Википедија

Kapitalni brod

Kapitalni brod (engl. capital ship) je pojam koji opisuje najveći, najjači ili najvažniji ratni brod u sastavu ratne mornarice jedne države.[1][2]

Nosači aviona čine glavne kapitalne brodove većine globalnih flota modernih mornarica.
Bojni brodovi su postali glavni oblik kapitalnih brodova nakon što su jedrenjaci izašli iz upotrebe, i zadržali su taj status do Drugog svetskog rata. Prikazan je nemački SMS Helgoland.
Linijski (bojni) brodovi su bili kapitalni brodovi ere plovidbe. Na slici je španska Santa Ana, veoma veliki brod sa 112 topova.

Pomorska doktrina neke države je često temeljena na upotrebi kapitalnih brodova, a njihova zaštita od neprijateljskog napada predstavlja važan zadatak svih ostalih brodova i mornaričkih resursa.

Klasičan primer kapitalnog broda je linijski brod koji se razvio u 17. veku.[3][4] Njega je sredinom 19. veka nasledila oklopnjača, odnosno bojni brod, da bi u 20. veku status kapitalnog broda dobio nosač aviona, koji ga ima i danas.

Definicija uredi

Pojam kapitalni brod usvojili su Englezi i Holanđani u 17. veku za linijski brod - ratni brod najveće vatrene moći. Pojam se gubi u 18. veku, da bi se ponovo uveo Vašingtonskim ugovorom o ograničenju pomorskog naoružanja iz 1922, za ratni brod deplasmana preko 10.000 t (izuzev nosača aviona), naoružanog topovima kalibra preko 203 mm. Ova definicija kapitalnog broda primenjivala se i u docnijim ugovorima o pomorskom naoružanju (Londonski iz 1939. i 1936). Do Drugog svetskog rata u tu kategoriju ubrajali su se bojni brod i bojni krstaš.[1]

Strateške implikacije uredi

Obično ne postoji formalni kriterijum za klasifikaciju, ali je to koristan koncept u pomorskoj strategiji; na primer, dozvoljava poređenje između relativne mornaričke snage u pozorištu operacija bez potrebe za razmatranjem specifičnih detalja tonaže ili prečnika topova.

Značajan primer za to je Mahanova doktrina,[5][6] koja je primenjena u planiranju odbrane Singapura u Drugom svetskom ratu, gde je Kraljevska mornarica morala da odluči o raspodeli svojih bojnih brodova i bojnih krstaša između Atlantskog i Pacifičkog pozorišta. Mahanovu doktrinu je takođe primenila Japanska carska mornarica, što je dovelo do njenog preventivnog napada na Perl Harbor i bojne brodove Pacifičke flote SAD.[7] Pomorska priroda Pacifičkog teatra operacija, koje se češće naziva Pacifički rat, zahtevala je da Mornarica Sjedinjenih Država uglavnom rasporedi svoje bojne brodove i nosače aviona na Pacifiku. Rat u Evropi je prvenstveno bio kopneni rat; shodno tome, nemačka površinska flota je bila mala, a prateći brodovi korišćeni u bici za Atlantik uglavnom su bili razarači i pratnja razarača za suprotstavljanje pretnji podmornicama.

Doba jedara uredi

Pre pojave mornarice u potpunosti od čelika u kasnom 19. veku, glavni brod tokom Doba jedara se generalno shvatao kao brod koji je prema sistemu ocenjivanja Kraljevske mornarice za linijski brod kao plovilo prvog, drugog, trećeg ili četvrtog stepena:

  • Prvi stepen: 100 ili više topova, obično se nose na tri ili četiri palube. Četvoropalubi su stradali na nemirnom moru, a najniža paluba je retko mogla da puca osim u mirnim uslovima
  • Drugi stepen: 90–98 topova.
  • Treći stepen: 64 do 80 topova (trećerazredni brodovi sa 64 topa bili mali i nisu bili mnogo brojni u bilo kojoj eri).
  • Četvrti stepen: 46 do 60 topova. Do 1756. priznato je da su ovi brodovi suviše slabi da bi mogli da stanu u borbenu liniju, te da su prebačeni na pomoćne dužnosti, iako su takođe služili u plitkom Severnom moru i američkim primorjima gde veći linijski brodovi nisu mogli da plove.

Fregate su bile brodovi petog stepena; šesti stepen su činile male fregate i korvete. Pred kraj Napoleonovih ratova i krajem 19. veka, neke veće i moćnije fregate su klasifikovane kao pripadnici četvrtog stepana.

Bojni brod / bojni krstaš uredi

Termin „kapitalni brod“ je prvi put skovan 1909. godine i formalno definisan u ugovorima o ograničenju iz 1920-ih i 1930-ih u Vašingtonskom pomorskom sporazumu, Londonskom pomorskom ugovoru i Drugom londonskom pomorskom sporazumu. Ovo se uglavnom odnosilo na brodove koji su proizašli iz revolucije drednouta; bojne brodove drednote (takođe prvobitno poznate kao drednoti, a kasnije kao bojni brodovi) i bojne krstarice.[2]

U 20. veku, posebno u Prvom i Drugom svetskom ratu, tipični kapitalni brodovi bi bili bojni brodovi i bojne krstarice. Svi navedeni brodovi su bili sa deplasmanom od blizu 20.000 tona ili teži, sa topovima velikog kalibra i teškom oklopnom zaštitom.

Krstarice, iako su bili važni brodovi, nisu smatrani kapitalnim brodovima. Izuzetak od navedenog u Drugom svetskom ratu bila je krstarica klase Dojčland. Iako je ova klasa bila tehnički slična teškoj krstarici, doduše sporijoj, ali sa znatno težim topovima, neki su ih smatrali kapitalnim brodovima (otuda britanska oznaka „džepni bojni brod”) jer su bili jedna od retkih teških površinskih jedinica Krigsmarine. Američka krstarica klase Aljaska, bojna krstarica holandskog dizajna 1047 i krstarica japanskog dizajna B-65, posebno planirana da se suprotstavi teškim krstaricama koje su gradili njihovi pomorski rivali, opisani su kao „super krstarice“, „velike krstarice“ ili čak „ nesputane krstarice“, pri čemu su neki zagovarali da se čak smatraju i bojnim krstaricama, međutim nikada nisu klasifikovani kao kapitalni brodovi.[8][9]

Tokom Hladnog rata, sovjetska velika raketna krstarica klase Kirov imala je deplasman dovoljno velik da se može takmičiti sa bojnim brodovima i kruzerima iz doba Drugog svetskog rata, što je možda definisalo novi kapitalni brod za to doba. U pogledu tehničkog dizajna, međutim, Kirov je jednostavno velika krstarica sa vođenim projektilima sa nuklearnim pogonom.

Nosač aviona uredi

 
F/A-18 Hornet poleće iz poletne piste modernog nosača aviona

Do kasne 1942. godine su se nosači aviona univerzalno smatrali kapitalnim brodovima. Samo nosači flote pune veličine (bilo da su namenski napravljeni ili pretvoreni iz trupa bojnih brodova/bojnih krstaša) smatrani su kapitalnim brodovima, dok laki nosači (koji često koriste trup krstarica) i prateći nosači (koji često koriste trupove trgovačkih brodova) nisu. Mornarica SAD je bila prisiljena[10][11][12] da se prvenstveno oslanja na svoje nosače aviona nakon što je napad na Perl Harbor potopio ili oštetio osam njenih bojnih brodova Pacifičke flote.

U 21. veku, nosač aviona je poslednji preostali kapitalni brod, sa sposobnošću definisanom dostupnim palubama i avionima po palubi, a ne u topovima i kalibrima. Sjedinjene Države poseduju nadmoć u obe savremene kategorije nosača aviona, posedujući 11 aktivnih supernosača, svaki sposoban da nosi i lansira skoro 100 taktičkih aviona, i devet amfibijskih jurišnih brodova koji su u konfiguraciji „kontrolni brod za more“ ekvivalentni lakim nosačima VSTOL kojima upravljaju drugi narodi.[13]

Nuklearne podmornice uredi

Podmornice sa balističkim projektilima (ili „bumeri“), iako su važni brodovi i slični po tonaži ranim bojnim brodovima, obično se računaju kao deo nacionalnih snaga za nuklearno odvraćanje i ne dele misiju kontrole mora tradicionalnih kapitalnih brodova.[14][15] Ipak, mnoge mornarice, uključujući Kraljevsku mornaricu i Mornaricu Sjedinjenih Država, smatraju ove brodove kapitalnim brodovima i dali su nekima od njih imena koja su se ranije koristila za bojne brodove, npr. Drednot i Vangard.

Imenovanje uredi

Neke mornarice rezervišu posebna imena za svoje kapitalne brodove. Imena rezervisana za kapitalne brodove uključuju šefove država (npr. Bizmark[16]), važna mesta, istorijski važne mornaričke oficire ili admiralitet (npr. De Rajter), istorijske događaje ili objekte (npr. USS Konstitucija[17][18][19]) i tradicionalne nazive (npr. HMS Ark Rojal). Međutim, postoje neki izuzeci od ovog pravila.

Počevši od USS Tekas[20][21] (prvi američki bojni brod), glavni američki brodovi su tradicionalno nazivani po američkim državama.[a] Krstarice se obično nazivaju po američkim teritorijama (npr. krstarice klase Aljaska neposredno pre i tokom Drugog svetskog rata) ili gradovima SAD. Pre i tokom Drugog svetskog rata, Japanska carska mornarica je takođe sledila praksu imenovanja bojnih brodova po provincijama (npr. Jamato[22][23]).

Uprkos njihovom značaju za moderne flote, Američka mornarica nikada nije imenovala nosače aviona po američkim državama. Danas se američki nosači aviona obično nazivaju po političarima i drugim ličnostima istaknutim u istoriji Američke mornarice kao što su Džerald R. Ford i Čester V. Nimic.

Počevši od prve klase podmornica opremljenih sa balističkim projektilima Trident (tj. klase Ohajo[24][25][26]), nazivi država su primenjeni na američke nuklearne podmornice. Prethodne podmornice sa balističkim projektilima (npr. podmornice opremljene raketama Posejdon) nisu bile imenovane po državama. Nakon završetka poslednje podmornice balističkih projektila klase Ohajo, nazivi država su takođe primenjeni na jurišne podmornice (npr. klasa Virdžinija). Ranije jurišne podmornice su obično nazivane po morskim životinjama ili, počevši od klase Los Anđeles, gradovima i mestima.

Napomene uredi

  1. ^ Only one US battleship ever carried a non-state name: USS Kearsarge

Reference uredi

  1. ^ a b Nikola Gažević, Vojna enciklopedija (knjiga 4), Vojnoizdavački zavod, Beograd (1972), str.228
  2. ^ a b Keegan, John (1989). The Price of Admiralty . New York: Viking. str. 276. ISBN 0-670-81416-4. 
  3. ^ Angus Constam & Tony Bryan (2001). British Napoleonic Ship-of-the-Line. Osprey Publishing. ISBN 1-84176-308-X. 
  4. ^ Konstam, Angus (25. 11. 2001). British Napoleonic Ship-of-the-Line – Google Book Search. Bloomsbury USA. ISBN 9781841763088. Pristupljeno 2008-08-02. [mrtva veza]
  5. ^ Martin Motte (1996). „L'epreuve des Faits: ou la Pensee Navale Française face a la Grande Guerre”. Revue Historique des Armées. 2: 97—106. . ISSN 0035-3299.
  6. ^ Brinkley, Alan (2010). „19: From Crisis to Empire”. The Unfinished Nation. Columbia University: McGraw-Hill. str. 499. 
  7. ^ „Welcome to the website of the Force Z Survivors Association”. Forcez-survivors.org.uk. Arhivirano iz originala 2018-10-10. g. Pristupljeno 2011-07-12. 
  8. ^ Chesneau, str. 388
  9. ^ Garzke & Dulin, p. 86; Friedman 1984, p. 288; McLaughlin 2006, p. 104
  10. ^ „ww2pacific.com Pacific Fleet not at Pearl”. Arhivirano iz originala 01. 06. 2017. g. Pristupljeno 30. 12. 2022. 
  11. ^ „ww2pacific.com Pacific Fleet at Pearl”. Arhivirano iz originala 01. 06. 2017. g. Pristupljeno 30. 12. 2022. 
  12. ^ Solarnavigator.net Pearl Harbor
  13. ^ James F. Amos "Gen Amos' speech to Surface Navy Association." Arhivirano januar 17, 2011 na sajtu Wayback Machine
  14. ^ James Kraska; Raul A. Pedrozo (2022). Disruptive Technology and the Law of Naval Warfare. Oxford University Press. str. 139. 
  15. ^ „North Korea fires likely submarine-launched ballistic missile, South Korea says”. Reuters. 2022-05-07. 
  16. ^ Ballard, Robert D. (1990). Bismarck: Germany's Greatest Battleship Gives Up its Secrets. Toronto: Madison Publishing. ISBN 978-0-7858-2205-9. 
  17. ^ „Miscellaneous Photo Index”. www.navsource.org. Pristupljeno 20. 7. 2017. 
  18. ^ Pickering, Timothy (14 March 1795). Letter to George Washington. Founders Online, National Archives. Retrieved 25 September 2019
  19. ^ Brodine, Charles E.; Crawford, Michael J.; Hughes, Christine F. (2007). Ironsides! the Ship, the Men and the Wars of the USS Constitution (na jeziku: engleski). Fireship Press. str. 8. ISBN 9781934757147. 
  20. ^ Allen, Francis J. (1993). „"Old Hoodoo": The Story of the U.S.S. Texas”. Warship International. Toledo, Ohio: International Naval Research Organization. XXX (3): 226—256. ISSN 0043-0374. 
  21. ^ Reilly, John C.; Scheina, Robert L. (1980). American Battleships 1896–1923: Predreadnought Design and Construction. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. ISBN 978-0-87021-524-7. 
  22. ^ Spurr, Russell (1981). A Glorious Way to Die: The Kamikaze Mission of the Battleship Yamato, April 1945. Newmarket Press. ISBN 0-937858-00-5. 
  23. ^ Muir, Malcolm (oktobar 1990). „Rearming in a Vacuum: United States Navy Intelligence and the Japanese Capital Ship Threat, 1936–1945”. The Journal of Military History. 54 (4): 485. JSTOR 1986067. doi:10.2307/1986067. 
  24. ^ „New U.S. Navy Nuclear Sub Class to Be Named for D.C.”. 28. 7. 2016. Arhivirano iz originala 30. 7. 2016. g. Pristupljeno 4. 8. 2016. 
  25. ^ „941 Typhoon”. Federation of American Scientists. Fas.org. 25. 8. 2000. Arhivirano iz originala 11. 8. 2011. g. Pristupljeno 27. 1. 2012. 
  26. ^ „935 Borei”. Federation of American Scientists. Fas.org. 13. 7. 2000. Arhivirano iz originala 19. 1. 2012. g. Pristupljeno 27. 1. 2012. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Kapitalni brod na Vikimedijinoj ostavi.


Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Капитални_брод&oldid=27550763”