zatvorila svoja vrata za posetioce.18 U leto 1943. godine okupacione vlasti donele su odluku da se Narodna biblioteka trajno preseli iz Francuske 36 u prostorije Doma „Svetog Save”, u Dušanovoj 13. Kako je pre useljenja zgradu prvo trebalo adaptirati za tu namenu,[8][9] Od ove inicijative se odustalo. 20 iako su uz napor zaposlenih u biblioteci i građana koji su dobrovoljno pritekli u pomoć, skoro celokupan inventar prebačen u novu zgradu, po naređenju nemačke komande prostorije u Dušanovoj ulici morale biti ispražnjene, jer je zgrada rekvirirana za potrebe nemačke vojne sile.21 Knjige su vraćene u privremeni smeštaj u zgradi u Francuskoj ulici, a neki vredniji primerci su deponovani u trezor Narodne banke, zbog straha od savezničkog bombardovanja Beograda.

Obnova bibliotečkog fonda

Preko gradske štampe pokrenuta je aktivnost da se u rad biblioteke i aktivnosti vezane za obnovu književnog fonda uključi celolupna srpska javnost i bogati pojedinci (kojima je predlagano da odvoje materijalna sredstva za zbrinjavanje Narodne biblioteke). I sam (tadašnji) upravnik Biblioteke Dragoslav Ilić preko sredtsva informisanja uputio je molbu i drugim kulturnim institucijama i pojedincima da pomognu Narodnu biblioteku, i da joj poklone duplikate koje poseduju u svojim fondovima ili da doniraju knjige iz svojih privatnih zbirki i kolekcija.[11]

Akcija obnove biblioteke koja je započeta u maju 1941. godine trajala je sve do kraja okupacije, i može se matrati uspešnom.24 Naime veliki broj Beograđana ustupio je biblioteci svoje knjige, novine, časopise, pisma, mape i karte, a to su učinile i brojne institucije kulture i prosvete, druge biblioteke, instituti, fakulteti pri Univerzitetu u Beogradu, brojna predratna udruženja građana, državne institucije i gimnazije i škole.[12] tako da se tokom okupacije broj knjiga i svezaka koje su činile novu zbirku Narodne biblioteke stalno se uvećavao.

Akciju je među prvima podržao komesar Ministarstva prosvete Risto Jojić i mnogi drugi članovi kolaboracionističke uprave, književnici i drugi građani Beograda iz oblast umetnosti i kulture.[13] Tako je u septembru 1941. godine novi fond Narodne biblioteke brojao je više od 40.000 knjiga.[14] Shvatajući da su aktivnosti vezane za obnovu fonda biblioteke predstavljale veoma zgodno propagandno oruđe, u akciju su se uključili svojim poklonima i donacijama brojni kolaboracionistički zvaničnici i članovi nemačkog okupacionog aparata. Tako je npr. predsednik Vlade Milan Nedić poklonio biblioteci dva retka dela srpske srednjevekovne književnosti,[15] ministar prosvete Velibor Jonić nekoliko hiljada knjiga,[16] a Đura Kotur, čelnik Nacionalne službe za obnovu Srbije svetosavsku „Krmčiju”.[17] Među darodavcima se našlo i izdavačko preduzeće „Jugoistok”, izdavačka kuća pod kontrolom nemačkog propagandnog odeljenja u Srbiji, koje je biblioteci poklonilo svoju celokupnu produkciju od 1941. godine, ukupno oko 1.000 naslova.[18]

Gradska biblioteka uredi

Glavni članak: Biblioteka grada Beograda

Gradska biblioteka, danas Biblioteka grada Beograda, počela je sa radom 11. januara 1931. godine. U istom prostoru tada je počeo da radi i Muzej grada, danas Muzej grada Beograda i na taj dan svečano su osvećeni. Ovim činom Beograd dobija modernu gradsku biblioteku koja je u godinama pred rat postala izuzetno značajna kulturno-prosvetna ustanova, sa više hiljada članova i bogatim bibliotečkim fondom. Po ugledu na savremene evropske biblioteke, knjige su sređene prema principima decimalne klasifikacije, organizuju se prvi stručni bibliotekarski kursevi. Iste godine, otvorena je i prva Čitaonica za decu u Jugoslaviji.[19]

Početak rata Biblioteka je dočekala u svom prostoru, u zgradi u ulici Kneginje Ljubice 1, današnjoj Zmaj Jovinoj, koju je za potrebe Biblioteke i Muzeja otkupila Opština, a u koju su se ove institucije uselile u maju 1935. godine.[19] Osim Muzeja kasnije je u sastav biblioteke ušao i Arhiv grada. Muzej se izdvojio 1941. godine, a Arhiv 1947.[20]

U bombardovanju Beograda u aprilu 1941. godine, zgrada u Zmaj-Jovinoj ulici je teško oštećena zapaljivom bombom, nakon čega je stradao velik deo kulturnog blaga koji je bio skladišten u muzeju i biblioteci. Organizovan akcijom zaposlenih i građana najveći deo bibliotečke zbirke je ipak je ostao neoštećen.[21] Tom prilikom u bombardovanju a potom i požaru koji je usledio uništeno je 3.978 a oštećeno 2.708 knjiga.[3]

Nakon preocene štete u maju 1941. godine započeti su radovi na sanaciji objekta biblioteke, kako bi ona što pre bila stavljena u funkciju. Sanacija zgrade okončana je u oktobru 1941. godine i Gradska biblioteka je svečano otpočela sa radom 22. decembra 1941. Tom prilikom organizovane su svečana akademija, izložba starih dokumenta i rukopisa srpskih književnika i umetnika, kao i izložba knjiga, koja je trajala od 22. do 28. decembra 1941.[3]

Iako Muzej nije bio otvoren za javnost tokom ratnih godina, on je nastavio sa aktivnostima, a rad biblioteke se relativno nesmetano odvijao. U toku rata radila je Dečja biblioteka, a za ostale korisnike biblioteka je otvorena početkom 1943. godine[20] i radila je sve do 1944. kada je obustavila rad, zbog straha da bi bibliotečka građa mogla biti uništena u savezničkom bombardovanju grada. Tada je preventivno zajedno sa drugim kulturnim blagom koje je bilo u vlasništvu Muzeja grada Beograda, skladišten i bibliotečki fond u trezor Narodne banke.[3]

U posleratnom izveštaju, od 26. marta 1948. godine, konstatovano je da je Biblioteka u toku rata izgubila 4.226 knjiga.[3]

Univerzitetska biblioteka uredi

Vidi još: Univerzitetska biblioteka „Svetozar Marković“
 
Univerzitetska biblioteka Beograd, pre početka rata

Univerzitetska biblioteka tokom aprilskog bombardovanja Beograda bila je pošteđena većih razaranja. Od detonacija bombi u okolini na zgradi biblioteke samo su popucali prozori a došlo je i do drugih manjih materijalnih šteta, koje se mogla sanirati.[22]

Međutim za rad biblioteke i njenu književnu građu veliki problem bio je taj što su tokom aprila 1941. godine zgradu biblioteke za svoje potrebe koristili pripadnici nemačke vojske. I onda kada su zgradu napustili, zbog njene atraktivne lokacije i reprezentativnog izgleda zgrade, nemačke vojne vlasti u nekoliko navrata pokušali su da se usele u zgradu Univerzitetske biblioteka i koriste je za sopstvene potrebe. Zahvaljujući zaposlenima u biblioteci, Beogradskom Univerziteta i Ministarstvu prosvete, koji su urgirali kod nemačkih vlasti Nemci su odustali od svoje namere.[23]

Kada su Nemci izašli iz zgrade, nakon utvrđene štete na zgradi i uništenja 587 knjiga, otpočelo se sa nužnim popravkama,[24] tako da je u oktobru 1941. godine Univerzitetska biblioteka obnovila rad. U trenutku ponovnog otvaranja biblioteke je raspolagala sa oko 160.000 različitih knjiga, uglavnom stručne literature.

Iako je Univerzitetska biblioteka prvenstveno bila namenjena studentima i profesorima Univerziteta u Beogradu, ona je u periodu okupacije radila i za ostale građane, prvenstveno zbog toga što u tom periodu Narodna biblioteka nije radila.[25] Na osnovu odobrenja Rektora Univerziteta u Beogradu Univerzitetska biblioteka knjige je izdavala i nemačkim vojnicima.[b]

Prema tekstovima objavljenim u beogradskin novinama tokom 1942. i 1943. godine, može se zaključiti da je Univerzitetska biblioteka bila veoma posećena i da je u tom periodu značajno uvećala svoj fond knjiga i časopisa.[27]

Ostale biblioteke u okupiranom Beogradu uredi

Pored tri navedene biblioteka, tokom okupacije radilo je i nekoliko institucija koje su građanima pozajmljivale knjige:

  • Biblioteka Radničke komore
  • Biblioteka Glavnog saveza zemljoradničkih zadruga, koja je u teškim uslovima obnovila rad tokom okupacije.
  • Više pozajmnih biblioteke, i to u posebnim odeljenjima u knjižarama, gde su se na čitanje mogle dobiti knjige koje se nisu nalazile na spiskovima zabranjenih knjiga, od strane okupacionih vlasti.[28]

Značaj Beogardskih biblioteka u ratu uredi

Većina istraživača slaže se da rat i okupacija nisu ugasili strast Beograđana za čitanjem, već se dešavalo upravo suprotno. Čitanje je postalo jedna od omiljenih hobija i kulturnih aktivnosti stanovnika srpske prestonice.[29]

Višegodišnja okupacija u kojoj su Beograđani provodili duge noći pod policijsim časom, kada nisu smeli da izlaze na ulice ili da slušaju radio (koji im je oduziman), primorala ih je da vreme provode u svojim domovima, u čitanju knjige iz sopstvenih ili gradskih biblioteka ili knjiga koje su pozajmljivali od prijatelja i poznanika.

Napomene uredi

  1. ^ Prema glasinama koje su se tokom 1942. godine širile gradom, odnosno prema informacijama i poluinformacijama koje su imali zaposleni u biblioteci, razmatrale su se dve opcije: ili plac na uglu Kraljevog trga (Studentskog trga) i Višnjićeve ulice ili plac na uglu Jugovićeve, Simine i Kapetan Mišine ulice.
  2. ^ Univerzitetska biblioteka izdavala je knjige pripadnicima nemačke vojske, preko majora dr Gerstnera, koji je vodio specijalnu evidenciju i za svaku uzetu knjigu izdavao specijalni revers.[26]

Izvori uredi

  1. ^ J. M., „Narodna biblioteka”, Obnova, br. 11, 17. jul 1941, str. 5
  2. ^ Kreso, Muharem, Njemačka okupaciona uprava u Beogradu 1941–1944, Beograd 1979, str. 42, 135
  3. ^ a b v g d đ e ž Durković-Jakšić, Ljubomir, „O propasti Narodne biblioteke u Beogradu 1941. i sudbini njenih retkosti”, u: Arheografski prilozi, br. 6-7, 1984–1985, str. 8–9.
  4. ^ Durković-Jakšić, Ljubomir, „O propasti Narodne bibli-oteke u Beogradu 1941. i sudbini njenih retkosti”, Arheografski prilozi, br. 6-7, 1984–1985, str. 7–50
  5. ^ Ilić, Dragutin, „Zašto je izgorela Narodna biblioteka”, Obnova, br. 17, 24. jul 1941, str. 5
  6. ^ S., „Narodna biblioteka još nema svoju zgradu!”, Obnova, br. 26, 2. avgust 1941, str. 5
  7. ^ Nepoznati autor, Narodna biblioteka je dobila veliki broj knjiga, ali joj je neophodno potrebna zgrada za smeštaj, „Novo vreme”, br. 50, 6. jul 1941, str. 5
  8. ^ Nepoznati autor, Narodna biblioteka dobila zgradu, „Novo vreme”, br. 669, 6. jun 1943, str. 4;
  9. ^ Nepoznati autor, Obnovljena Narodna biblioteka seli se u dom sv. Save – Dosad je smešteno 10.000 primeraka, „Obnova”, br. 631, 29. jul 1943, str. 4.
  10. ^ Ranković, Dragutin, Svakodnevni život pod okupacijom: iskustvo jednog Beograđanina, Beograd 2011, str. 267.
  11. ^ Nepoznati autor, „Narodna biblioteka može biti obnovljena samo na isti način na koji je i osnovana – Svi Srbi treba da pomognu Narodnu biblioteku prilozima u knjigama”, Novo vreme, br. 4, 19. maj 1941, str. 5
  12. ^ Nepoznati autor, Blagodareći znatnim prilozima Narodna biblioteka polako obnavlja uništenu knjižnicu, Obnova, br. 189, 14. februar 1942, str. 11
  13. ^ Stoimirović-Jovanović, Milan, „Šta je potrebno našoj Narodnoj biblioteci”, Obnova, br. 155, 1. januar 1942, str. 7.
  14. ^ Vujošević, Žarko, Kunstund Denkmalschutz u okupiranom Beogradu, u: Nasleđe, br. 4, 2002, str. 124
  15. ^ I. Đ., Poklon Predsednika vlade Narodnoj biblioteci: Dva stara srpska rukopisa: „Ispovest monaha” iz 13 veka i Teodosijev „Život Sv. Save” iz 16 veka, „Novo vreme”, br. 476, 18. novembar 1942, str. 3;
  16. ^ Nepoznati autor, Ministar prosvete g. Jonić ustupio nekoliko hiljada knjiga Narodnoj biblioteci – Zajedno sa knjigama Narodna biblioteka je dobila i police koje su joj neobično potrebne, Novo vreme, br. 225, 25. januar 1942, str. 5;
  17. ^ Nepoznati autor, Omladina Nacionalne službe poklonila je Narodnoj biblioteci „Krmčiju sv. Save”, Novo vreme, br. 486, 29. novembar 1942, str. 3.
  18. ^ Nepoznati autor, „Jugoistok” za Narodnu biblioteku, Novo vreme, br. 467, 07. novembar 1942, str. 3.
  19. ^ a b Durković Jakšić, Ljubomir (1995). Biblioteka grada Beograda : 1928-1945. Beograd: Biblioteka grada Beograda. ISBN 978-86-7191-022-4. COBISS.SR 93724167
  20. ^ a b Istorija Beograda 3. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti i dr. 1974. COBISS.SR 122258695
  21. ^ Grbić, Dr Miodrag. „Stradanje Muzeja u ratu”. Muzej Grada Beograda. Arhivirano iz originala 11. 01. 2016. g. Pristupljeno 3. 5. 2017. 
  22. ^ Nepoznati autor, „Univerzitetska biblioteka će uskoro otpočeti da radi sa publikom”, Obnova, br. 88, 15. oktobar 1941, str. 4.
  23. ^ Arhiv Univerzitetske biblioteke (AUB), br. 655 od 8. oktobra 1941. godine.
  24. ^ Radosav Marković, Univerzitetska biblioteka u Beogradu: 1921–1945, Beograd 1968, str. 10
  25. ^ Marković, Miloš, „Univerzitetska biblioteka ima 160.000 knjiga iz raznih oblasti”, „Ponedeljak”, br. 20, 15. decembar 1941, str. 3.
  26. ^ Arhiv Univerzitetske biblioteke (AUB), br. 288 od 7. jula 1942.
  27. ^ Marković, Milorad, Univerzitetska biblioteka ima 300.000 naučnih knjiga, Novo vreme, br. 455, 24. oktobar 1942, str. 4
  28. ^ Vasa Čubrilović (ur.), Istorija Beograda 3 , Beograd 1974, str. 431–432.
  29. ^ Trgovčević, Lj., Istorija Srpske književne zadruge ..., str. 99

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Београдске_библиотеке_у_Другом_светском_рату&oldid=26822302”