Istorijski arhiv Beograda

Istorijski arhiv Beograda (IAB) je institucija zadužena za zaštitu arhivske građe na području grada Beograda. Zaštita se sprovodi kod tvorca građe kroz inspekcijski nadzor, a zatim u arhivu, gde se građa sređuje, obrađuje, pruža na korišćenje i prezentuje javnosti (publikacije, izložbe i sl). Ovu funkciju Arhiv obavlja za područje svih 17 opština grada Beograda i vrši nadzor kod 1.656 stvaralaca i imalaca arhivske građe i dokumentarnog materijala iz oblasti uprave, sudstva, prosvete, kulture, socijalne zaštite, zdravstva, privrede, bankarstva, društveno-političkih organizacija i raznih udruženja.

Istorijat

Osnivanje i prve godine

Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije doneo je 20. februara 1945. godine odluku o zaštiti i čuvanju kulturnih spomenika i starina, kojom se predviđalo da se arhive svih državnih ustanova stave pod zaštitu države. Istorijski arhiv Beograda osnovan je 26. septembra 1945. godine prema odluci Izvršnog odbora grada Beograda. Povod za nastanak ove institucije bio je, pre svega, da se zaštiti i sačuva izuzetno značajna građa Zemunskog magistrata, nastala još u XVIII veku. Za taj posao je bio potreban stručnjak koji pored istorije, dobro poznaje i nemački i latinski jezik. Ministarstvo prosvete je poverilo taj posao Lazaru Ćelapu, čije se postavljanje na mesto rukovodioca, a ujedno i jedinog radnika na poslovima sređivanja građe, uzima za početak rada Arhiva.

U najranijem periodu Arhiv je bio u sastavu Biblioteke grada Beograda, da bi 1947. godine nastavio da postoji kao samostalna institucija. Od 1954. godine nalazio se u zgradi bivše Klasne lutrije (ugao Vasine i Zmaj Jovine ulice). Pored Lazara Ćelapa, od značajnijih radnika Arhiva u prvim godinama njegovog postojanja treba izdvojiti i Tanasija Ilića (jednog od najboljih poznavalaca fonda Zemunskog magistrata) i Danicu Gavrilović (jednog od prvih naših međunarodno priznatih stručnjaka za arhivistiku). Istorijski arhiv Beograda je odigrao značajnu ulogu za celu arhivsku službu Srbije i bivše Jugoslavije. Bio je inicijator osnivanja Društva arhivskih radnika Srbije (1955), koje je kroz izdavanje časopisa Arhivski pregled dalo veliki doprinos u edukaciji arhivista u Srbiji.

Nova zgrada i savremena arhivistika

Vremenom su prostorije i depoi u zgradi bivše Klasne lutrije postali tesni, jer je tokom godina Arhiv preuzeo veliki broj fondova. Zbog toga je 1963. napravljen elaborat budućeg namenskog objekta, po projektu Milana Jerkovića. U periodu od 1969. do 1972. godine sazidan je objekat na adresi Palmira Toljatija br. 1 na Novom Beogradu. To je bila prva zgrada u Srbiji namenski izgrađena za potrebe Arhiva. Zgrada je zvanično primljena 16. januara, a svečano otvorena 15. oktobra 1973. godine.

Istorijski arhiv Beograda se uključio u praćenje savremenih tokova arhivistike osnivanjem Centra za informacije 2003. godine. Neki od zadataka Centra su da prati i primenjuje standarde Međunarodnog arhivskog saveta (MAS), zatim da prati preporuke Evropske komisije za zaštitu i čuvanje podataka (ESRA), prati razvoj softvera i vodi računa o nabavci licenciranih softvera značajnih za delatnost Arhiva, vodi računa o nabavci, održavanju i redovnom servisiranju informatičke opreme. Centar za informacije, u saradnji sa odgovarajućim službama Arhiva, razvija informacioni sistem JANUS, koji omogućava formiranje biblioteke elektronskih informativnih sredstava. Krajnji cilj ovog sistema jeste informatički uređen Arhiv koji brzo pruža traženu informaciju i poboljšava rad sa korisnicima. U Istorijskom arhivu Beograda trenutno radi 47 zaposlenih, dve trećine radi na stručnim, a ostali na pratećim poslovima.

Arhivska građa

U Istorijskom arhivu Beograda čuvaju se raznovrsni arhivski fondovi i zbirke koji pružaju značajne podatke za istoriju Beograda i Srbije. U depou površine 2.400 m² smešteno je 13.200 metara arhivske građe. Najstariji pojedinačni dokument koji se čuva u Arhivu je Dijalog Osmanlije i Hrišćanina o vojnopolitičkoj situaciji, iz druge polovine XVI veka, na turskom jeziku. Najstariji fond je Zemunski magistrat, čija građa datira od 1749. godine, kada je Zemun proglašen slobodnim kraljevskim gradom, izuzimanjem iz poseda porodice Šenborn. Građa je uglavnom na nemačkom jeziku.

Najveći fondovi, sa nekoliko stotina metara građe, su: Skupština grada Beograda, Okružni sud za grad Beograd, Uprava grada Beograda, Zemunski magistrat, Kotarski sud u Zemunu, Trgovinska komora u Beogradu. Najviše fondova nastalo je posle 1945. godine, a od onih koji su prispeli poslednjih godina, svakako je najvažniji fond BITEF, kao i sve veći broj legata (Koče Popovića, Vicka Krstulovića, Ivana Đurića, Novaka Novaka, Jovana Ćirilova, Miroljuba Todorovića i dr).

Izdavačka delatnost

Arhiv je objavio oko 50 publikacija, zbornika građe i istorijskih studija. Od najvažnijih treba izdvojiti:

Dubrovačka arhivska građa o Beogradu, I (1950), II (1976), III (1986)
Građa za istoriju Beograda u srednjem veku, I (1951), II (1958)
Građa iz zemunskog arhiva za istoriju Prvog srpskog ustanka, I (1955), II (1961), III (1969)
Turski izvori za istoriju Beograda (1964)
Banjica (1967)
Revolucionarni likovi Beograda, I (1967), II-III (1972), IV (1982)
Beograd u ratu i revoluciji 1941-1945, I (1971), II (1984)
Vodič kroz arhivsku građu Istorijskog arhiva Beograda, I (1984), II (1991)
Uspon Beograda, I (1994), II (2000)
Pedeset godina Istorijskog arhiva Beograda (1995)
Automobil u Beogradu 1918-1941 (2002)
Vekovi Beograda, XVI–XX vek (katalog stalne izložbene postavke) (2003)
Živeti u Beogradu I–VI (2003-2008)
Moderna srpska država (1804–2004). Hronologija (2004)
Čovek u vremenu: 60 godina Istorijskog arhiva Beograda (2005)
BITEF – 40 godina novih pozorišnih tendencija (2007)
Kompjuterizacija i istoriografija (2008)
Logor Banjica / Logoraši/ 1941- 1944 (2009)

Izložbe

Svoju prvu izložbu Arhiv je organizovao 13. novembra 1955. godine u sklopu Nedelje prikupljanja istorisjske građe. Izložba je nosila naziv Beograd kroz arhivska dokumenta 18-19. veka, a autor plakata bio je poznati akademski slikar Đorđe Andrejević Kun. Međutim, skoro pola veka Arhiv nije imao adekvatan izložbeni prostor, a izložbe su uglavnom organizovane povodom bitnih jubileja. Jedna od takvih bila je Borbe za oslobođenje Beograda 1944. godine, koja je organizovana na tridesetogodišnjicu oslobođenja (1974) i bila osmišljena kao putujuća izložba.

Učestalija izložbena aktivnost Arhiva odvija se od 2003. godine i otvaranja Galerije, specijalno namenjene za ovakve prilike. Usvojen je i novi idejni koncept po kome su izložbe organizovane tako da imaju artikulisane problemske, tematske i hronološke segmente priča, koje pružaju ilustrativnu sliku istorije Grada kroz preplitanje uticaja evropskih sila i različitih kultura. U periodu od 2002. do 2015. godine organizovano je preko 20 izložbi:

Beogradski auto-vremeplov (jul 2002)
Vekovi Beograda /XVI - XX vek/ (apr. 2003)
Dunavom kroz vreme (sep. 2003)
Moderna u Beogradu (dec. 2003)
Svetlo i tama – virtuelni Beograd XIX i XX veka (apr. 2004)
Vekovi za pamćenje, vizije za stvaranje (apr. 2004)
Interaktivni Beograd (apr. 2004)
Sačuvati knjigu (okt. 2004)
XX vek – doba ratova, stoleće zlih (dec. 2004)
Nova godina i Božić u Beogradu (dec. 2004)
Čovek u vremenu. 60 godina Istorijskog arhiva Beograda (nov. 2005)
Jedan običan dan (apr. 2006)
Granice (dec. 2006)
Novi Beograd – ili sunce, prostor, zelenilo (apr. 2007)
BITEF – Velike nagrade (sep. 2007)
Kuća Veljković. Istorija porodice – istorija Beograda (sep. 2007)
Studentski protest 1968-2008 (jun 2008)
Logor Banjica – Logoraši (apr. 2009)
Tajne Novog Beograda (apr. 2012)
Verski objekti u Beogradu (nov. 2013)
Beogradski Jevreju – život i Holokaust (jan. 2014)
Arhitektura Moderne na javnim objektima u Beogradu, period 1918–1941 (2014)
Oslobođenje Beograda – sedamdeset godina posle (okt. 2014)
Izložba odlikovanja iz legata Istorijskog arhiva Beograda (okt. 2015)

Rad sa strankama

Godišnje Arhiv poseti oko 5.000 zainteresovanih za naučno istraživanje arhivske građe i izdavanje javnih dokumenata radi regulisanja pravnih i privatno-pravnih potreba (radni staž, imovinsko pravni odnosi...). U Čitaonici omogućeno je korišćenje arhivske i bibliotečke građe Arhiva u naučne, studijske, stručne, publicističke i slične potrebe. Preko Pisarnice omogućeno je korišćenje arhivske građe za potrebe državnih organa i za ostvarivanje prava građana i pravnih lica (za regulisanje radnog odnosa, penzija, socijalnih, porodičnih, imovinsko-pravnih i drugih pitanja). Arhiv za potrebe korisnika kopira, mikrofilmuje, skenira i na drugi način reprodukuje arhivsku građu, na osnovu zahteva podnesenog u Čitaonici ili poštom, odnosno e-mail-om. Pretraga fondova i projektne dokumentacije omogućena je preko internet prezentacije Arhiva.