Efekat pozicije u nizu

Efekat pozicije u nizu je eksperimentalno utvrđen podatak da su razlike u uspešnosti reprodukcije pojedinih stavki u nizu rezultat njihovog položaja u nizu prikazanih stavki. Najverovatnije je da će se najbolje reprodukovati stavke koje su prikazivane na kraju niza, zatim je to nešto manja verovatnoća za stavke na početku, a najmanje u sredini (slobodna reprodukcija).

U zavisnosti gde se nalaze reči koje su brže i lakše zapamćene, efekat pozicije u nizu se može podeliti i na efekat prvenstva i efekat kraja. Geštalistički orijentisani psiholozi to objašnjavaju time što se ovi podaci perceptivno izdvajaju od okoline, koja je manje diferencirana. Ovi efekti se objašnjavaju različitim domenima memorije (kratkotrajna i dugotrajna memorija).

Efekat prvenstva

Efekat prvenstva (ili efekat početka) je u kognitivnoj psihologiji činjenica da se u zadatku slobodne reprodukcije, ljudi bolje sećaju podataka koji su dati na početku, nego u sredini niza. Ovaj nalaz se objašnjava time da su ispitanici imali najviše vremena da ponavljaju upravo te prve podatke u nizu, koji su smešteni u dugotrajnom pamćenju.

Efekat kraja

Efekat kraja se dešava u zadatku slobodne reprodukcije kada se uspešnije reprodukuju stavke sa kraja liste nego iz sredine liste. Ovaj efekat se objašnjava time što su stavke koje su bile izlagane poslednje, vremenski bile najbliže trenutku reprodukcije (još uvek se nalaze u kratkoročnom pamćenju). Ovaj efekat je eksperimentalno potvrđen. Kada se variralo vreme od izlaganja niza do početka reprodukcije, odnosno s povećanjem proteklog vremena nakon izlaganja, uspešnost reprodukcije je opadala.  Naziva se još i efektom recencije.

Funkcije

Da su dva različita mehanizma memorije zadužena za reprodukciju stimulusa sa početka i kraja liste, odgovara i teoriji Glanzer-a, koji je pretpostavio da je za dobru reprodukciju stimulusa sa početka liste zadužena dugotrajna memorija, u kojoj se obnavlja materijal tokom izlaganja drugih stimulusa. Sa druge strane, operativna memorija je zadužena za pamćenje kraja liste, jer je taj materijal najnoviji.

Efekti pozicije u nizu imaju svoju ulogu i u neuropsihologiji. Naime, u nekoliko slučajeva kliničkih studija, dokazano je da su dugotrajna i operativna memorija dva zasebna domena. Operacije čije su posledice bile lezije hipokampusa pacijenata, dovele su i do toga da ti pacijenti nisu bili u stanju da zapamte i da nauče nešto novo, ali su se sećali informacija pre operacije. Kratkotrajna i dugotrajna memorija nisu bile oštećene, već transfer materijala iz jednog memorijskog domena u drugi.

Što se tiče kliničke psihologije, prema grupi istraživača, otkriveno je da su pojedinci sa blagim oštećenjima kognitivnih sposobnosti (MCI) slični ljudima koji imaju Alchajmerovu bolest, jer imaju umanjen efekat početka u slobodnoj reprodukciji stimulusa sa liste. Ovaj umanjen efekat početka se objašnjava nemogućnošću konsolidacije novih informacija u dugotrajnu memoriju, što je jedna od glavnih karakteristika Alchajmerove bolesti.

Efekat prvenstva ima svoj značaj u socijalnoj psihologiji. Naime, pojava da podatak koji smo prvo primili ima privilegovano, najjače dejstvo na formiranje opštog utiska ili stava o nekome. Eksperimentalno je dokazano da prve navedene osobine ličnosti određuju celokupni utisak o toj ličnosti. Efekat prvenstva zato može objasniti i pojavu predrasuda i stereotipa. Dakle, prvobitno stečene, nepotpune iformacije oblikuju stereotip o nekoj grupi ljudi ili pojava, a kasnije se te informacije selektivno biraju i uklapaju u već stvorenu shemu.

Efekat pozicije u nizu se još koristi i u oglašavanju i dizajniranju veb stranica. Pri oglašavanju proizvoda, važno je da se najbitnije informacije postave na prvom i poslednjem mestu, jer će to najverovatnije uticati na odluku kupca. Ovaj efekat koriste mnoge popularne kompanije poput “Nike”, “Electronic Arts” i „Apple“.

Pored ovakvih praktičnih primena efekata pozicija u nizu, naučnici su se fokusirali i na proučavanje kognitivnih funkcija ljudi. Naime, naučnici Unsworth, Brewer i Spillers su otkrili da tokom eksperimenta efekta pozicije u nizu, ispitanici koriste različite strategije prilikom pamćenja stavki. Individualne razlike među ispitanicima su uticale na rezultate eksperimenta. Takođe, ove razlike su povezane sa individualnim kognitivnim sposobnostima, kao što su kapacitet radne memorije, inteligencija i vokabular.