Zanati u pirotskom kraju

Zanati u pirotskom kraju su počeli da se razvijaju na kraju 19. veka pri oslobođenju od Turaka.

Grnčarija iz zbirke Narodnog muzeja u Pirotu

Istorija zanatstva u Pirotu

Još pre oslobođenja od Turaka Pirot je imao razne esnafe. To sve govori o dugoj tradiciji i razvijenosti zanatstva u Pirotu. Zapis iz 1808. godine na ikoni Sv. Stefana u klisarnici stare crkve u Pirotu govori o mutavdžijskom esnafu. Ovaj zapis potvrđuje postojanje zanatlija mutavdžija organizovanih u esnaf već početkom 19. veka.5 Početkom decembra 1835. godine Stefan Stojanović iz Negotina piše Knezu Milošu da je Ranča Đurić zanatom dunđerin iz Pirota sa ženom i dvoje dece u Gurgusovac prebegao.

Neposredno po oslobođenju od Turaka obrazovala se Pirotska uprava, početkom 1878. godine. Njen prvi zadatak je bio da se obezbedi sigurnost stanovništva ovih krajeva, da se omogući neometano kretanje i snabdevanje srpske vojske na ratištima: hranom, municijom i transportnim sredstvima. Uradio se popis zaostale hrane, stoke i nepokretne imovine odbeglih Turaka. Odmah je izvršen popis sela. I pored sve predostrožnosti, na proleće 1878. godine izbila je glad među stanovništvom nišavskih sela.

Pirot je postajao privredno središte oblasti, a veoma se razvijaju prateće delatnosti kao: poljoprivreda, vinogradarstvo, vodeničarstvo i stočarstvo. Posebno se razvija zanatstvo i trgovina koji postaju dominantno zanimanje gradskog, a vremenom i seoskog stanovništva. Krajem 19. veka Pirot postaje grad poznat po svojim zanatlijama, naročito po bojadžijskim, terzijskim, tkačkim, ćurčijskim, kačarskim, saračkim, grnčarskim i mutavdžijskim proizvodima. Pored navedenih zanata Piroćanci su sekli ćerpič, pekli ciglu i ćeramidu. Svoje zanatsko znanje su preneli u Šumadiju. Takođe su pravili ćumur. U to vreme i u Beogradu se pazario ćumur iz pirotskog kraja.

Godine 1881. sud Pirotske opštine šalje Načelstvu Pirotskog okruga spisak slugu i gazdi sa zanimanjima i mestima u čaršiji. Prema tom spisku ima raznih zanatlija i to: šustera, kazandžija, terzija, mumdžija, opančara, puškara, sapundžija, mutavdžija, kovača, grnčara, šnajdera, potkivača, papudžija, samardžija, obućara kačara, ćurčija, zlatara, abadžija, kazandžija i jednog satlera. Sledeće 1882. godine u korist siromašnih učenika pirotske gimnazije daju priloge između ostalih i zanatlije sledećih zanimanja: krojač, obućar, puškar, berberin.

Godina 1891. je značajna za Pirot jer se sastavljaju prvi statistički podaci u Pirotu za 1890. godinu za načelstvo pirotsko. Iz te statistike saznajemo da u Pirotu ima raznih esnafa i veliki broj zanatlija. Na primer u nemešovitom esnafu zanatlija postoji: lončarski, rogožarski, berberski, mutavdžijski, kačarski, kolarski, dunđersko–stolarski, samardžijski, potkivačko–nalbantski, šloserski i kovačko-kazandžijskn zanat. U mešovitom esnafu ima još zanata: ćurčijski, obućarski, terzijski i abadžijski, zlatarsko–kujundžijski i opančarsko–tabački zanat.

U cilju proširenja osnovne delatnosti dva opančara, Đorđević i Savić, udruženi u jednu opančarsku radionicu u Pirotu mole Narodnu skupštinu Srbije za povlasticu uvoza neštavljene kože bez plaćanja carine. Ovu molbu šalju u cilju proširenja svoje osnovne delatnosti. Ova delatnost im je odobrena. Početkom 1893. godine sa više dopisa Načelstvo pirotskog okruga zahteva od ministra privrede da reši dilemu da li da se na vašaru u Pirotu prodaje samo stoka i sirovine, bez zanatskih proizvoda. Ova odluka nailazi na proteste zanatlija u Pirotu pa i šire u Srbiji. Zanatlije smatraju da su prikraćeni za osnovnu delatnost, tj. za prodaju svojih proizvoda na vašarima i sajmovima. Zabranom prodaje na vašaru zanatlije gube znatan dohodak. Pirotski šnajderi se obraćaju ministru narodne privrede 1894. godine sa molbom da ih izdvoji iz opšteg terzijskog esnafa. Oni žele da oforme isključivo svoj šnajderski esnaf. To pravo polažu po 95. članu ustrojstva esnafske uredbe. Na taj način se ukupan broj esnafa u Pirotu uvećava.

Krajem 1899. godine u Pirotu se osniva krojačka zadruga pod nazivom „Pirotska krojačka zadruga“. Na dan osnivanja imala je jedanaest članova, a kasnije joj se pridružilo još četiri zadrugara.

Početak industrijalizacije u Pirotu vezan je za stvaranje Pirotskog industrijskog – električnog društva. U spisku akcionara nalazimo pored ljudi raznih zanimanja iz svih društvenih slojeva i jedan broj zanatlija. Zanatlije akcionari su: lončari, kazandžije, terzije, krojači, ćurčije, obućari i tabadžije. Oni su bili među prvim akcionarima koji su deo svojih slobodnih sredstava uložili u prvi industrijski objekt u Pirotu, a koji spada među prve takve objekte izgrađene u Srbiji početkom 20 veka.

Godine 1912. počinje Prvi balkanski rat. I tokom tog rata u Pirotu radi opančar Svetozar Zdravković. Opančar Zdravković je izradio 25 pari opanaka za vojnike Pirotskog gradskog artiljerijskog odreda, po ukupnoj ceni od 87 dinara i 50 para. Izrađene opanke predao je Crvenom krstu Pirota.

Pirot je bio najviše poznat po zanatima i svojim zanatskim proizvodima. Početkom 20. veka Pirot je imao veći broj zanatlija: abadžije, nalbante–potkivače, drndare, amreldžije, nožare, baruddžije, berbere, brdare, bunardžije, vretenare, voskare, lončare, dogrmadžije, dunđere, dugmedžije, drvodelje, jorgandžije, kamenoresce, kujundžije, kovače, kolare, užare, kazandžije, knjigovesce, kazase, kantardžije, kiridžije, kondurdžije, kapare, kalajdžije, mutavdžije, mumdžije, oštrače, opančare, papudžije, pletare, pintere, rogožare, sarače, samardžije, staklare, sedlare, terzije, tufegdžije, ćerpidžije, kožuhare, ciglare, obućare, šnajdere, štampare. I pored velike raznovrsnosti zanata pirotsko i okolno stanovništvo muče egzistencijalni problemi. Prema objavljenim podacima, oko 1930. godine Pirot ima dosta zanatlija, ali manje na početku 20. veka: 47 terzija, 34 obućara, 32 ćurčije, 24 pekara, 3 poslastičara, 14 kovača, 17 stolara, 9 krojača, 24 opančara, 10 kazandžija, 1 1 berbera, 6 bojadžija, 10 kožara, 3 kolara, 7 bravara, 9 zidara, 4 kačara, 8 sajdžija, 2 sarača, 2 jorgandžije, 3 mutavdžije, i po jednog limara, kujundžiju, zlatara, puškara, voskara, kamenoresca i samardžiju.

Pirotski ćilim u enterijeru (postavka u Etnografskom muzeju u Beogradu)

Najviše zanatskih radnji su počele da se otvaraju u gradskoj četvrti Tijabara koje su kasnije postale prostorna kulturno-istorijska celina.

Rabenovo zdanje

Jedan izuzetno važan dogaćaj u istoriji zanata u Pirotu je podizanje „Rabenovog zdanja“. Taj naziv je i danas često u svakodnevnoj upotrebi. Rabenovo zdanje podignuto je posle oslobođenja od Turaka 1883. godine. Zdanje je podigao jevrejski trgovac, Aron Raben, po kojem je i dobilo ime. Pretpostavlja se da je na tom mestu bio nekad turski han, koji je služio i kao menzulana, za prenoćište putnika, menjanje konja i konjske zaprege. Rabenovo zdanje je bila prva spratna zgrada u Pirotu krajem 19. veka i decenijama će biti jedina takva zgrada. Prizemni deo zgrade je imao prostorije sa dućanima i kafanom. U jednoj prostoriji je dugo godina bila zlatarska radnja. U drugoj je bio salon Angeline, zvane „šnajderka“. U ostalim prostorima je bila smeštena štamparija Isaka S. Beraha i Đošića. Pirotu. Jedno vreme u Rabenovom zdanju je bila smeštena kafana „Srbija“, a nešto kasnije na istom mestu pirotska gimnazija. Gimnazija je zauzimala prizemlje i sprat. Preko trideset godina u tom zdanju je zasedao i pirotski okružni sud, a neko vreme odmah do suda je bilo i poresko odeljenje za Pirotski okrug. Posle Prvog svetskog rata naslednici su prodali Rabenovo zdanje. Prethodno je podeljeno na četiri dela. Jedan deo je kupila Pirotska zanatlijski esnaf.

Pokušaj stvaranja esnafskog doma su omeli nastali ratovi 1913— 1918. godine. Posle završetka Prvog svetskog rata. u decembru 1922. godine, otkupljena je četvrtina zgrade sa placem. Posle obimnih popravki zgrade stare gotovo 40 godina ostvarila se želja pirotskih zanatlija. Prizemni deo je prepravljen za kafanu, a u dvorištu je podignuta nova sala sa binom. Pirotske zanatlije su sada imali kafanu koju su izdavali pod zakup. Od 1925. godine nosi naziv: „Zanatlijski dom“, a kafana je nazvana „Esnaf".

Literatura

• Ranko Barišić, Zanati Pirota i okoline, Pirotski zbornik br. 34, 2009.