Zemljoradnički zakon

Zemljoradnički zakon je naziv za srpski srednjovekovni rukopis iz 14. veka, sastavljen tokom vladavine kralja Milutina, koji je ušao u sastav Dušanove kodifikacije. Reguliše sporove iz agrarne problematike.

Kralj Milutin u Ljeviškoj

Zemljoradnički zakon

Rukopis

Srpski srednjovekovni prevod Zemljoradničkog zakona objavio je 1955. godine Đorđe Radojičić pod naslovom „Srpski rukopis zemljoradničkog zakona“. Rukopis ima ukupno pet listova, odnosno deset stranica (1 list je izgubljen) i nalazi se na samom početku jednog zbornika koji se čuva u manastiru Hilandaru pod brojem 466. Tekst je iskrzan i oštećen vlagom. Za pisanje je korišćen papir sa vodenim znacima „makaze“ i „tri brda“. Pisan je poluustavom 15. veka, srpske redakcije, mešani raško-resavski pravopis. Iskrzanost i vlaga oštetili su tekst 13 članova, pa i sam naslov zakona. Zakon sadrži ukupno 71 član. Numeracija u srpskom prevodu ne poklapa se sa numeracijom grčkog originala koju je priredio Ešberner jer je dva puta došlo do spajanja dva člana u jedan te se stiče da srpski prevod ima dva člana manje, iako su svih 73 članova prevedeni. Radojčić je koristio grčki original, zatim srednjovekovni prevod na ruski jezik kao i savremene prevode grčkog originala na engleski i ruski jezik.

Starosrpski prevod Zemljoradničkog zakonika zauzima prvih 5 od 357 listova hilandarskog „Zbornika pravnih i dogmatskih polemičkih sastava“. Na šestom listu počinje tekst Svetosavskog kanona. U rukopisu nisu saopšteni ni godina ni mesto nastanka što otežava datiranje rukopisa. Međutim, Radojčić je, zahvaljujući vodenim žigovima „makaze“ i „tri brda“ konstatovao da je rukopis nastao između 1426. i 1432. godine kada su ovi žigovi korišćeni. U prilog tome svedoči i sama sadržina rukopisa u kome su kazne za krivična dela izražene u dinarima, a ne u folisima kao u grčkom originalu. Folis je korišćen u Vizantijskom carstvu od ranovizantijskog perioda, a dinar je cirkulisao u srednjovekovnoj Srbiji sve do 1459. godine. Dakle, tekst je nastao početkom druge četvrtine 15. veka, možda par godina posle 1432. godine kada su postojali povoljni uslovi i potreba za prevođenjem ili prepisivanjem Zemljoradničkog zakona.

Period

U istoriografiji se ustalilo mišljenje da je Zemljoradnički zakon donet u doba cara Dušana. Solovjev je dokazao da je on važio i pre njegovog vremena, tačnije od 1299. godine tj. od ženidbe Milutina sa Simonidom. O primeni člana 1. mogu se pronaći i dokazi. On glasi: „Zemljoradniku koji obrađuje zemlju priliči da bude pravedan i da ne preorava brazde suseda“. Svaki grešnik kažnjavan je, po hrišćanskom učenju, na Strašnom sudu. On se u Zemljoradničkom zakonu naziva „otimač brazdi“. Na kompoziciji „Strašnog suda“ u crkvi Bogorodice Ljeviške iz 1307. godine prikazano je kažnjavanje jednog „otimača brazdi“. Ljeviška je živopisana između 1307. i 1313. godine što znači da je već tada primenjivan Zemljoradnički zakon. Scena sa grešnikom prikazana je i u manastiru Gračanica koji je živopisan do 1320/1. godine. Dakle, primena Zemljoradničkog zakona verovatno je došla sa vizantizacijom Srbije po sklapanju mira 1299. godine.

Prevod

O prevodu i prevodiocu Zemljoradničkog zakonika pisao je Đorđe Trifunović. Prevodilac je dobro shvatao grčki jezik, a verovatno zbog agrarne materije ima dosta reči iz narodnog jezika (dimotiki jezik — grčki narodni jezik). Odgovarajuće reči dimotiki jezika prevodilac je zamenjivao rečima u srpskom jeziku koje ih najbliže opisuju. Već je pomenuta promena folisa u dinare. Grčka reč „o akroatai“ prevedena je kao „starinici“, a „mortites“ u „napoličari“.

Sadržaj

U rukopisima Dušanovog zakonika se, pored Skraćene Sintagme Matije Vlastara, obično nalazi i Zakon cara Justinijana. To nije zakon koga je doneo vizantijski car Justinijan (527-565) već kompilacija vizantijskih svetovnih zakona koja obuhvata, pored ostalog, i 13 članova Zemljoradničkog zakona. Do kraja 20. veka sačuvano je preko 120 grčkih rukopisa Zemljoradničkog zakona i više od 20 srpskih rukopisa Justinijanovog zakona. Trinaest članova Justinijanovog zakona preuzeto je iz sadržine Zemljoradničkog zakona.

Zemljoradnički zakonik reguliše sporove iz agrarne problematike. Na prvom mestu su to sporovi između vlasnika volova i pastira koji ih čuvaju, zatim krađe, povrede ili ubistva volova za oranje, ali i štete ukoliko oni popasu tuđe livade. Krivac je morao da nadoknadi štetu u jednostrukom ili dvostrukom iznosu, a povrh toga je i telesno kažnjavan u zavisnosti od krivičnog dela. Najblaža kazna je oduzimanje uloženog rada prilikom obrade tuđeg imanja, a blaže kazne su i bičevanje i batinanje (za krađu zvona sa volova i ovaca, krađu voća, mleka, žita sa njive, pšenice). Maksimalna kazna je 100 udaraca. Ukoliko se krađa ponovi treći put, sledilo je oslepljenje. U teške kazne ubraja se sečenje ruku koje je kažnjenik jedva mogao da preživi (ukoliko neko zakolje tuđeg vola radi mesa, iseče vinovu lozu sa plodom, ako razori tuđu kuću, zapali tuđe seno). Za svaku namernu paljevinu kažnjavalo se spaljivanjem. Vešanjem se kažnjavala noćna krađa ili ispuštanje životinja iz ograde i rob koji često noću krade. Blaža kazna je sečenje jezika ukoliko se neko krivo zaklinje o gubitku ili ranjavanju vola. Ko zapali tuđ vinograd kažnjavao se žigosanjem ruke.

U Zakoniku se od žitarica pominje jedino pšenica, iako se zna da su u Srbiji uzgajani i ovas, psoso, ječam, industrijsko bilje i leguminoze. Najčešće se pominju volovi, svinje, magarci i ovce nešto ređe, a telad, krave, konji i koze uopšte (jer nisu imali ulogu u obradi zemljišta). Konje su uglavnom držali Vlasi (za prenos stvari).

Izvori

• Blagojević, Miloš (1973). Zemljoradnja u srednjovekovnoj Srbiji (1. izd.). Beograd: Istorijski institut. 
• Blagojević, Miloš (2007). Zemljoradnički zakon: Srednjovekovni rukopis. Beograd: SANU.