Википедија

Gama nož

Gama nož je medicinski uređaj iz oblasti radiohirurške tehnologije namenjen za lečenje tumora i drugih procesa na mozgu. Kako se princip rada aparata zasniva na primeni gama zračenja, po njemu se i uređaj zove „gama nož” (iako po svojoj suštini on nije nož-skalpel, već energetski talas). Gama nož jedan je od trenutno boljih uređaja za lečenje teško pristupačnih - inoperabilnih tumora i metastaza na mozgu kao i aneurizmi i drugih anomalija na krvnim sudovima glave i vrata, koji se ne mogu hirurški odstraniti, ili tretirati linearnim akceleratorom.

Gama nož
Klasifikacija i spoljašnji resursi
Specijalnostneurohirurgija

Efekat zračne terapije isti je kao da je bolesnik operisan na klasičan način uz pomoć skalpela, a da pri tome glava (lobanja) nije otvarana. Zračenje okolnog zdravog tkiva mozga je minimalno, a doza koja može da se primeni u jednoj seansi velika, ali i pored toga ona ne uništava zdravo tkivo mozga i ne stvara neželjena dejstva kod bolesnika.[1]

Gama nož omogućava da se bez potrebe za klasičnim hirurškim operacijama, anestezijom ili boravkom bolesnika na odeljenju intenzivne nege, obavi lečenje tumora na mozgu ili vratu, u jednom aktu, jer na mestu tumora obično ostaje samo manji ožiljak. Što omogućava bolesniku da se vrati kući istog dana.[2]

U pojedinim slučajevima, u zavisnosti od stanja i vrste bolesti koja se leči, gama nož može se koristiti bilo kao primarna terapija ili u kombinaciji sa hirurškim metodama. Jedini nedostatak gama noža je taj što nije primenljiv kod svih vrsta tumora (npr primarnih tumora mozga koji su nejasnih granica i tumora većih od 30 milimetara), nepostojanje uređaja u pojedinim zemljama sveta i visoka cena troškova lečenja.[3]

Istorija

uredi

Prva istraživanja, kombinovanom primenom snopa protona i stereotaksičkih uređaja sposobnih da ciljaju žarišta u mozgu, započeli su tokom 1950-ih, švedski profesori Borje Larsson i Gustaf Werner sa Instituta, Univerziteta u Upsali, i Lars Leksell sa Karolinskog Instituta u Stokholmu, Švedska. Od ovog istraživanja ubrzo su odustali jer je postupak bio složen i skup.

 
Lars Leksel, švedski neurohirurg, osnivač radiohirurgije i jedan od pronalazača gama noža

Godine 1967, termin radioneurohirurgija prvi je — kao termin i metod lečenja brojnih tumorskih procesa u lobanjskoj duplji a kasnije i u vratu — u medicinsku praksu uveo švedski neurohirurg Lars Leksel. On je metodu radioneurohirurgije zasnovao na usmeravanju brojnih niskoenergetskih radioaktivnih snopova visokih doza zračenja, samo na obolelo mesto, ne oštećujući pritom zdravo tkivo.

Gama nož kao novu radioneurohiruršku tehnologiju prvi put su primenili 1968. godine švedski istraživači, neurohirurg Lars Leksell (1907—1986) iz Stokholma i radiobiolog Björn Larsson iz Upsale, koristeći kao izvor energije kobalt 60. Na početku razvoja gama nož je imao primenu kod veoma malog broja pacijenata u malom broju centara širom sveta. Kako su prednosti njegove primene bile sve očiglednije, broj indikacija za njegove upotrebe neprestano se uvećavao.

Lider u oblasti primene gama noža u svetu je firma „Elekta” sa sedištem u Stokholmu (i 3.400 radnika zapošljenih širom sveta), čija se tehnološka rešenja u onkologiji i neurohirurgiji koriste u više od 6.000 bolnica i instituta za radioterapiju širom sveta.[5] Oko 70.000 pacijenata podvrgne se operacijama gama nožem ove firme svake godine, a njihova metoda lečenja ima najveću kliničku prihvatljivost u svetu.[6]

Primena gama noža u Srbiji počela je prvi put u Nacionalnom gama centru KCS-a, 2. novembra 2015. godine.

Fizika i osnovni principi rada gama noža

uredi
 
Princip rada gama noža

Osnovni principi fizike na kojima je zasnovana primena gama noža u načelu su ostali isti od njenog začeća. Uređaj koristi kao izvor energije gama zračenje kobalta 60 (60Co), stabilni izotop nikla (60Ni), sa poluživotom raspada 5,26 godina. Kao deo procesa raspada, oslobađa se jedan elektron, energije do 315 keV i emituju dva gama zraka energije 1,17 MeV i 1,33 MeV. Ovako nastalo gama zračenje koristi se za terapijski efekat po kome je uređaj i dobio naziv - „gama nož”.[7]

Sama primena gama noža, zasnovana na gama zračenju, funkcioniše na principima stereotaksije, rendgenske tehnike, koja se koristi za tačnu lokalizaciju zračenja, i time postiže visok nivo preciznosti na, prostoru > 0,3 do 35 milimetara. U tom cilju, na glavu bolesnika se pre početka zračenja, postavlja se stereotaksički ram i iz uz njegovu pomoć definiše referentni koordinatni sistem koji omogućava da se tačke u mozgu, na koje će biti usmeren jedan od 192 snopa fotona, odrede sa visokom preciznošću.

Pre i tokom samog postupka koriste se brojne imidžing (slikovne) metode (kao funkcionalni markeri) kako bi se obezbedilo da lokacije svih značajnih oblasti budu u okviru jasno definisanih odnosa prema stereotaksičkom prostoru. U tom cilju za pravilno planiranje rada gama noža, razvijen je visokosofisticirani kompjuterizovani sistem, uz čiju pomoć se vrši detaljno i precizno usmeravanje snopa i reguliše doza gama zračenja u ciljanom tkivu, i istovremeno štiti od neželjenih posledica na normalno (zdravo) moždano tkivo.

Osnovna načela primene

uredi

U odnosu, na klasični neurohirurški način lečenja tumora i drugih patoloških promena u mozgu, osnovni principi na kojima se zasniva tretmana gama nožem su:

  • Lečenje procesa na teško dostupnim mestima za manuelnu neurohiruršku intervenciju.
  • Lečenje tumorskih proces kod strijih osoba, kod kojih je hirurška intervencija kontraindikovana.
  • Smanjen broj bolesnika za lečenje „otvorenim” operacijama tumora na glavi i vratu.
  • Neželjeni efekti lečenja su retki, između ostalog i zbog smanjene mogućnosti infekcije (sepse) i neželjenih uticaja anestezije, jer se lečenje izvodi bez opšte narkoze (osim kod bolesnika mlađih od 10 godina, kod kojih se intervencija sprovodi u opštoj anesteziji).
  • Veći komfor za bolesnika; koji se mogu vratiti kući dan nakon tretmana, kraći period trajanja oporavka, odsustvo ožiljaka na koži glave i gubitak kose.
  • Brža resocijalizacija bolesnika koji se mogu vratiti redovnim obavezama u kratkom vremenskom periodu, od početka lečenja.
  • Maksimalna zaštita zdravog tkiva mozga, jer je tokom zračenja izloženo minimalnim dozama zračenja, što smanjuje broj neuroloških i mentalnih ispada.
  • Što u poređenju sa radiohirurškom metodom zasnovanoj na primeni linearnog akceleratora, gama nož poseduje veću prostornu preciznost (preko 0,3 mm).[8]

Prednosti

uredi
Prednosti gama noža u odnosu na kibernetski nož[9][10]
Gama nož Kibernetski nož
Lečenje specifičnih tumora i drugih bolesti mozga, glave i vrata Lečenje nespecifičnih tumora mozga
Pozicioniranje snopa zračenja vrši se uz primenu slikovnih prikaza 3D magnetne rezonance i kompjuterizovane tomografije, što obezbeđuje preciznije rezultate lečenje Pozicioniranje snopa zračenja je manje tačno, jer se vrši optičkim navođenjem
U jednoj tački, patološkog procesa, sakuplja se 192 zračna snopa Tretman se sprovodi višestrukim zračenjem
Terapija se završava u toku jedne seanse. Procesi lokalizovani na više mesta mogu se lečiti istog dana Lečenje može biti sprovedeno i u nekoliko dnevnih seansi
Tokom terapije pozicija ciljne tačke zračenja proverava se 10 puta svakih 10 sekundi Tokom terapije pozicija ciljne tačke zračenja proverava se jednom na svakih 10 sekundi

Indikacije za lečenje gama nožem[10]

uredi
Benigni tumori Vestibularni švanomi (neurom akustičnog poremećaja)• Hemangiomblastom • Meningiom • Tumor hipofize • Trigeminalni švanomi • Tumor pinealne žlezde • Kraniofaringiom.
Vaskularni poremećaji Arteriovenozne malformacije (AVM) • Kavernom • Aneurizma Galenove vene.
Maligni tumori Metastaze • Okularni melanom • Astrocitom • Glioblastom • Retki maligni tumor hordom • Hemangiopericitom • Tumor glomusa • Karcinom nazofarinksa
Poremećaji kretanja Parkinsonova bolest • Podrhtavanje • Multipla skleroza.
Funkcionalni poremećaji Trigeminalna neuralgija.• Epilepsija.• Hronični bolovi.
Nepristupačni tumori Tumori mozga koji se nalaze na teško pristupačnim mestima ili tumori koji se nalaze duboko u mozgu.
Ostale indikacije Bolesnici koji iz različitih razloga ne bi podneli klasičnu operaciju (zbog starosne dobi, medicinsko stanje pacijenta, opšteg stanja pacijenta…) • Bolesnici koji odbijaju klasičnu operaciju.

Princip rada gama noža

uredi
Pozicioniranje stereotaksičkog rama i kacige
 
Priprema pacijenta i pozicioniranje gama noža

Pre početka lečenja, kao deo obaveznog postupka, na glavu bolesnika postavlja se privremeni, stereotaksički ram (okvir) težak oko 2 kilograma. Namena rama je da spreči nehotične pokrete bolesnikove glave u toku postupka zračenja, i osigurati najviši nivo tačnosti zračne terapije.[11]

Fiksiranje rama za glavu vrši se sa četiri male igle, veličine hemijske olovke, pre čijeg postavljanja se lokalnom anestezijom obezboli koža na područje uboda igala.

Kako bi se oboleli deo izložio optimalnom dejstvu gama zraka, i u njemu uništile sve maligne ćelije, uz istovremenu zaštitu zdravih ćelija mozga od štetnih uticaja gama zraka, koristi se specijalna kaciga, sa velikim brojem malih otvora kroz koje mogu da prođu tačno usmereni gama zracima ka tkivu koje sadrži obolele ćelije.[2][10]

Neuroradiološko snimanje
 
Neuroradiološko snimanje CT i plan zračenja neurovestibularnog švanoma

Sledeći korak priprema pre upotrebe gama noža je postupak neuroradiološkog snimanja (imidžinga) kako bi se dobile precizne slike lokalizacije (radiogrami) obolelog tkiva u odnosu na ram na glavi.

Tipična neuroradiološko snimanja za obradu podataka su; magnetna rezonantna tomografija i Kompjuterizovana tomografija. U slučaju vaskularnih bolesti, može se izvesti i kompjuterizovana tomografska angiografija.

Stereotaksički ram u toku ovih snimanja i kasnije u toku zračenja, obezbeđuje precizno određivanje referentnih tačka za lokalizaciju bolesnog tkiva, što omogućava da se sa velikom preciznošću sprovede proces lečenja.

Planiranje terapije

Nakon obavljenog neuroradiološkog snimanja, multidisciplinarni tim stručnjaka, obaviće procenu i sačiniti plan lečenja gama nožem. Za izradu plana i programa lečenja koristi se specijalno sačinjen program za kompjutersko planiranje kako bi se što tačnije izračunala granica osetljivosti tkiva koje se zrači i tačna doza zračenja koja će se primeniti u toku terapije. Ovo je posebno značajno kako bi se izvršila blokade pojedinih zona tumora, koje se graniče sa osetljivim strukturama mozga, i time sprečilo bespotrebno (štetno) izlaganje zdravog tkiva zračenju.

Pacijent može da provede vreme tokom ovih postupaka pričajući sa rodbinom ili gledajući televiziju u svom krevetu, imajući u vidu da u zavisnosti od složenosti bolesti, proces planiranja terapije može potrajati i do sat vremena, ali prema potrebi i duže.

Postupak zračenja

Postupak zračenja počinje; postavljanjem bolesnik na kauč aparata, smeštajem glave bolesnika u pravilan položaj i obavljanjem svih potrebnih bezbednosnih provera.

Kada se to završi, članovi tima napuštaju prostoriju, odakle automatski pomeraju bolesnika i postavljaju njegovu glavu u unutrašnjost aparata. Nakon toga lečenje može da počne. Sve vreme trajanja zračenja bolesnik je u stalnom kontaktu sa timom za lečenja preko dvosmernog mikrofon i televizijske slike na monitorima. Za vreme zračenja bolesnik može da sluša muziku po svom izboru preko sistema za komunikaciju.

Postupak zračenja može da traje od 30 minuta do 1 ili 2 časa u zavisnosti od veličine tumora i primenjene doze zračenja, prethodno određenog pažljivim proračunima.

Postupak nakon zračenja

Nakon tretmana bolesnik se izvlači iz aparata i prostorije za zračenje. Sa glave mu se uklanja stereotaksički ram, i umesto njega postavlja privremeni zavoj kako bi se od infekcije zaštitila koža na mestima na kojima su bile ubodene igle za fiksiranje rama na glavi.

Posle kraćeg vremena, istog dana, ili najkasnije sutradan, uz prethodno davanje saveta bolesnik se otpušta kući.

 
Radiogram načinjen spektroskopskim MRI-om bolesnika lečenog gama nožem

Rezultati

uredi

Rezultati lečenja gama nožem se postižu postepeno, u zavisnosti od stanja koje se leči:[12]

Benigni tumori

Kod benignih tumora gama nož utiče na tumorske ćelije tako da se on ne reprodukuju. Tumor se može smanjiti u periodu od 18 meseci do dve godine, tako da je glavni cilj terapije benignih tumora gama nožem da se spreči rast tumora u budućnosti.[12]

Maligni tumori

Nakon terapije kancerozni (maligni) tumori se mogu brže smanjiti (često u roku od nekoliko meseci).[12]

Arteriovenske malformacije (AVM)

Terapija zračenjem uzrokuje zgušnjavanje i zatvaranje abnormalnih krvnih sudova moždanih AVM -a. Ovaj proces može trajati dve godine ili više.[12]

Trigeminalna neuralgija

Lečenje gama nožem stvara leziju koja blokira prenos signala bola duž trigeminalnog nerva. Ublažavanje bolova može potrajati nekoliko meseci.[12]

Vidi još

uredi

Izvori

uredi
  1. ^ Sheehan, Jason; Yen, Chun PO; Steiner, Ladislau (2006). „Gamma Knife surgery–induced meningioma”. Journal of Neurosurgery. 105 (2): 325—329. PMID 17219842. doi:10.3171/jns.2006.105.2.325. 
  2. ^ a b Szeifert G, Levivier M, Kondziolka D, Lunsford D, Brotchi J, Nyáry I. . „Radiosurgery of the brain at the beginning of the 21st century: gamma knife with C-table.”. Orv Hetil. 142 (40): 2181—92. .
  3. ^ Lindquist C, Paddick I. The Leksell Gamma Knife Perfexion and comparisons with its predecessors. Neurosurgery. 2007 Sep;61(3 Suppl):130-40; discussion 140-1.
  4. ^ „World’s 500th Leksell Gamma Knife Radiosurgery System Begins Patient Treatments in Brazil”. Arhivirano iz originala 24. 10. 2015. g. Pristupljeno 03. 11. 2015. 
  5. ^ Radiosurgery, na: elekta.com
  6. ^ „500th Leksell Gamma Knife begins patient treatments in Brazil”. Arhivirano iz originala 06. 05. 2016. g. Pristupljeno 03. 11. 2015. 
  7. ^ Physics and basic principles of the Gamma Knife. U:Overview: History and Technical The Gamma Knife: A Technical Overview Development of the Gamma Knife Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. decembar 2014) The University of Virginia, Lars Leksell Center for Gamma Surgery.
  8. ^ A. Mack, Heinz Czempiel, Hans-Jürg Kreiner, Gerhard Dürr and Berndt Wowra. Quality assurance in stereotactic space. A system test for verifying the accuracy of aim in radiosurgery. Medical Physics. Vol. 29, № 561. Medical Physics (19 March 2002)
  9. ^ Gamma Knife veruss CyberKnife
  10. ^ a b v „Gamma Knife Surgery: What it Treats, How Performed, Risks & Benefits”. Cleveland Clinic (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-01-11. 
  11. ^ Leksell, L (1983-09-01). „Stereotactic radiosurgery.”. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry. 46 (9): 797—803. ISSN 0022-3050. S2CID 19549806. doi:10.1136/jnnp.46.9.797. 
  12. ^ a b v g d „Brain stereotactic radiosurgery - Mayo Clinic”. www.mayoclinic.org. Pristupljeno 2023-01-11. 

Spoljašnje veze

uredi


 Molimo Vas, obratite pažnju na važno upozorenje
u vezi sa temama iz oblasti medicine (zdravlja).
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Гама_нож&oldid=27441527”