Dijahronijska lingvistika
Dijahronijska lingvistika (grč. δια što znači kroz, grč. χρόνος što znači vreme) je naučna disciplina koja se bavi izučavanjem istorije jezika.[1] Dijahronijska, odnosno istorijska lingvistika, ima za cilj da:[2] 1) objasni promene tokom vremena u konkretnim jezicima, 2) rekonstruiše praistoriju jezika i odredi njihovu srodnost, prema čemu se oni dalje svrstavaju u jezičke porodice (uporedna lingvistika), 3) postavi opšte teorije o načinima i uzrocima jezičkih promena, 4) objasni istoriju pojedinih govornih zajednica, i 5) izučava istoriju reči, to jest njihovu etimologiju.[3][4][5]
Istorijska lingvistika je zasnovana na uniformitarnom principu,[6][7][8] koji je definisao lingvista Donald Ring kao:[9]
Osim ako ne možemo pokazati značajne promene u uslovima usvajanja i upotrebe jezika između nekog vremena u neuočljivoj prošlosti i sadašnjosti, moramo pretpostaviti da su isti tipovi i distribucije struktura, varijacija, promena itd. postojali u to vreme u prošlosti kao u sadašnjosti.
Istorija i razvoj dijahronijske lingvistike
urediPrvih decenija 19. veka počinje se razvijati istoricizam u jezičkim ispitivanjima, najpre u okviru romanskih studija. Poznavanje latinskog jezika u velikoj meri doprinelo je izučavanju istorijske perspektive. Na početku, istorijska lingvistika je bila u najvećoj meri uporedna lingvistika. Otkriće sanskrita, indoevropskog jezika koji se značajno razlikuje od grčkog i latinskog, najviše je doprinelo stvaranju ove discipline. Prve decenije 19. veka su obeležene istorijskim izučavanjem sličnosti i razlika među jezicima, prvenstveno indoevropskim, dok se interesovanje za neindoevropske jezike javlja tek krajem 19. veka.[10]
Nemac Franc Bop smatra se osnivačem komparativne gramatike. Godine 1816. uporedio je jezičku građu sanskrita sa pojedinim indoevropskim jezicima. Ova godina smatra se zvaničnim početkom komparativnog pristupa u nauci o jeziku, ali i početkom izučavanja lingvistike kao zasebne, samostalne nauke.[10]
Danac Rasmus Kristijan Rask smatra se osnivačem istorijske lingvistike. Kao izvanredan poznavalac germanskih i ugro-finskih jezika, zalagao se za istorijski pristup u proučavanju jezika. Među prvima je ukazivao na pravilan odnos u glasovima germanskih jezika u odnosu na glasove određenih indoevropskih jezika. Primera radi, germanski jezici imaju fonemu f naspram latinskog p, što se, na primer, vidi u reči za oca: na engleskom je father naspram latinskog pater.[10]
Jakob Grim, autor čuvene "Nemačke gramatike", nije se bavio samo izučavanjem nemačkog jezika, već je tvorac uporedne analize odnosa germanskih konsonanata i odgovarajućih konsonanata drugih indoevropskih jezika. Otkrića koja je izneo 1822. godine u drugom izdanju ove gramatike poznata su u lingvistici kao Grimov zakon.[10]
Sredinom 19. veka u nauku o jeziku prodiru uticaji prirodnih nauka, naročito biologije. Teorija evolucije Čarlsa Darvina imala je poseban uticaj na Avgusta Šlajhera, koji je započeo poduhvat rekonstrukcije indoevropskog prajezika. Tvorac je (danas prevaziđene) komparativno-istorijske koncepcije po kojoj je jezik "živ organizam koji se rađa, živi određeni period, daje život mlađem jeziku koji ga smenjuje, i konačno, nestaje". Na taj način, jezik ima svoj životni vek, kao i svoje „genealoško stablo“, te je njegova teorija poznata u lingvistici pod nazivom teorija stabla.[10]
Ključni trenutak u razvoju istorijske lingvistike dogodio se sedamdesetih godina 19. veka sa dolaskom mladogramatičara, grupe lingvista iz Lajpciga. Tek tada je istorijski metod dobio potpunu naučnu sistematičnost. Svoja istraživanja započeli su ispitivanjem glasova. Prvi su izložili principe o potpunoj doslednosti glasovnih promena. Došli su do zaključka da se glasovne promene dešavaju pravilno i dosledno, a smatrali su da izuzeci nastaju tek naknadno, iz psiholoških razloga, podsvesnim izjednačavanjem jezičkih oblika sa drugima u kojima do promene nije došlo.[10]
Do 20. veka, problemi istorijskog razvoja jezika bili su glavna preokupacija lingvistike. Sosirova podela na sinhronijski i dijahronijski pristup u jezičkom proučavanju postavila je temelje savremenih lingvističkih teorija. Pojam sinhronije suprotstavlja se pojmu dijahronije i odnosi se na izučavanje jezičkih pojava u jednom vremenskom preseku, najčešće u sadašnjosti. Dijahronija se, nasuprot tome, bavi pitanjem sukcesivnih faza u jezičkom razvoju. Oba aspekta posmatranja imaju svoje mesto u današnjim istraživanjima u lingvistici.[10]
Srodne lingvističke grane
urediOblasti lingvistike koje su srodne dijahronijskoj lingvistici jesu: komparativna (uporedna) lingvistika, dijalektologija, morfofonologija i etimologija.
Komparativna lingvistika
urediČesto se kao sinonim za dijahronijsku lingvistiku koristi termin komparativna lingvistika, budući da su dodirne tačke među dvema disciplinama brojne. Komparativni pristup je, pre svega, dijahronijski, naročito kada je reč o svrstavanju jezika u određene jezičke porodice. Međutim, sinhronijski aspekat je takođe bitan za komparativnu lingvistiku, pošto se dva ili više jezika mogu porediti u jednom određenom istorijskom razdoblju.[11]
Glavni metod rada počiva, dakle, na poređenju različitih stanja jednog istog jezika ili više jezika koji su potekli od istog prajezika. Uspostavljajući fonetske, morfološke, sintaksičke, leksičke i ređe semantičke veze, komparativna lingvistika utvrđuje stepen srodnosti među jezicima. Najvažnija grana komparativne lingvistike je istorijska fonetika.[11] Naučnici dolaze do značajnih otkrića o istorijskom razvoju jezika upoređujući srodne jezike. Na primeru latinskog glagola plorāre, koji znači plakati, može se pratiti uporedni razvoj grupe glasova na početku reči u različitim romanskim jezicima:
| latinski | francuski | portugalski | španski |
| plorāre | pleurer | chorar | llorar |
Upoređivanjem je pokazano da je ova grupa opstala u francuskom jeziku, dok je u španskom i portugalskom jeziku došlo do palatalizacije.[12]
Komparativni metod nam daje doprinos u rekonstrukciji prajezika, budući da često ne postoje pisana svedočanstva o ovoj davno iščezloj fazi jezičkog razvoja. Ukoliko se u jezicima A, B, V i G, za koje se zna da su srodni, uočavaju iste fonetske, morfološke ili leksičke osobine, onda se sa sigurnošću mogu rekonstruisati određene osobine njihovog pretka. Rekonstruisani oblici u dijahronijskoj lingvistici obeležavaju se zvezdicom (*), koja pokazuje da je reč o pretpostavci, a ne o zabeleženom obliku.[11]
Dijalektologija
urediDijalektologija je naučna disciplina koja proučava dijalekte, jezičke varijetete karakteristične za određenu teritoriju. Proučavanjem dijalekata dobijaju se i saznanja o istorijskom razvoju jezika.
Morfofonologija
urediMorfofonologija je deo gramatike koji proučava i opisuje ponašanje glasova u promeni oblika reči i tvorbi reči.[13][14] Reč je o disciplini koja prirodno povezuje fonologiju, koja proučava glasove u jeziku, sa morfologijom, koja proučava vrste, oblike i građenje reči.[15] Metode i saznanja morfofonologije koriste se u istorijskoj lingvistici.
Etimologija
urediEtimologija je lingvistička disciplina koja proučava poreklo i evoluciju reči. Bavi se razvojem reči od trenutka kada su one ušle u određeni jezik i analizom različitih značenja i oblika koji su se ispoljavali u toku vremena.[15] Etimolozi takođe primenjuju metode uporedne gramatike kako bi rekonstruisali što veći broj oblika davno izumrlih jezika za koje ne postoje neposredna pisana svedočanstva. Na ovaj način, lingvisti prave inferencije, odnosno pretpostavke o korenima reči, čime se uviđaju sličnosti u poreklu danas veoma udaljenih jezika. Jedan od najpoznatijih poduhvata tog tipa jeste rekonstrukcija praindoevropskog jezika.
Reference
uredi- ^ Bynon 1977, str. 1.
- ^ Radford 1999, str. 17–18
- ^ Zuckermann, Ghil'ad (2003). Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1403917232.
- ^ Harper, Douglas. „etymology”. Online Etymology Dictionary.
- ^ ἐτυμολογία, ἔτυμον. Liddell, Henry George; Scott, Robert; A Greek–English Lexicon at the Perseus Project.
- ^ Scott, G. H. (1963). „Uniformitarianism, the uniformity of nature, and paleoecology”. New Zealand Journal of Geology and Geophysics. 6 (4): 510—527. ISSN 0028-8306. doi:10.1080/00288306.1963.10420063
.
- ^ Gordon 2013, str. 79
- ^ Gould 1965, str. 223–228, "The assumption of spatial and temporal invariance of natural laws is by no means unique to geology since it amounts to a warrant for inductive inference which, as Bacon showed nearly four hundred years ago, is the basic mode of reasoning in empirical science. Without assuming this spatial and temporal invariance, we have no basis for extrapolating from the known to the unknown and, therefore, no way of reaching general conclusions from a finite number of observations."
- ^ Ringe, Donald (2009). „The Linguistic Diversity of Aboriginal Europe”. Language Log. Pristupljeno 2020-03-22.
- ^ a b v g d đ e Ivić, Milka (2001). Pravci u lingvistici I. Beograd:: Čigoja štampa. ISBN 978-86-7562-001-3.
- ^ a b v Popović 2014
- ^ Klajn, I. (1987). Istorijska gramatika španskog jezika. Beograd: Naučna knjiga.
- ^ Hayes, Bruce (2009). "Morphophonemic Analysis" Introductory Phonology, pp. 161–185. Blackwell
- ^ Gibbon, Dafydd; Moore, Roger; Winski, Richard (1998). Handbook of Standards and Resources for Spoken Language Systems: Spoken language characterisation (na jeziku: engleski). Berlin; New York: Walter de Gruyter. str. 61—62. ISBN 9783110157345.
- ^ a b Dragićević, R. (2010). Leksikologija srpskog jezika. Beograd: Zavod za udžbenike. ISBN 978-86-17-16957-0.
Literatura
uredi- Klajn, I. (1987). Istorijska gramatika španskog jezika. Beograd: Naučna knjiga.
- Popović, M. (2014). Istorija francuskog jezika. Beograd: Jasen. ISBN 978-86-6293-029-3.
- Ivić, Milka (2001). Pravci u lingvistici I. Beograd: Čigoja štampa. ISBN 978-86-7562-001-3.
- Introduction à la linguistique, Simon Fraser University
- Bynon, Theodora (1977). Historical Linguistics
. Cambridge: Cambridge University Press. str. 1. ISBN 9780521215824. „Historical linguistics.” - Kortmann, Bernd: English Linguistics: Essentials, Anglistik-Amerikanistik, Cornlesen, pp. 37–49
- Radford, Andrew (1999). Linguistics: An Introduction. With co-authors Martin Atkinson, David Britain, Harald Clahsen, Andrew Spencer. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
- Raimo Anttila, Historical and Comparative Linguistics (2nd ed.) (John Benjamins, 1989) ISBN 90-272-3557-0
- Karl Brugmann, Berthold Delbrück, Grundriß der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (1886–1916).
- Theodora Bynon, Historical Linguistics (Cambridge University Press, 1977) ISBN 0-521-29188-7
- Henry M. Hoenigswald, Language change and linguistic reconstruction (Chicago: Univ. of Chicago Press 1960).
- Richard D. Janda and Brian D. Joseph (Eds), The Handbook of Historical Linguistics (Blackwell, 2004) ISBN 1-4051-2747-3
- Roger Lass, Historical linguistics and language change. (Cambridge University Press, 1997) ISBN 0-521-45924-9
- Winfred P. Lehmann, Historical Linguistics: An Introduction (Second Edition) (Holt, 1973) ISBN 0-03-078370-4
- April McMahon, Understanding Language Change (Cambridge University Press, 1994) ISBN 0-521-44665-1
- James Milroy, Linguistic Variation and Change (Blackwell, 1992) ISBN 0-631-14367-X
- A. C. Partridge, Tudor to Augustan English: a Study in Syntax and Style, from Caxton to Johnson, in series, The Language Library, London: A. Deutsch, 1969; 242 p. SBN 233-96092-9
- M.L. Samuels, Linguistic Evolution (Cambridge University Press, 1972) ISBN 0-521-29188-7
- R. L. Trask (ed.), Dictionary of Historical and Comparative Linguistics (Fitzroy Dearborn, 2001) ISBN 1-57958-218-4
- August Schleicher: Compendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen. (Kurzer Abriss der indogermanischen Ursprache, des Altindischen, Altiranischen, Altgriechischen, Altitalischen, Altkeltischen, Altslawischen, Litauischen und Altdeutschen.) (2 vols.) Weimar, H. Boehlau (1861/62); reprinted by Minerva GmbH, Wissenschaftlicher Verlag, ISBN 3-8102-1071-4
- Zuckermann, Ghil'ad (2003). Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew. Palgrave Macmillan. ISBN 1-4039-1723-X.
- Ringe, Donald A. (1992). On Calculating the Factor of Chance in Language Comparison. Philadelphia: American Philosophical Society. ISBN 0-87169-821-8.
- Ringe, Donald (1996). On the Chronology of Sound Changes in Tocharian. Volume 1: From Proto-Indo-European to Proto-Tocharian. New Haven, CT: American Oriental Society. ISBN 0940490803.
- Ringe, Don (2006). From Proto-Indo-European to Proto-Germanic. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-928413-X.
- Ringe, Don (2017) [2006]. From Proto-Indo-European to Proto-Germanic (second izd.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0198792581.
- Ringe, Donald; Eska, Joseph (2013). Historical Linguistics: Toward a Twenty-First Century Reintegration. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521587112.
- Ringe, Don; Taylor, Ann (2014). The Development of Old English. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780199207848.
- Ringe, Don (2018). An Introduction to Grammar for Language Learners. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-42515-5.
- Ringe, Don (2021). A Historical Morphology of English. Edinburgh: Edinburgh University Press. ISBN 9781474459761.
Spoljašnje veze
uredi
Mediji vezani za članak Dijahronijska lingvistika na Vikimedijinoj ostavi
