Grčki Kiprani

Kiparski Grci ili grčki Kiprani (grčki: Ελληνοκυπριοι, turski: Kıbrıs Rumları) su etničko grčko stanovništvo Kipra i čine najveću etnolingvističku zajednicu na ostrvu. Prema popisu iz 2011. godine, 659.115 ispitanika navelo je svoju grčku etničku pripadnost, što čini skoro 99% od 667.398 građana Kipra i preko 78% od ukupno 840.407 stanovnika oblasti pod kontrolom Republike Kipar. Ove brojke ne uključuju 29.321 građanina Grčke koji borave na Kipru, etničke Grke koji su evidentirani kao državljani drugih zemalja ili stanovništvo Severnog Kipra pod turskom okupacijom.

Većina kiparskih Grka su članovi Kiparske crkve, autokefalne Grčke pravoslavne crkve u okviru šire zajednice pravoslavnog hrišćanstva. Što se tiče Ustava Kipra iz 1960. godine, termin takođe uključuje Maronite, Jermene i katolike Latinske crkve („Latini“), koji su dobili mogućnost da budu uključeni u grčku ili tursku zajednicu i glasali su da se pridruže prvoj zbog zajedničke religije.

Istorija

Kipar je bio deo mikenske civilizacije sa lokalnom proizvodnjom mikenskih vaza koje datiraju iz kasnog heladskog perioda (1400–1050. p. n. e.). Količina ove grnčarije zaključuje da je na ostrvu bilo brojnih mikenskih doseljenika, ako ne i naselja. Arheološki dokazi pokazuju da je naseljavanje Grka počelo nesistematski oko 1400. godine pre nove ere, zatim stalno sa određenim naseljima osnovanim oko 1200 godine pre nove ere. Bliska veza između arkadijskog dijalekta i onih u Pamfiliji i Kipru ukazuje na to da je seoba došla iz Ahaje. Ahajsko pleme je možda bilo izvorno stanovništvo Peloponeza, Pamfilije i Kipra, koje je živelo u ovom poslednjem pre invazije Dorijana, a ne naknadna imigrantska grupa. Ahajci su se naselili među staro stanovništvo, i osnovali Salaminu. Ep Kiprija, koji datira iz 7. veka pre nove ere, možda je nastao na Kipru.

Vizantijska era je duboko oblikovala kulturu kiparskih Grka. Grčko pravoslavno hrišćansko nasleđe koje je dato kiparskim Grcima u ovom periodu održaće se tokom narednih vekova strane dominacije. Pošto Kipar nikada nije bio krajnji cilj bilo koje spoljne ambicije, već je jednostavno potpao pod dominaciju bilo koje sile koja je bila dominantna u istočnom Mediteranu, uništavanje njegove civilizacije nikada nije bilo vojni cilj ili neophodnost. Kiprani su izdržali opresivnu vlast prvo Lizinjanaca, a zatim i Mlečana od 1190-ih do 1570. Kralj Amauri, koji je nasledio svog brata Gi de Lizinjana 1194, bio je posebno netolerantan prema pravoslavnoj crkvi. Zemlja kiparskih Grka prisvojena je za latinske crkve nakon što su osnovane u većim gradovima na ostrvu. Pored toga, ubiranje poreza je takođe bilo deo teškog represivnog odnosa okupatora prema meštanima ostrva, jer su ga sada sprovodile same latinske crkve.

Osmansko osvajanje Kipra 1571. zamenilo je mletačku vlast. Uprkos inherentnom ugnjetavanju stranog potčinjavanja, period osmanske vladavine (1570–1878) imao je mali uticaj na kulturu kiparskih Grka. Osmanlije su težile da upravljaju svojim multikulturalnim carstvom uz pomoć svojih podaničkih mileta, ili verskih zajednica. Milet sistem je omogućio opstanak zajednici kiparskih Grka, kojim je u ime Konstantinopolja upravljao arhiepiskop kiparske crkve. Kiparski Grci su sada mogli da preuzmu kontrolu nad zemljom na kojoj su radili vekovima. Iako je verski tolerantna, osmanska vlast je generalno bila oštra i neefikasna. Patrijarh koji je služio osmanskom sultanu delovao je kao etnarh, ili vođa grčke nacije, i stekao je svetovna ovlašćenja kao rezultat postepenog nefunkcionisanja osmanske vladavine, na primer u presuđivanju pravde i prikupljanju poreza. Turski doseljenici su patili zajedno sa svojim susedima kiparskim Grcima, a ove dve grupe su zajedno pretrpele vekove opresivne vladavine iz Konstantinopolja. Manjina kiparskih Grka prešla je na islam tokom ovog perioda, a istoričari ih ponekad nazivaju „neomuslimanima“.

S leva na desno, tradicionalna nošnja grčkog monaha iz manastira Kikos i hrišćanskih stanovnika Famaguste.

Politički, koncept enozisa (pokret različitih grčkih zajednica koje žive van Grčke za inkorporaciju regiona koje naseljavaju u grčku državu) – postao je važan za pismene kiparske Grke nakon što je Grčka proglasila nezavisnost od Osmanskog carstva 1821. Postepeno se formirao pokret za ostvarenje enozisa, u kojem je Kiparska crkva igrala dominantnu ulogu tokom spora oko Kipra. Tokom perioda britanske kolonijalne vladavine (1878–1960), uspostavljena je efikasna kolonijalna uprava, ali su vlada i obrazovanje upravljani po etničkim linijama, naglašavajući razlike. Na primer, obrazovni sistem je bio organizovan sa dva odbora za obrazovanje, jednim grčkim i jednim turskim, koji su kontrolisali Atina i Istanbul. Rezultirajući grčko-turski obrazovni sistemi naglašavali su jezičke, verske, kulturne i etničke razlike i umanjile tradicionalne veze između dve kiparske zajednice. Dve grupe su ohrabrene da sebe vide kao produžetke svojih matičnih zemalja, što je dovelo do razvoja dve različite nacionalnosti sa antagonističkom lojalnošću.

Značaj religije u zajednici kiparskih Grka je pojačan kada je arhiepiskop kiparske crkve Makarios III izabran za prvog predsednika Republike Kipar 1960. Tokom narednih deceniju i po, enozis je bilo ključno pitanje za kiparskih Grka, i ključni uzrok događaja koji su doveli do državnog udara 1974. godine, koji je podstakao tursku invaziju i okupaciju severnog dela ostrva. Kipar je i danas podeljen, sa dve zajednice skoro potpuno odvojene. Mnogi od onih koji su izgubili svoje domove, zemlju i imanje tokom turske invazije, emigrirali su uglavnom u Veliku Britaniju, SAD, Australiju, Južnu Afriku i Evropu, iako je većina napustila Kipar pre 1974. Danas se procenjuje da 335.000 emigranata kiparskih Grka živi u Velikoj Britaniji. Većina kiparskih Grka u Velikoj Britaniji trenutno živi u Engleskoj; procenjuje se da ih ima oko 3.000 u Velsu i 1.000 u Škotskoj. Do ranih 1990-ih, društvo kiparskih Grka uživalo je visok životni standard. Ekonomska modernizacija stvorila je fleksibilnije i otvorenije društvo i navela kiparske Grke da dele brige i nade drugih sekularizovanih zapadnoevropskih društava. Republika Kipar se pridružila Evropskoj uniji 2004. godine, zvanično predstavljajući celo ostrvo, ali je za sada suspendovana na severnom Kipru koju su okupirali Turci.

Društvo

Etnička pripadnost 1973. godine - zlatno označava zemlju sa kiparskim Grcima, ljubičasta označava enklave kiparskih Turaka, a crvena označava britanske baze.

Mesta označena roze bojom su administrativno naselja Grčkih Kiprana

Prema kiparskom popisu iz 2011. godine, Grka na Kipru ima 659.115. U Grčkoj postoji značajna zajednica Kiprana i ljudi kiparskog porekla. U Atini, zajednica kiparskih Grka broji oko 55.000 ljudi. Postoji i velika dijaspora kiparskih Grka, posebno u Ujedinjenom Kraljevstvu.

Kiparska kuhinja, kao i druga grčka kuhinja, prepoznatljiva je začinima i biljem koji su postali uobičajeni kao rezultat ekstenzivnih trgovinskih veza unutar Osmanskog carstva. Imena mnogih jela odražavala su izvore sastojaka iz mnogih zemalja. Kafići su se raširile širom ostrva u svim većim gradovima i bezbrojnim selima.

Svakodnevni jezik kiparskih Grka je kiparski grčki, dijalekt modernog grčkog. Deli određene karakteristike sa govorom na Kritu, Dodekanezu i Hiosu. Kiparski Grci su uglavnom obrazovani na standardnom modernom grčkom, iako imaju tendenciju da ga govore sa akcentom i čuvaju gramatiku kiparskog grčkog.

Genetika

Studija iz 2017. otkrila je da Kiprani pripadaju širokom i homogenom genetskom domenu, zajedno sa stanovništvom Egejskih ostrva (uključujući Krit), Sicilije i južne Italije, dok kontinentalni deo Grčke, uključujući Peloponez, izgleda kao malo diferenciran, tako što se grupiše sa drugim južnobalkanskim stanovništvom Albanije i Kosova. Studija naziva ovaj poseban genetski domen, „mediteranski genetski kontinuum“.

Studija iz 2017. otkrila je da patrilinearno poreklo i kiparskih Grka i kiparskih Turaka potiče prvenstveno iz jednog lokalnog genskog fonda pre Osmanlija. Učestalost ukupnih haplotipova koje dele[a] kiparski Grci i kiparski Turci je 7-8%, pri čemu analiza pokazuje da nijedan od njih nije pronađen u Turskoj, što ne podržava tursko poreklo za zajedničke haplotipove. Nisu primećeni zajednički haplotipovi između kiparskih Grka i stanovništva kopnenih Turaka, dok je ukupni haplotipovi podeljen između kiparskih Turaka i kopnenih Turaka iznosio 3%. Obe kiparske grupe pokazuju blisku genetsku srodnost sa kalabrijskim (južna Italija) i libanskim patrilinijama. U studiji se navodi da se genetski afinitet između Kalabrijaca i Kiprana može objasniti kao rezultat zajedničkog starogrčkog (ahajskog) genetskog doprinosa, dok se afinitet Libana može objasniti kroz nekoliko migracija koje su se odvijale sa primorskog Levanta na Kipar iz neolita, gvozdenog doba (Feničani) i srednjeg veka (Maroniti i drugi doseljenici Levanta tokom franačke ere). Međutim, autori primećuju da su kalabrijski uzorci korišćeni u analizi bili relativno mali (n = 30 uporednih podataka, n = 74 referentne baze podataka o haplotipovima Y hromozoma) i stoga ove rezultate treba tumačiti s oprezom. Štaviše, od grčke podpopulacije, utvrđeno je da su kritski Grci najbliži Kipranima. U pogledu parnih genetskih razlika, koje ukazuju na dublje zajedničko očevo poreklo od zajedničkih haplotipova, Grci izgledaju genetski bliski Kipranima i jednako udaljeni od kiparskih Grka i Turaka. I kiparski Grci i kiparski Turci imaju slične frekvencije za svoje glavne patrilinearne haplogrupe, sa glavnim subkladama za obe J2a-M410 (23,8% i 20,3%), E-M78 (12,8% i 13,9% ) i G2-P287 (12,5% i 13,7% ). Najveća karakteristika diferencijacije između kiparskih Grka i kopnenih Grka je niska učestalost haplogrupa I, R1a i R1b među prvima, dok je najveća razlika između kiparskih Grka i stanovnika Bliskog istoka mnogo niža učestalost haplogrupe J1 među prvima. Kiparski Grci se takođe razlikuju od kiparskih Turaka u nekim aspektima; Naime, kiparski Turci imaju 5,6% istočno-evroazijskog (verovatno centralnoazijskog/turskog) i 2,1% severnoafričkog patrilinearnog porekla, dok kiparski Grci imaju 0,6% istočnoevroazijskog i nema severnoafričkog patrilinealnog porekla. Arheogenetička studija iz 2017. zaključila je da su i mikenski Grci i Minojci bili genetski blisko povezani, i da su oba blisko povezana, ali ne i identična, sa modernim grčkim populacijama. Fiksacijski indeks (mera diferencijacije populacije usled genetske strukture) između uzorkovanih populacija iz bronzanog doba i današnjih Zapadnih Evroazijaca je procenjen, navodeći da se Mikenci najmanje razlikuju od populacija Grčke, Kipra, Albanije i Italije.

Makarios III

Spiros Kiprianu, predsednik Kipra

Poznati grčki Kiprani

• Epifanije Kiparski
• Teodora
• Jovan V Milostivi
• Ket Stivens
• Ana Visi
• Džordž Majkl

Literatura

• Hill, George (2010). A History of Cyprus. Volume 1 To the Conquest by Richard Lion Heart. Cambridge: Cambridge University Press. str. 210. ISBN 978-1-108-02062-6. 
• Madianou, Mirca (12. 11. 2012). Mediating the Nation. Routledge. str. 40—. ISBN 978-1-136-61105-6. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Quataert, Donald (2005). The Ottoman Empire 1700–1922. Cambridge University Press. ISBN 0-521-83910-6. 
• Winbladh, M.-L., The Origins of The Cypriots. With Scientific Data of Archaeology and Genetics, Galeri Kultur Publishing, Lefkoşa 2020