Karlovački generalat
Karlovački generalat (nem. Karlstädter Generalat) je bio pogranična vojno-upravna oblast Habzburške monarhije na područjima između reke Kupe i Jadranskog mora. Uspostavljanje vojno-krajiškog uređenja na tim prostorima započelo je tokom 16. veka, a konačan oblik vojne uprave ustalio se nakon 1578. godine, za vreme vladavine unutrašnjo-austrijskog nadvojvode Karla Habzburškog, kome je bila poverena odbrana južnih habzburških oblasti od prodora Turaka. Novoizgrađni utvrđeni grad Karlovac postao je središte generalske uprave, te je stoga i čitav generalat prozvan Karlovačkim, dok je i susedna vojno-krajiška oblast na severu, po svom središtu u utvrđenom gradu Varaždinu prozvana Varaždinskim generalatom. Oba krajiška generalata bila su podređena Ratnom savetu, koji je zasedao u austrijskom gradu Gracu. Karlovački generalat je 1786. godine objedinjen sa susednim vojnim oblastima, čime je započet proces stvaranja proširene Hrvatske vojne krajine.[1][2]
| Karlovački generalat Karlstädter Generalat | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 16. vek—1786. | |||||||||||||
| Zemlja |  Habzburška monarhija | ||||||||||||
| Događaji | |||||||||||||
| Status | bivša pokrajina | ||||||||||||
| Vladavina | |||||||||||||
| • Oblik | vojna pokrajina | ||||||||||||
| Istorija | |||||||||||||
• Uspostavljeno | 16. vek | ||||||||||||
• Objedinjavanje sa susednim generalatima | 1786 | ||||||||||||
• Zaokruživanje proširene Hrvatske vojne krajine | 1823 | ||||||||||||
• Ukinuto | 1786. | ||||||||||||
| |||||||||||||
Istorija uredi
Karlovački generalat je nastao reorganizacijom starijeg sistema odbrane, koji se zbog svoje feudalne strukture pokazao kao neuspešan, te je stoga zamenjen novim sistemom, zasnovanim na principu strogo centralizovane teritorijalne odbrane. Usled turskih pustošenja, koja su bila posebno izražena u prvoj polovini 16. veka, dotadašnje hrvatsko stanovništvo sa tih prostora se najvećim delom povuklo prema severnim oblastima, tako da se deo preselio u tadašnju Gornju Slavoniju, a mnogi su se povukli još dublje u habzburške oblasti, sve do Gradišća i dalje do južne Slovačke. Ne želeći da zapustele oblasti između Kupe i mora ostavi bez odbrane, habzburška vlst je pristupila sistematskoj repopulaciji tog područja, putem doseljavanja Srba iz susednih turskih oblasti. Ta migraciona kretanja su se odvijala tokom čitavog 16. i 17. veka, a dosegla su vrhunac za vreme Velikog bečkog rata (1683-1699), kada je Karlovački generalat proširen priključivanjem Like i Krbave.[2]
Službeni jezik u Karlovačkom generalatu bio je nemački. U stalne austrijske vojne jedinice, voju službu su vršili i tamošnji krajišnici (graničari) — mahom doseljeni Srbi,[3] koji su bili oslobođeni svih poreza i obaveza, ali su zbog toga u dobi od 16-te do 60-te godine smatrani vojnim obveznicima.
Krajem 18. veka, došlo je do značajnih promena u organizaciji vojnih krajina. Prvo je 1783. godine izvršeno spajanje Banske krajine i Varaždinskog generalata u objedinjenu Bansko-varaždinsku krajinu, kojoj je 1786. godine pridružen i Karlovački generalat, čime je stvorena objedinjena Bansko-varaždinsko-karlovačka krajina. Time je označen početak stvaranja proširene Hrvatske vojne krajine, iz koje je već 1790. godine izdvojena Banska krajina, čime je ostatak sveden na Karlovačko-varaždinsku krajinu, sa sedištem u Zagrebu. Nova reorganizacija izvršena je 1823. godine, kada je Banska krajina ponovo i konačno spojena sa Karlovačko-varaždinskim generalatom, čime je dovršeno stvaranje proširene Hrvatske vojne krajine. Takvo stanje je ostalo do reforme koja je sprovedena u periodu između 1848. i 1850. godine, kada su dve susedne krajine, proširena Hrvatska i nova Slavonska, objedinjene u jedinstvenu Hrvatsko-slavonsku vojnu krajinu sa sedištem u Zagrebu.[1][4]
Tokom 1871. godine, otpočeo je proces etapnog razvojačenja vojno-krajiških oblasti. Prvo je pomenute godine ukinut susedni Varaždinski generalat, čija je teritorija priključena Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji. Potom je 1873. godine izvršeno razvojačenje preostalog dela hrvatske i slavonske vojne krajine, uključujući i Karlovački generalat, ali te oblasti nisu odmah priključene Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji, već su dobile posebnu upravu, koja se delila na šest krajiških okružja, od kojih su tri bila na dotadašnjem području Karlovačkog generalata (okružja: ogulinsko-slunjsko, ličko-otočko, banijsko). Tek 1881. godine, sva krajiška okružja priključena su Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji, koja je time dobila granicu na rekama Uni i Savi. U okvirima proširene Kraljevine, priključena okružja nastavila su da postoje sve do 1886. godinne, kada je županijsko uređenje protegnuto i na te prostore, čime je bio okončan proces integracije nekadašnjih krajiških oblasti.[5][6][7]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b Vaniček 1881.
- ^ a b Dabić 2000.
- ^ Dabić 1992, str. 265-281.
- ^ Rothenberg 1966.
- ^ Valentić 1981.
- ^ Planinić 1992, str. 173-183.
- ^ Dubravica 2001, str. 159-172.
Literatura uredi
- Valentić, Mirko (1981). Vojna krajina i pitanje njezina sjedinjenja s Hrvatskom 1849-1881. Zagreb: Centar za povijesne znanosti; Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske.
- Vaniček, Franc (1881) [1878]. Istorija Vojničke krajine ili istorija vascelog srpskog naroda sa ove i one strane Dunava, Save, Une, Vrbasa tako i primorja (od 1538 do 1873=335 godina). 1 (3 izd.). Novi Sad: Jovan Đuričić-Biorac.
- Vukšić, Dragan (2015). Žumberački uskoci: Unijaćenje i odnarođivanje. Zagreb: Srpsko narodno vijeće.
- Gavrilović, Slavko (1993). Iz istorije Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XV-XIX vek). Beograd: Filip Višnjić.
- Grbić, Manojlo (1891a). Karlovačko vladičanstvo. knj. 1. Karlovac.
- Grbić, Manojlo (1891b). Karlovačko vladičanstvo. knj. 2. Karlovac.
- Grbić, Manojlo (1893). Karlovačko vladičanstvo. knj. 3. Karlovac.
- Dabić, Vojin S. (1975). „Prilog proučavanju ratne privrede u Hrvatskoj, Slavoniji i Banskoj krajini od polovine XVI do kraja XVII veka”. Istorijski časopis. 22: 91—102.
- Dabić, Vojin S. (1984). Banska krajina (1688-1751): Prilog istoriji srpskog i hrvatskog naroda i krajiškog uređenja u Baniji. Beograd-Zagreb: Istorijski institut & Prosvjeta.
- Dabić, Vojin S. (1988). „Zapisnici krajiških sudova u Karlovačkom generalatu 1668-1738. godine”. Mešovita građa (Miscellanea). 16 (1987): 7—48.
- Dabić, Vojin S. (1989). „Uputstvo za regimentskog auditora Karlovačkog generalata”. Mešovita građa (Miscellanea). 19: 34—43.
- Dabić, Vojin S. (1992). „Wanderungen der Serben nach Kroatien und Slawonien vom Anfang des XVI bis Ende des XVII Jahrhunderts”. Istorijski časopis. 38 (1991): 43—76.
- Dabić, Vojin S. (1992). „Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju od početka XVI do kraja XVII veka”. Catena mundi. 1. Beograd: Matica Srba i iseljenika Srbije. str. 265—281.
- Dabić, Vojin S. (2000). Vojna krajina: Karlovački generalat (1530-1746). Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve.
- Dabić, Vojin S. (2007). „Knezovi u Vojnoj krajini u Hrvatskoj i Slavoniji do polovine XVIII veka”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 6: 7—123.
- Dabić, Vojin S. (2011). „The Habsburg-Ottoman War of 1716-1718 and Demographic Changes in the War-Afflicted Territories”. The Peace of Passarowitz, 1718. West Lafayette: Purdue University Press. str. 191—208.
- Dubravica, Branko (2001). „Političko-teritorijalna podjela i opseg civilne Hrvatske u godinama sjedinjenja s vojnom Hrvatskom 1871.-1886”. Politička misao. 38 (3): 159—172.
- Ivić, Aleksa (1923). „Migracije Srba u Hrvatsku tokom 16., 17. i 18. stoleća”. Srpski etnografski zbornik. 28: 1—158.
- Ivić, Aleksa (1926). „Migracije Srba u Slavoniju tokom 16., 17. i 18. stoleća”. Srpski etnografski zbornik. 36: 1—228.
- Lazanin, Sanja (2000). „Kartografski i narativni izvori za Karlovački generalat u prvoj polovici 18. stoljeća”. Radovi Zavoda za hrvatsku povijest. 32-33 (1999-2000): 399—407.
- Planinić, Silvana (1992). „Krajiško okružno upraviteljstvo (distrikti) i krajiške imovne općine u Hrvatsko-slavonskoj krajini”. Arhivski vjesnik. 34-35 (1991-1992): 173—183.
- Radeka, Milan (1963). Srbi i pravoslavlje Gornje Krajine. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnog sveštenstva.
- Radeka, Milan (1975). Gornja Krajina ili Karlovačko vladičanstvo. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnih sveštenika.
- Radeka, Milan (1989). Kordun u prošlosti. Zagreb: Prosvjeta.
- Rothenberg, Gunther E. (1966). The Military Border in Croatia, 1740-1881: A Study of an Imperial Institution. Chicago: University of Chicago Press.
- Stanić, Damir (2014). „Prilog poznavanju kolonizacije pograničja Karlovačkog generalata 1790-ih”. Historijski zbornik. 67 (1): 93—117.
- Točanac, Isidora (2012). „Parohije i sveštenstvo Gornjokarlovačke eparhije 1772. godine: I – Karlovački generalat” (PDF). Mešovita građa (Miscellanea). 33: 183—197.
